Morgunblaðið - 03.02.2004, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. FEBRÚAR 2004 33
þýðendur hjá bandaríska hernum.
Högni tók við starfi Hendriks
Ottóssonar.
Ég leyfi mér að vekja athygli les-
enda og stjórnenda Morgunblaðs-
ins á orðalagi bandarískra stjórn-
valda á umsvifum þeirra í framandi
landi þar sem þeim hefir verið trú-
að fyrir verndar- og varn-
arhlutverki, sem þau hafa tekið að
sér, en ekki gætt samkvæmt gefnu
loforði. Vinsamlegast lesið með at-
hygli bréf það sem hér fer á eftir:
Staða aðstoðarfréttaþuls rík-
isútvarpsins varð laus þegar Hen-
rik OTTÓSON (Legair 43, 23.
mars) var fjarlægður, en við henni
tekur hr. Högni TORFASON, Ís-
lendingur, sem verið hefur starfs-
maður sendiráðsins síðan 1944 og
áður hafði starfað fyrir Bandaríkja-
her á Íslandi. Sendiráðið hefur
gengið úr skugga um að mennta-
málaráðuneytið, sem hefur lögsögu
yfir ríkisútvarpinu, framkvæmdi
rækilega athugun á hollustu hr.
Torfasonar áður en honum var boð-
ið starfið. Þegar hr. Torfason til-
kynnti mér að hann hefði ákveðið
að taka tilboðinu með því hann
fengi þannig hærri laun en hann
hefur fengið í sendiráðinu sagði hr.
Torfason að menntamálaráðherra,
hr. Eysteinn JÓNSSON, hafi sagt
sér að hr. Ottóson hefði verið fjar-
lægður vegna útvarpsfrásagnar um
stjórnarbyltinguna í Tékkoslóvakíu
þar sem hann hefði stuðst nær al-
gjörlega við skýrslur frá útvarpinu
í Moskvu. Þegar hr. Jónsson lýsti
þeirri stefnu, sem fylgja beri við
undirbúning handrita frétta fyrir
innanlandsútvarp, benti hann á að
þau ætti fyrst og fremst að byggja
á skýrslum frá BBC og ríkisútvörp-
unum á Norðurlöndunum þremur
og í öðru lagi frá bandarískum
stöðvum, en að ríkisútvarpið ætti
ekki undir neinum kringumstæðum
að nota fréttir, sem kæmu frá Sov-
étríkjunum.
Ég vek athygli á orðalagi Banda-
ríkjamannsins sem ritar bréfið.
Hann ræðir um hollustu. „Holl-
ustu“ hvers við hvern?
Ég held að engum dyljist að þar
sé átt við hollustu við herstjórn
Bandaríkjanna. Það vekur einnig
athygli að stofnun sem lýst hefir
hlutleysi um menn og málefni og
staðhæfir í starfsskrá sinni að gætt
sé óhlutdrægni í hvívetna skuli lýsa
yfir að hún birti aldrei fréttir frá
tiltekinni útvarpsstöð.
Högni Torfason var minn-
isstæður samstarfsmaður. Milli
okkar var ævinlega góð vinátta og
gagnvegir til góðvina þótt skoðanir
væru skiftar. Í minningargreinum
um Högna er hann lofaður að verð-
leikum fyrir orðsnilld, hugkvæmni
og tungutak. Sagt að hann sé orð-
smiður sá sem nefndi þotu og þyrlu
og gætti varðstöðu íslenskrar
tungu.
Um leið og ég minnist góðra
samstarfsmanna á öðrum áratug
Ríkisútvarpsins má geta þess að
þar störfuðu einnig Bretar og
Bandaríkjamenn, góðir drengir
sem gott er að minnast. Ég hefi áð-
ur nefnt Porter
McKeever, sem var yf-
irmaður upplýs-
ingastofu Bandaríkja-
hers, OWI. Með honum
störfuðu ýmsir Vestur-
Íslendingar. Einn und-
irmanna hans, Manny
Reiner, varð góðvinur
minn. Hann bjó í húsi
Níelsar Dungals, pró-
fessors í Suðurgötu.
