Morgunblaðið - 29.12.2002, Blaðsíða 35

enginn vissi hvar ég var í heim-
inum. Ég á fjórar sonardætur sem
ég verð að hvetja til að standa á
sínu. Það verður erfiðara ef það er
ekkert land, ekkert draumaland því
Ísland er svo yfirþyrmandi í sínum
raunveruleika að eina leiðin til að
upplifa það er að opna fyrir veröld
draumsins.
* * *
Það á ekki bara að taka af okkur
land en líka tilfinningar. Að
skamma fólk fyrir að hafa tilfinn-
ingar til landsins síns er svipað og
veitast að lögfræðingi fyrir að beita
lagabókstaf í dómsmáli en hvað um
það, við settumst niður og reikn-
uðum djöfulinn ráðalausan en það
skiptir engu, það er búin til ný gáta
í hvert sinn sem hún er leyst. Það á
kannski að reyna að plata okkur til
að finna lausnarorðið pólitík. En
þar á undan kemur hrákasmíð, leið-
indi, endalaus hringorða sem eru
svipt merkingu sinni með valdboði
um leið og þau eru sögð. Þessi um-
ræða um tilfinningarnar er einstök.
Í sjúkum samböndum þykja tilfinn-
ingar hættulegar af þeirri einföldu
ástæðu að þær hafa þann eiginleika
að geta sagt satt. Tilfinningar haga
sér einsog öldur og á hápunktinum
opnast fyrir innsæið. Þegar ég var
lítil trúði ég því að heimurinn
myndi hrynja ef ég færi að gráta.
Ég var föst í hetjuhlutverki sem
fólst í því að vera stór og sterk og
hafa ekki tilfinningar. Ef ég hefði
farið að gráta hefði ég orðið mann-
eskja. Manneskjan á hjartað sam-
eiginlegt í Súdan og Grímsnesinu
en mótar sína persónu eftir upplagi,
erfðum og umhverfi. Persónuein-
kenni verða til. Við verðum sérstök,
heimur okkar og það sem við höfum
að segja. Við lifum prívat lífi, sú
dulúð er nauðsynleg aukþess sem
þjóðfélagsaðstæður spila inní. Per-
sónan er sérstök, það er hennar
orka og hefur ekki alltaf verið vel
séð. Við höfum þörf fyrir að móta
umhverfið, heimili eða íþróttafélag.
Hverdagslífið er mikilvægt og það
öðlast næstum trúarlegt vægi.
Þessvegna berjumst við fyrir því,
spjöllum um það, hlúum að því. Það
er hversdagslegt sjálfsagt mál fyrir
okkur Íslendinga að eiga þetta há-
lendi. Halldór Laxness sagði:
Töframaðurinn er sá sem lætur
vinninginn liggja. Hálendið hefur
alltaf verið þarna, það er þarna og
við viljum að það verði þarna
áfram. Ekki af því að það sé eitt-
hvað svona rosalega sérstakt, þetta
er bara hálendið okkar. Auðvitað er
ekkert hversdagslegt að fara þang-
að, við tökum okkur frí og upplifum
hátíðastundir. En það er hvers-
dagslegt að því leyti að það er part-
ur af lífi okkar. En það hvílir svo
þungt pólitískt farg yfir málinu að
við verðum að skoða persónulegar
leiðir. Persónuleg umræða er jafn
vandmeðfarin og sú málefnalega en
í þjóðfélagi þarsem velmegun hefur
leitt til meira frelsis og persónan
öðlast svigrúm til að stíga fram úr
hinum gráa massa sem hefur barist
í bökkum gegnum aldirnar, er eðli-
legt að hún opni munninn og segi
eitthvað persónulegt.
* * *
Hvað er svona merkilegt við
þetta hálendi? Ég veit það ekki en
mér finnst gaman að fóta mig í
skriðunni, vaða ár, finna uppgöngu-
leiðina. Og ég hef fengið orku á há-
lendinu sem tengist trúarlegri
skynjun og kynhvötinni. Ég er ekki
að segja að ég trúi á stokka og
steina, siðfræði trúarinnar er mik-
ilvæg en ég hef séð guð á bak við
stein á Sprengisandi, hann hefur
vaggað mér í svefn í Vonarskarði
og ég finn tilfinningar sem ég tengi
trú einsog gleði, lotningu, auðmýkt,
ég hef fengið vitranir sem minna á
trúarlega upplifun einsog þegar
uppúr mér kom ósjálfrátt söngur
þegar ég sá Dettifoss, ég stóð dol-
fallin á brúninni, svo fæddist söng-
ur í líkamanum og ég söng og söng,
þetta er trúarlegt að því leyti að
guð einsog ég skil hann, tekur við
þegar maður gefur eftir, þá er það
hann sem stjórnar, þessi söngur
sem kom uppúr mér gat alveg eins
verið guð, eða tónlist sem kom mér
í opna skjöldu þegar ég flýði í skjól
til þess að heyra öræfaþögnina sem
ég hafði heyrt talað svo mikið um,
og allra síst bjóst ég við því að ég
rithöfundurinn með nánast enga
tónlistargáfu heyrði tónlist, og fyllt-
ist þakklæti, það var einsog óvirkt
skynfæri hefði opnast, þakklæti er
einmitt trúarleg tilfinning. Um kyn-
hvötina er það að segja að eftir
fjögurra daga göngu yfir Kjöl að
Hveravöllum reiknast mér til að
hún hafi aukist í hverju skrefi.
