Morgunblaðið - 03.02.2004, Qupperneq 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 3. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FJARVERA FORSETA
Eitt hundrað ára afmælisheimastjórnar var minnztmeð virðulegum og þjóðleg-
um hætti í Þjóðmenningarhúsinu í
fyrrakvöld. Afmælisdagskránni verð-
ur bezt lýst með því, að hún var þjóð-
leg og rifjaði upp andrúm og tilfinn-
ingar sjálfstæðisbaráttunnar. Það
gefast ekki mörg tækifæri til að rifja
upp liðna tíð með þessum hætti. Þau á
hins vegar að nýta til að minna nýjar
kynslóðir Íslendinga á þá baráttu,
sem háð var fyrir sjálfstæði íslenzku
þjóðarinnar.
Heimastjórnin markaði alger
þáttaskil í þeirri baráttu og það er
mikilvægt að íslenzk æska kunni
þessa sögu. Í þeim efnum gegna skól-
arnir miklu hlutverki. Ætla má, að á
því heimastjórnarári, sem nú er geng-
ið í garð, verði lögð áherzla á það í
skólum landsins í yngri og eldri
bekkjum að vinna verkefni, sem teng-
ist afmæli heimastjórnar og alda-
mótapólitíkinni fyrir hundrað árum.
Þetta er mikilvægt til þess að æska
21. aldarinnar missi ekki tengslin við
fortíðina og baráttu þeirra kynslóða,
sem á undan okkur fóru.
Afmæli heimastjórnarinnar skiptir
miklu máli fyrir okkur Íslendinga nú
og það hefur grundvallarþýðingu fyr-
ir þjóðina, að sýna virðingu fyrir bar-
áttu þeirra, sem leiddu þjóðina á veg
til sjálfstæðis.
Í þessu ljósi er erfitt að skilja hvers
vegna forseti Íslands var ekki við-
staddur þessi hátíðahöld en kaus í
þess stað að fara í frí til útlanda. For-
seti á að sjálfsögðu rétt á fríi eins og
aðrir landsmenn en hann hefur líka
ákveðnum embættisskyldum að
gegna. Í þessu sambandi skiptir engu,
þótt forsetinn hafi ekki haft öðru hlut-
verki að gegna við þessi tilteknu há-
tíðahöld en vera viðstaddur. Hitt
skiptir máli, að með nærveru sinni
hefði forsetinn undirstrikað mikil-
vægi þessa dags í sögu þjóðarinnar en
með fjarveru sinni er hætta á að ein-
hverjir líti svo á, að hundrað ára af-
mæli heimastjórnarinnar skipti litlu
máli. Og það er ekki sízt hætta á því,
að ungt fólk misskilji fjarveru forset-
ans á þennan veg.
Í samtali við Morgunblaðið í dag
segir forsetinn, að hann hefði að sjálf-
sögðu snúið heim hefði hann vitað um
ríkisráðsfund, sem haldinn var þenn-
an dag. Úr því að forsetinn hefði get-
að snúið heim vegna ríkisráðsfundar
má spyrja hvers vegna hann sneri
ekki heim vegna heimastjórnaraf-
mælisins.
Forsetinn kann að hafa sínar
ástæður fyrir þessari fjarveru en
embætti hans er þannig vaxið, að
hann hlýtur að gera þjóðinni grein
fyrir því hvaða ástæður liggja þar að
baki. Eftir fjórtán ár verður þess
minnzt að hundrað ár verða liðin hinn
1. desember árið 1918 frá því að Ís-
land fékk fullveldi. Það verður að telj-
ast með miklum ólíkindum, að sá, sem
gegnir embætti forseta Íslands þegar
þar að kemur, telji sér ekki skylt að
vera heima við á þeim degi, þótt for-
setaembættið hafi ekki orðið til fyrr
en árið 1944 með stofnun lýðveldisins.
Saga þjóðar okkar er mikil en hún
er líka viðkvæm saga. Við eigum að
sýna hinum stóru stundum í þjóðar-
sögunni þá virðingu, sem þeim ber, og
þar á forseti Íslands, hver sem hann
er á hverjum tíma, að ganga á undan
með góðu fordæmi.
ÍSLAND OG NEW BRUNSWICK
Margeir Pétursson, formaðurVarðar – fulltrúaráðs sjálf-
stæðisfélaganna í Reykjavík, flutti
athyglisverð inngangsorð á opnum
fundi Fulltrúaráðsins sl. laugardag,
þar sem rætt var, hvort lög þyrfti
um uppbrot og myndun hringa í
viðskiptum.
