Morgunblaðið - 10.09.2002, Blaðsíða 30

30 ÞRIÐJUDAGUR 10. SEPTEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
SÓLVEIG Ólafsdóttir hef-ur starfað á vegumRauða krossins víða umheim í nokkur ár. Hún
kom til starfa í Zimbabwe fyrir
einu ári og verður þar eitt ár í
viðbót. Margvísleg vandamál
steðja að Zimbabwe og á und-
anförnum misserum hefur ástand-
ið versnað.
Robert Mugabe, forseti Zimb-
abwe, hefur fyrirskipað um 2.900
hvítum bændum í Zimbabwe að
yfirgefa jarðir sínar, en hann
hyggst úthluta þeim til blökku-
manna. Bændurnir fengu viðbót-
arfrest til að hafa sig á brott en
hann rann út um síðustu helgi.
„Það fer ekkert á milli mála að
efnahagskreppa er í landinu. Und-
anfarna tvo mánuði hef ég tekið
eftir því að það er orðið miklu
meira um heimilislaust fólk í
Harare, höfuðborg Zimbabwe, en
þetta er að öllum líkindum að-
allega fólk sem kemur úr sveit-
unum. Betl hefur aukist mikið.
Skammt frá húsinu þar sem ég bý
er stórmarkaður og þar heldur
margt heimilislaust fólk til og leit-
ar á fólk sem er að versla.“
– Er hungursneyð í landinu?
„Hungursneyð er á ákveðnum
svæðum, en í gegnum tíðina hafa
Zimbabwe-búar haft það betra en
flestir íbúar Afríku. Næringar-
skortur hefur ekki verið stórt
vandamál fram undir þetta. Flest
bendir hins vegar til að matar-
skorturinn eigi eftir að aukast á
næstu vikum og mánuðum. Ein
helsta fæðutegund Zimbabwe-
manna er maísmjöl og það hefur
ekki fengist í höfuðborginni í
margar vikur. Matarskorturinn er
samt mest áberandi í sveitunum.
Hjálparstofnanir eru að reyna
að koma í veg fyrir að það skapist
svipað ástand í Zimbabwe og
skapaðist í Eþíópíu og Sómalíu
þar sem víðtæk hugursneyð reið
yfir. Það stefnir hins vegar í slíkt
ástand ef ekkert er að gert.“
Miklir þurrkar í Zimbabwe
– Hafa þurrkar valdið miklum
vandræðum í Zimbabwe?
„Veðurfræðingar hafa talað um
að Zimbabwe sé eina landið í
sunnanverðri Afríku þar sem
hægt er að tala um virkilega
þurrka. Þetta hefur að sjálfsögðu
valdið landsmönnum miklum erf-
iðleikum. Í nágrannalöndunum
hafa komið þurrkkaflar sem hafa
skemmt uppskeru.
Uppskerubresturinn er miklu
meiri fyrir þá sök að það er talið
að á þessu ári hafi verið sáð í inn-
an við 40% af ræktuðu landi í
Zimbabwe. Þurrkarnir koma síð-
an ofan í þetta ástand. Uppskeru-
bresturinn á sér því margvíslegar
orsakir.“
– Hvaða orsakir eru þar helst-
ar?
„Það er náttúrulega stefna
Mugabes forseta um landtöku og
landnám. Þessi stefna hefur leitt
til þess að framleiðsla á landbún-
aðarvörum hefur minnkað gífur-
lega mikið. Það hefur að vísu ver-
ið bent á að margir af þessum
hvítu bændum hafi fyrst og
fremst verið í tóbaksræktun til
útflutnings og að þurrkarnir hafi
komið afar illa við þá ræktun. Það
er engu að síður ljóst að þessi
landtökustefna hefur haft áhrif á
landbúnaðinn í landinu. Hún hef-
ur einnig haft slæm áhrif á af-
komu sjálfsþurftarbænda. Stefnan
hefur haft bein áhrif á afkomu um
helmings af íbúum landins. Á
þessum jörðum hvítra bænda hafa
í mörgum tilfellum starfað 200–
300 svartir landbúnaðarverka-
menn. Þetta fólk var sjálft með
smáskika á landi hvítu bændanna
þar sem það ræktaði grænmeti og
fleira. Það er lítið talað um að
þessir menn eru hraktir frá sinni
vinnu og í Zimbabwe eru reknar
nokkurs konar flóttamannabúðir
þar sem þetta fólk safnast saman
og hefur hvorki í sig né á. Þetta
fólk er því nánast á vergangi í
dag.