* * *
Afhverju er verið að græta Jónas
Hallgrímsson. Það er vegna þess að
við tökum ekkert mark á skáldum,
þeim er bara hossað og hampað.
Halldór Laxness gaf okkur Ísland
aftur. Björk sprettur hér upp eftir
þúsund ár og syngur ég er Ísland í
hverju orði. Afhverju er Guðmund-
ur Páll Ólafsson ekki ráðgjafi í há-
lendismálum? Það er svipað og hafa
Eið Smára ekki með í landsliðinu.
Ég hélt að við værum söguþjóð en
hef komist að því að við erum
grúskþjóð. Í þúsund ár höfum við
setið í keng og grúskað. Öðru
hverju réttum við úr bakinu og
sungum. Það var þegar huldukonan
kallaði. Sagnaritun er hluti af
grúskinu en annars grúskuðum við
í jörðinni, veðrinu, lögunum, lækn-
ingum, guði og stjörnunum, hand-
verkinu. Nú er að koma okkur í koll
að við eigum ekki góða stjórnmála-
menn og spurning með bissniss-
mennina. Kárahnjúkavirkjun er
hvorki bissniss né pólitík. Hún er
bara rugl. Bissnissmenn höfðu vit á
að bjóða ekki í virkjunina á frjáls-
um markaði en hafa ekki skipt sér
af umræðunni. Það væri forvitnilegt
að vita hverskonar bissniss þeir sjá
í sambandi við hálendið ef þeir láta
bissnisssjónarmið ráða. Stjórnmála-
menn geta verið góðir í að rekast í
málum, góðir samningamenn, góðir
í ná sambandi en það sem setur þá
á mælikvarða heimsins er þegar
þeir hrinda í framkvæmd óvæntum
og djörfum hugmyndum. Hugmynd
Jóns Sigurðssonar og Fjölnismanna
að mennta bændur og virkja þá í
baráttunni verður að teljast galin,
líka sú hugmynd Jóns að Ísland
væri ekki hluti af konungsríkinu
Danmörku heldur fann hann út
samkvæmt gömlum lögum að við
værum aðeins í konungssambandi
við Dani sem skulduðu okkur þá
bætur. Og Danir spurðu hve mikið!
Að lítil nýlenda leyfi sér að rífa því-
líkan kjaft og komast upp með það
er auðvitað galið. Lúðvík Jósepsson
sýndi hugmyndafræðilega djörfung
þegar hann færði landhelgina út í
12 mílur og seinna 50 mílur og stóð
einn í ríkisstjórninni sem fannst
það ekki tímabært en útfærslan
varð til þess að við fengum sjálf-
stæði á miðunum fyrr en ella. Þótt
þjóðin vildi 12 mílur árið 1958 var
galið að framkvæma það útfrá
stöðu íslenskra stjórnmála og sam-
skipta okkar við umheiminn en það
gekk. Mér skilst að Ingibjörg Sól-
rún eigi þennan styrk og sé helsti
hugmyndafræðingur að þeirri til-
raun að sameina vinstri menn sem
er með merkilegri stjórnmálaað-
gerðum á síðustu öld. Stjórnmála-
maður sem gerði hálendið að þjóð-
garði og úthýsti stóriðjustefnunni
úr landinu yrði líka talinn galinn en
það væri hugmynd sem skapaði
okkur algjöra sérstöðu í heiminum.
Hér gæti sprottið upp menningar-
og vísindalegt samfélag sem teygði
sig inní búskap og fiskveiðar. Það
er auðveldara að hleypa stóriðjunni
að, hitt reynir á frumkvæðið. Það
hefði verið auðveldara fyrir Jón
Sigurðsson að berjast ekki fyrir
sjálfstæði Íslands en hvaða Ísland
var það?