Margeir rifjaði upp heimsókn til
New Brunswick í Kanada fyrir ein-
um og hálfum áratug og kvaðst
hafa tekið eftir, að almenningur
hefði haft lítið á milli handanna
þrátt fyrir miklar auðlindir og
tækifæri. Hann komst að þeirri nið-
urstöðu, að skýringin væri sú, að
ein fjölskylda á svæðinu réði öllum
þeim viðskiptum, sem hún vildi.
Hér var um að ræða Irving-fjöl-
skylduna, sem kunn varð á Íslandi
fyrir allmörgum árum vegna
áforma um að hefja hér olíuvið-
skipti. Hann sagði fjölskylduna
ekki hafa endurfjárfest á svæðinu
heldur farið með hagnaðinn á al-
þjóðlega markaði.
Síðan spurði Margeir Pétursson,
hvort hætta væri á slíkri þróun hér
og sagði: „Verða einhverjir sérstak-
ir einstakir aðilar svo sterkir að
þeir hirða allan arð; endurfjárfesta
ekki hér heldur liggur þeirra raun-
verulegi metnaður í heimsborgum
eins og London og New York.“
Svo vill til að fimm árum eftir að
Margeir Pétursson var á ferð í New
Brunswick sendi þáverandi frétta-
ritari Morgunblaðsins í Boston
frétt til blaðsins, sem birtist hinn
23. október 1994. Þar var ástandinu
í þessu kanadíska fylki lýst með til-
vitnun í kanadískt dagblað, sem
hafði tveimur árum áður komizt svo
að orði: „Ferðalangur, sem kemur
til New Brunswick og fer fram hjá
bensínstöðvum með stóra tígullaga
Irvingmerkinu, gæti velt því fyrir
sér, hvort nokkur annar selji bens-
ín á þessum slóðum. Ferðalangur-
inn mundi aka í gegnum skóga í
eigu Irvings … Ef hann eða hún
læsi dagblað væri það sennilega
eign Irvings því að fjölskyldan ræð-
ur yfir öllum fjórum dagblöðum
hérlendis á ensku.“
Jafnframt kom fram í þessari frá-
sögn að fjölskyldan átti á þeim tíma
tvær af þremur sjónvarpsstöðvum,
sem sjónvörpuðu á ensku í New
Brunswick.
Þetta eru athyglisverðar lýsing-
ar. Það eru ekki margir Íslend-
ingar, sem hafa áhuga á að svona
ástand verði til hér. Því miður er
hins vegar hætta á því. Þess vegna
eru að hefjast umræður um, hvern-
ig við eigi að bregðast. Bezt færi á
því, að þeir, sem hlut eiga að máli,
kunni sér hóf og gangi hægt um
gleðinnar dyr.
HÉR FER á eftir hátíðarræða Davíðs Oddssonar
á 100 ára afmæli heimastjórnar 1. febrúar 2004.
Ræðuna flutti Davíð á hátíðardagskrá í Þjóð-
menningarhúsinu á sunnudagskvöld. Millifyr-
irsagnir eru Morgunblaðsins.
Dagur draumanna upp runninn
Ég er þeirrar skoðunar að það sé við hæfi að
þjóðin geri sér nokkurn dagamun þennan 1. febr-
úar, á aldarafmæli heimastjórnar á Íslandi.
Hvunndags æðum við áfram, mörg hver, í tilraun
til að laga okkur að örum breytingum og forðast
að dragast aftur úr eða daga uppi. Í þeim bardaga
er vísast ekki talið til sérstakra kosta að muna
langt fram og vera of bundinn við gærdaginn, svo
ekki sé talað um aldar gamlan dag. Og það er
reyndar rétt, að þennan dag fyrir hundrað árum
horfðu menn ekki um öxl. Framtíðin var í fyr-
irrúmi. Nýliðinni fortíð vildu menn gleyma sem
fyrst af skiljanlegum ástæðum. Fyrsti febrúar
var hlaðinn fyrirheitum. Dagur draumanna var
upp runninn, ekki draumóranna, heldur vonanna
og væntinganna, sem Íslendingar áttu sjálfir loks
kost á að gera að veruleika. Við aldamótin, fáum
árum fyrr, voru stórskáldin í ham. Þau fundu í
sínum skáldabeinum niðinn af nýjum tíma og
ortu, sem aldrei fyrr. Aldrei áður höfðu aldamót
fengið svo upphafnar trakteringar. Hannes kvað:
Sú kemur tíð, er sárin foldar gróa,
sveitirnar fyllast, akrar hylja móa,
brauð veitir sonum móðurmoldin frjóa,
menningin vex í lundi nýrra skóga.