Það hafa verið nokkur dæmi um
að þessir verkamenn hafa gengið
á fund héraðshöfðingja og beðið
hvíta bóndanum griða og í sumum
tilvikum hefur það skilað árangri.
Einn vina minna fékk leyfi til
áframhaldandi búsetu eftir að
verkamennirnir tóku málið upp
við héraðsstjórnina þrátt fyrir að
hann hefði fengið bréf upp á að
hann yrði að yfirgefa jörð sína.“
– Hvaða fólk er þetta sem fær
landi úthlutað? Eru það aðallega
stuðningsmenn Mugabes?
„Samkvæmt reglum geta allir
sótt um að fá landi úthlutað. Ég
þekki ekki þessar reglur til hlítar,
en það er t.d. talsvert um að
strákar, innan við þrítugt, frá
Harare hafi fengið jörð. Einnig
hafa ýmsir úr liði forsetans fengið
jörð. Það eru hins vegar alls ekki
eingöngu fyrrverandi hermenn
sem fá jarðir.“
Lítil uppskera vegna
vanþekkingar
– Er ekki eitt af vandamálunum
að mikil þekking á landbúnaði fer
burtu með hvítu bændunum sem
eru hraktir af jörðum sínum?
„Jú, það hefur verið talað um
það, en þekkingu á landbúnaði
hefur farið hrakandi í álfunni sem
heild á undanförnum árum. Í
Malaví á vanþekking á landbúnaði
mjög stóran þátt í því hversu lítil
uppskeran er. Uppskeran fer
minnkandi og það er ekki endi-
lega veðurfarið sem á þar stærst-
an hlut. Alnæmi hefur líka haft
mjög alvarleg áhrif. Afar stór
hluti vinnuaflsins er veikur. Heil
kynslóð hefur horfið og hefur því
ekki getað flutt þekkinguna milli
kynslóða.
Þegar við vorum að kynna okk-
ur aðstæður í Malaví í apríl og
maí urðum við þess áskynja hvað
ræktunartæknin er léleg. Oft eru
það aðallega börn sem vinna á
ökrunum vegna þess að foreldr-
arnir eru fallnir frá. Ræktunar-
þekkingin flyst því ekki á milli
kynslóða.
Í Zimbabwe eru það fyrst og
fremst verkamennirnir á jörðum
hvítra bænda sem kunna til verka.
Þetta fólk er hins vegar hrakið í
burtu.“
– Fær þetta fólk þá ekki landi
úthlutað?
„Nei, þetta fólk er oft fákunn-
andi og hefur sig yfirleitt ekki í
það að sækja um land áður en
umsóknarfrestur rennur út. Fólk-
ið sem fær landi úthlutað er frek-
ar fólk frá Harrare, oft fólk sem á
einhverja peninga. Það er í fæst-
um tilfellum komin reynsla á það
til hvers þessi stefna á eftir að
leiða.“
Margir hafa hagnast vel
– Mér skilst að Zimbabwe hafi
lengi verið eins konar matarkista
Afríku. Eru þessar jarðir sem um
er deilt ekki góðar landbúnaðar-
jarðir?
„Jú, þetta er gott land, en það
má ekki gleyma því að það er búið
að leggja mikla vinnu í að gera
þetta land að ræktarlandi. Það er
enginn sem horfir framhjá því að
það var hvíti maðurinn sem hafði
frumkvæði að því að brjóta þetta
land til ræktunar. Hvítu menn-
irnir hröktu hins vegar svarta
íbúa af landinu, sem
hverju stunduðu sjálfsþu
skap. Síðan deila menn u
þetta frumkvöðlastarf
mannsins, sem braut la
ræktunar, veiti þeim
rétt til landsins.“
– Fara bændurnir s
verið hraktir af jörðum
þaðan slyppir og snauðir?