* * *
Gegnum aldirnar hefur verið til
fólk sem virðist ekki hafa verið
bundið þeirri sjálfsmynd að vera Ís-
lendingur en sett sig í stærra sam-
hengi. Kona á Hornströndum sem
var fædd á þarsíðustu öld var sem
lítil stúlka bundin í fjárhúsinu þeg-
ar hún hafði gert eitthvað af sér.
Fjárhúsið stóð í fjörunni og þar
gætti sjávarfalla. Svo giftist hún,
eignaðist jörð og tíu börn, hún
missti jörðina og þrjá syni sína í
sjóinn, bjó í bragga og blokk í
Reykjavík og vann við skúringar.
Þegar hún varð gömul og fór á elli-
heimili heimsótti dóttursonur henn-
ar hana um það leyti sem lent var á
tunglinu. Henni var mikið niðri fyr-
ir og hreytti út úr sér: Nú er helv.
Ameríkaninn búinn að spora út
tunglið. Hún hefur haft mynd af sér
sem jarðarbúa og kannski alheims-
búa. Kannski varð tunglið vinur
hennar þær nætur sem hún stóð
bundin í fjárhúsinu og sjórinn
flæddi yfir fætur hennar, það glitti í
það gegnum rifu og gaf henni styrk
til að þrauka. Styrk til að vera ann-
að en lítil telpa á Íslandi ofurseld
óréttlætinu. Það er mynd á bak við
allt. Þegar lið sigrar í fótbolta hefur
það mynd sigurvegarans bak við
sig. Við þraukuðum hér í þúsund ár
því við höfðum mynd manneskjunn-
ar á bak við okkur, manneskjan
þraukar, en við áttum sérstakt líf
því við höfðum mynd Íslendinga-
sagnanna bak við okkur. Og bjugg-
um yfir stærri fjársjóð því í villtri
náttúru hverfa myndir og orð. Til
verður ástand eða upplifun sem
kemst næst því að segjast með orð-
inu: Að vera. Það er kraftur augna-
bliksins. Augnablikið er perla í festi
eilífðarinnar. Við höfum þekkt þetta
orðlausa, formlausa ástand. Enda
eru orð og myndir bara verkfæri.
Kraftur og áræði okkar er til komið
af því að við gátum komist bak við
myndina og sagt: Mér er sama þótt
ég sé Íslendingur, ríkur eða fátæk-
ur, veikur eða heilbrigður, karl eða
kona, ég ætla að gera þetta. Stund-
um dugar ekkert annað en að hafa
Dettifoss á bak við sig. Dettifoss er.
Við eigum land sem gerir okkur að
meira en Íslendingum. Land sem er
meira en land.
* * *
Hvað gerist þegar maður er? Þá
kemur friður og friður er upp-
spretta. Maður hættir að dæma,
hættir að finnast, hættir að vita,
maður bara er. Sameinast kannski
uppsprettu heimsins sem er kær-
leikurinn. Þegar einn sona minna
var fimm ára og kom heim vestan
úr Aðalvík þar sem hann hafði klifr-
að á fjöll, farið í berjamó og veitt í
vatninu sagði hann við mig kvöldið:
Mamma, ég elska Aðalvík. Hann
var ekki viss um að orðin gætu tjáð
tilfinningar hans svo hann léði
röddinni aukinn hita og kraft.
Kannski gæti ég aldrei skilið þetta
samband til fulls en það forðaði mér
ekki frá því að virða það. Hann
hafði upplifað eitthvað annað og
persónulegra en daglegar athafnir
hans gáfu til kynna. Og ég uppgötv-
aði þegar ég rifjaði upp þessa sögu
að í upphafi hefur það verið náttúr-
an sem hefur kallað á hann með
nafni og sagt: ég elska þig.
Höfundur er rithöfundur.
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 2002 35
Meðlagsgreiðendur!
Vinsamlegast gerið skil hið fyrsta
og forðist vexti og kostnað
Lágmúla 9 - 108 Reykjavík - Kt. 530372 0229 - www.medlag.is
Banki 0139-26-4700 - Sími 590 7100 - Fax 590 7101
Frönskunámskeið
Innritun 2. - 10. janúar
Námskeið fyrir byrjendur og lengra komna
Taltímar
Einkatímar
Námskeið fyrir börn.
Viðskiptafranska
Hringbraut 121 - JL-húsið, 107 Reykjavík, fax 562 3820
Veffang: http://af.ismennt.is
Netfang: af@ismennt.is
Upplýsingar í símum
552 3870 og 562 3820

Námskeiðin hefjast 13. janúar