Sje jeg í anda knör og vagna knúða
krafti, sem vanst úr fossa þinna skrúða,
stritandi vjelar, starfsmenn glaða og prúða,
stjórnfrjálsa þjóð, með verslun eigin búða.
Og Einar Benediktsson kvað:
Vor hólmi er snauður, svo hart er um brauð,
margt hérað sem eyðimörk köld og dauð.
Sú öld, sem nú hefst, á hlutverk að inna –
sjá hjálpráð til alls, varna þjóðinni falls.
En sýnir ei oss allur siðaður heimur,
hvað sárlegast þarf þessi strjálbyggði geimur,
að hér er ei stoð að stafkarlsins auð?
Nei, stórfé! Hér dugar ei minna!
Oss vantar hér lykil hins gullna gjalds
að græða upp landið frá hafi til fjalls.
Hann opnar oss hliðin til heiðanna’, á miðin,
í honum býr kjarni þess jarðneska valds.
Þann lykil skal Ísland á öldinni finna, –
fá afl þeirra hluta’, er skal vinna.
Og það kváðu fleiri.
Þú ert móðir vor kær.
Þá er vagga okkar vær,
þegar vorkvöldið leggur þjer barn þitt að hjarta;
kvað Þorsteinn Erlingson til Íslands.
Þessi fátæka þjóð átti ekki margt en hún átti
þó ófá stórskáld, jafnvel þjóðskáld, að minnsta
kosti eitt fyrir hverja tíu þúsund íbúa. Við þyrft-
um að eiga þrjátíu slík núna til að halda í hlut-
fallið. Það var inn í þennan hugarheim skálda,
hugsjóna- og draumóramanna sem heimastjórnin
kom.
Forystumaðurinn Hannes
Efnin voru lítil og úrræðin fá, en það var vor-
blær nýrra tíma sem varð vindurinn í segl heima-
stjórnarinnar. Þess vegna fór hún svo vel af stað.
En það var líka vegna þess að til forystu fékkst
maður sem virtist skapaður í hlutverkið. Per-
sónudýrkun er örugglega ekki lengur í takt við
tíðarandann, ef frá eru taldir popparar og knatt-
spyrnuséní, og persónudýrkun er reyndar oftast
nær æði holótt og innantóm, þegar grannt er
skoðað. Og það á við um Hannes Hafstein, sem
aðra, að honum er enginn greiði gerður með því
að hefja hann gagnrýnislaust á stall. En það er að
sama skapi óþarfi að neita sér um að horfa til og
viðurkenna þá eiginleika, sem gerðu hann að rétt-
um manni á réttum stað og tíma. Hann var ekki
nema 42 ára, þegar hér kemur sögu, en þó löngu
þjóðkunnur maður og í miklum metum hjá lönd-
um sínum, skáld í fremstu röð, glæsimenni og
garpur, sem fáliðaður réðst gegn landhelg-
isbrjótum, svo ógleymanlegt varð. Ekki lítill
heimanmundur þetta. Og á daginn kom, að þeir
eiginleikar, sem menn þóttust mega lesa út úr
ljóðunum hans, voru til staðar þegar á reyndi og
féllu undravel að því verki, sem hann hafði nú axl-
að ábyrgð á. Hann var kjarkmaður sem þráði að
fá að reyna krafta sína í glímu við þá erfiðleika og
stórvirki sem alls staðar blöstu við. Og bjart-
sýnismaður var hann, fullviss um að þjóðin myndi
hafa sigur í þeim átökum. En um leið var hann
raunsæismaður sem þekkti sín takmörk og sinn-
ar fámennu þjóðar. En síðast en ekki síst var
r
m
B
a
a
b
h
á
s
a
s
m
k
h
s
í
h
f
m
M
g
þ
þ
n
i
e
m
H
u
a
a
h
n
i
v
h
a
f
f
m
b
k
þ
h
s
f
s
h
b
f
f
i
Í
m
n
Í
t
u
s
Þ
i
u
h
æ
hann fjörmikið ljúfmenni og lipur og sanngjarn
samningamaður sem oftar en ekki var reiðubúinn
til þess að koma til móts við gagnrýni og sjón-
armið andstæðinganna, stundum svo að stuðn-
ingsmönnum hans þótti nóg um. Þrátt fyrir allt
þetta verður ekki sagt að Hannes hafi átt langan
eða glæsilegan stjórnmálaferil að baki, þegar
hann hefst til æðstu metorða. Hann vann óvænt-
an sigur á Ísafirði, en einnig hafði hann tvívegis
látið í minni pokann þar og var nýkosinn af Ey-
firðingum, þegar þarna var komið. En eitt stóð
upp úr pólitískum ferli. Hann hafði fengið dönsku
stjórnina til að bjóða Íslendingum heimastjórn.