„Málið er ekki svo
Vissulega tapa menn fjá
þegar þeir fara frá eignum
En þetta er sú stétt ma
hefur safnað auði í gegnu
Margir bændur eiga fleir
búgarð og hafa hagnast v
ur sér líka vel að það
auður í þessu landi sem
ur safnast upp vegna
þarna hefur verið stunda
bær landbúnaður.“
– Hvert fara þessir hví
ur?
Ástandið í Zimbabwe hefur stórversnað vegna land
Vinnum
hvítra bæ
eru á ver
Sólveig Ólafsdóttir hefur í eitt ár starfað
krossins. Hún segir að ástandið í landin
samtök vinni nú að því að koma í veg fy
viðtali við Egil Ólafsson segir Sólveig fr
Mugabes forseta, þurrkum og
Sólveig Ólafsdótt
Ástandinu í Zimbabwe v
stefnu Sameinuðu þjó
Zimbabwe öðlaðist sjálfstæ
Bretum árið 1980. Landið
Ródesía, en nafninu var br
Zimbabwe þegar landið fé
stæði. Leiðtogi landsins fr
hefur verið Robert Mugab
í landinu eru um 11,4 millj
Fjöldi HIV-smitaðra í land
einn sá mesti sem þekkist
inum. Atvinnuleysi er vel y
Zimbabw
ALDRAÐIR OG STOFNANIR
STÖÐVUM EINELTIÐ
Í pistli frá Landlæknisembætt-inu á heilsusíðu Morgunblaðs-ins sl. laugardag kemur fram
að leiða megi líkur að því að 5.000
nemendur (af rúmlega 40.000) í
grunnskólum landsins verði fyrir
eða taki þátt í einelti. Þetta er há
tala og sé hún rétt, sýnir hún fram
á hversu alvarlegt og útbreitt
vandamál einelti er í skólum. Það
er rétt, sem fram kemur í pistl-
inum, sem Arthur Morthens, for-
stöðumaður þjónustusviðs Fræðslu-
miðstöðvar Reykjavíkur, ritar, að
einelti er ofbeldi, sem getur haft
varanleg áhrif á sálarlíf þess, sem
fyrir því verður. Ef ekkert er gert
til að grípa inn í, geta afleiðing-
arnar fyrir fórnarlömbin orðið
skelfilegar; bæði andleg og líkam-
leg vanlíðan, jafnvel sjálfsvígshug-
leiðingar og -tilraunir. Ábyrgð
stjórnenda og starfsmanna skóla er
því mikil og nauðsynlegt að þeir
séu á varðbergi gagnvart einelti.
Arthur segir frá því í áðurnefnd-
um pistli að í könnun, sem gerð var
fyrir fjórum árum, hafi m.a. komið
fram að kennarar hafi talið sig
vanbúna að takast á við einelti. Í
framhaldi af því var settur á fót
starfshópur, sem gerði tillögur um
að teknar yrðu upp í íslenzkum
skólum hugmyndir og fram-
kvæmdaáætlun, kennd við Svíann
Dan Olweus. Hann er prófessor við
Háskólann í Bergen í Noregi og
hefur þróað aðferðir, sem skilað
hafa góðum árangri í baráttu við
einelti annars staðar, m.a. í Skand-
inavíu og Þýzkalandi. Samið hefur
verið við nítján skóla um allt land
að þeir taki að sér að vera móð-
urskólar í eineltisátaki, en í því
felst m.a. að hver þeirra verði ráð-
gefandi fyrir tvo til þrjá aðra skóla.
Í sumar var haldið námskeið fyrir
fulltrúa þessara skóla og ætlunin er
að átakið hefjist um næstu áramót.
Grunnskólarnir verða að geta
treyst á samvinnu foreldra til að
leysa þau eineltismál, sem upp
koma. Í laugardagsblaði Morgun-
blaðsins var frásögn af fundum
Stefáns Karls Stefánssonar leikara
með nemendum og foreldrum
grunnskólans í Hveragerði, en
Stefán hefur unnið merkt sjálfboða-
starf við að vekja athygli á einelti
og berjast gegn því. Stefán lagði á
fundinum með foreldrum áherzlu á
að þeir ættu að taka ábyrgð á börn-
um sínum, og það er hverju orði
sannara. „Það er ekki verk leik-
skólans, grunnskólans, lögreglunn-
ar eða annarra að ala upp börnin,
það er hlutverk foreldranna og þeir
verða að standa sig í þessu mik-
ilvægasta hlutverki sínu,“ er haft
eftir Stefáni.