Um það segir dr. Bjarni Benediktsson forsætis-
ráðherra: „Eins og þá horfði, hafði Hannes því
unnið einn frækilegasta sigur, sem íslenskur
stjórnmálamaður nokkru sinni hefur unnið.“
Þetta segir dr. Bjarni 3. desember 1961 og á þeim
tíma sem síðan er hefur ekkert gerst, sem breytir
þessu mati.
Byltingarkennd öld
Við hrífumst af því nú, hve heimastjórnin hafði
góð áhrif á lífsskilyrði og þróun íslensku þjóð-
arinnar. Fyrsta heimastjórnaröldin hefur verið
byltingarkennd bót fyrir allt mannlíf í þessu
landi. Nú er auðvitað ekki víst og reyndar harla
ólíklegt að við hefðum farið á mis við alla þá
framþróun, ef stjórnskipan okkar hefði ekki
breyst til þess sem varð 1. febrúar 1904 og í fram-
haldi af því 1. desember 1918. En það má fullyrða
með öruggri vissu að árangur okkar hefði ella
ekki orðið svo glæsilegur og varanlegur sem raun
varð á.
Seinast í fyrradag heyrði ég fréttamann nefna í
viðtali að við værum aðeins þrjú hundruð þúsund
„hræður“ sem byggðum þetta land, eins og það
var orðað. Sumir stjórnmálamenn hafa einnig
þann ósið að tala um Ísland heima og erlendis
sem „örríki“. Við erum að sönnu hvorki mörg né
mikilvæg á heimsvísu, en svona volæðistal er
óþarft með öllu og meðan aðrir tala ekki svona til
okkar getum við sleppt því að gera það sjálf.
Fyrsta febrúar 1904 voru Íslendingar 79.700 og
hafði sá mannfjöldi nánast staðið í stað frá lokum
landnáms og reyndar hnignað á erfiðustu skeið-
um í sögu þjóðarinnar. Það var kannski ekki
nema von að Danir ættu erfitt með að sjá að þess-
ir fáu fátæklingar gætu séð um sig sjálfir. Í höf-
uðstaðnum bjuggu þá átta þúsund manns.
Drengir, sem fæddust á því ári, gátu búist við að
verða 48 ára gamlir og stúlkur 53 ára og er þá
miðað við meðalævilíkur, en ungbarnadauði var
þá mikill. 101 barn af hverjum eitt þúsund sem
fæddust dó á fyrsta aldursári, en nú deyja tvö af
hverjum eitt þúsund börnum á þessu úrslitaári.
Kannski lýsa þessar tölur gleðilegustu breyting-
unum af mörgum góðum sem urðu á tímabilinu.
Botnfiskafli okkar var þá aðeins 56 þúsund tonn
en var á síðasta ári 463 þúsund tonn. Landsfram-
leiðsla á hvern mann hefur nífaldast á þessum
tíma og þar sem þjóðinni hefur fjölgað er lands-
framleiðslan nú orðin ríflega 30 sinnum meiri en
hún var árið 1904. Þá má til gamans nefna að
brautskráðir stúdentar voru 17 árið 1904, en eru
nú um 2.200 á ári og eru þá ekki talin með þau
fjölmörgu menntunartækifæri önnur sem ungu
fólki standa nú til boða. Þá brautskráðust 1,2 pró-
sent af hverjum árgangi sem stúdentar, en nú eru
það rétt tæp 50 prósent. Það var eitt fyrsta verk
Hannesar Hafstein sem ráðherra að breyta
Heimastjórnin
var happafeng
Davíð Oddsson heldur hátíðarræðu sína í Þjóðmenn