Foreldrum, sem fá vitneskju um
að börn þeirra leggi skólafélaga
sína í einelti, ber skylda til að grípa
í taumana og aga afkvæmi sín. Hins
vegar leika skólarnir eins og áður
sagði lykilhlutverk í að fylgjast
með eineltinu og leiða saman alla
þá, sem þurfa að vita af því ef slíkt
kemur upp. Raunar hljóta foreldrar
að gera þá kröfu til grunnskóla
barnanna sinna, að hann hafi á tak-
teinum áætlun um aðgerðir til að
bregðast við einelti og uppræta
það.
Í samtali við DV í gær segir ÁstaMöller alþingismaður m.a.: „Er-
um við að gera vel við fólk með því að
setja það inn á stofnanir? Eigum við
ekki frekar að gera fólki kleift að vera
sem lengst heima hjá sér? Það tel ég
vera manneskjulegra fyrirkomulag,
sem auk þess er ódýrara. Í Danmörku
er til dæmis mjög þróuð þjónusta í
heimahjúkrun og við eigum að hafa
slíkt sem fyrirmynd. Hér er við lýði
heilbrigðisáætlun og samkvæmt
henni eiga 75% fólks, sem er áttrætt
og eldra, að geta dvalist heima og
stofnanir að vera til taks fyrir hina.“
Undir þessi sjónarmið þingmanns-
ins er full ástæða til að taka. Auðvitað
vill fólk, sem heldur sæmilegri heilsu
á gamalsaldri, frekar búa á heimili
sínu en vera vistað á stofnun. Og tæp-
ast fer á milli mála, að það er ódýrari
kostur fyrir samfélagið en að byggja
dýrar og umfangsmiklar stofnanir yf-
ir gamalt fólk.
En jafnljóst er að aðstaðan verður
að vera fyrir hendi til þess að veita
öldruðum viðunandi þjónustu ef þeir
þurfa á að halda.
Um þetta segir Ásta Möller í fyrr-
nefndu viðtali: „Hér í Reykjavík er
heimaþjónusta við aldraða á vegum
borgarinnar – en heimahjúkrun aftur
á móti verkefni heilsugæzlunnar, sem
ríkið rekur. Á Akureyri og eins á
Hornafirði, sem bæði eru reynslu-
sveitarfélög, er verkefnið hins vegar
alfarið á höndum bæjarfélaganna og
reynslan af þessu þar er mjög góð.
Tekizt hefur að samhæfa krafta og
standa vel að þessu. Það eru að mín-
um dómi góð vinnubrögð og skörp sýn
á hvernig vinna má með miklu mark-
vissari hætti víða í heilbrigðisþjón-
ustunni.“
Umönnun og þjónusta við aldraða
verður stöðugt umfangsmeira verk-
efni. Það er jafnframt ljóst að í mörg-
um tilvikum er hér um erfitt starf að
ræða, sem ekki hefur endurspeglazt í
launum þeirra, sem að þessari þjón-
ustu starfa, nema að takmörkuðu
leyti.
Gera má ráð fyrir, að almenn sam-
staða geti tekizt um það grundvall-
arsjónarmið, sem Ásta Möller lýsir,
að aldraðir búi á heimilum sínum eins
lengi og kostur er en jafnframt að
þeir eigi kost á nauðsynlegri þjónustu
frá samfélaginu.
Á undanförnum árum hefur verið
töluverður órói í samtökum aldraðra,
sem telja, að opinberir aðilar hafi
ekki lagt nægilega áherzlu á þá mála-
flokka, sem að þeim snúa. Ekki er
ólíklegt að félagasamtök aldraðra
haldi stjórnmálaflokkunum við efnið
að þessu leyti í komandi þingkosning-
um.