Hann bauð okkur oft
til sín, mér, Thorolf
Smith fréttamanni,
Kristjáni Jónssyni, síðar starfs-
manni Vísis, o.fl. Ég á í fórum mín-
um ljósmynd af Manny. Hann var
gyðingur, starfaði í menningardeild
bandaríska útvarpsins. Hann gaf
mér bandaríska bók með áritun
sinni í gamansömum stíl. Hann
kallaði mig „verðandi tengdaföður
Á
undanförnum árum
hefur greinarhöfundur
ritað allmargar grein-
ar og vísað til loforðs
Bandaríkjaforseta um
að herlið Bandaríkjamanna hyrfi
með allt sitt hafurtask strax að
seinni heimsstyrjöld lokinni. Þegar
herinn steig á land var því lofað að
herstjórnin skipti sér ekki af innan-
ríkismálum:
„Skuli ekki á nokkurn hinn
minnsta hátt hlutast til um innan-
landsmálefni íslensku þjóðarinnar.“
Þetta loforð var ekki efnt.
Skjalasöfn, blöð og tímarit geyma
fjölda dæma um hið gagnstæða.
Minna má á afskipti bandaríska
sendimannsins Trimble, sem lét
mjög að sér kveða og ráðskaðist
með málefni Ríkisútvarpsins í
hróksvaldi herstjórnarinnar með
hjálp íslenskra peða í Stjórnarráði,
en ráðherrarnir voru fljótir að éta
ofan í sig öll stóryrði um að standa
á stjórnsýslulegum rétti sem
tryggður var með fyrrgreindri yf-
irlýsingu Bandaríkjaforseta.
Í bréfasafni Bandaríkjastjórnar
er m.a. geymt bréf sem stimplað er
1. apríl 1948. Það er stílað á utan-
ríkisráðherra Bandaríkjanna. Því
má gjarnan segja frá að hvorki nú-
verandi utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna né heldur sendiherra þess
víðlenda og volduga ríkis hefðu
fengið aðgang að veitingasölum
Hótel Borgar í þá daga þegar Jó-
hannes glímukappi Jósefsson réð
þar húsum. Hann bannaði „lit-
uðum“ aðgang að sölum sínum.
Hendrik J. Ottósson frægur
tungumálagarpur var starfsmaður
fréttastofu Ríkisútvarpsins um
þessar mundir. Hann var ákafur
kommúnisti, dyggur stuðnings-
maður Sovétríkjanna en jafnframt
einlægur aðdáandi Ísraels, kvænt-
ur gyðingakonu, sem hann bjargaði
með kvonfangi og borgararétt-
indum, en jafnframt rabbíi gyð-
ingasafnaðar breskra og banda-
rískra hermanna. Sá gyðingasöfn-
uður hafði reglubundnar samkomur
og birti White Falcon, málgagn
hermanna á Keflavíkurflugvelli,
myndir og fregnir af samkomum
þeirra. M.a. af Hendrik á bæna-
stund.
Hendrik hafði lengi starfað í
þjónustu Breta og Bandaríkja-
manna. Hann ritaði frásagnir um
störf sín á vegum herjanna og
árekstra við hernaðarvöld. Þegar
dró til árekstra Sovétríkjanna og
stjórnvalda í Tékkóslóvakíu og Sov-
étmenn réðust með skriðdrekum
inn í Tékkóslóvakíu var Hendrik á
vakt á fréttastofunni.
Hendrik tók þann kost að hlýða á
fréttir frá Moskvu og birta þær
einnig, ásamt fréttum sem birtar
voru frá öðrum útvarpsstöðvum.
Bandarískir áhrifamenn og Ey-
steinn Jónsson sem þá var mennta-
málaráðherra hlutuðust til um það í
samráði við Jónas Þorbergsson út-
varpsstjóra að Hendrik var vikið úr
starfi fréttamanns og hann ráðinn
til þess að skrá sögu Ríkisútvarps-
ins. Síðar var Arthúr Björgvin
Bollason ráðinn til þess starfs.
Hvorki hafa saga Hendriks sé saga
Arthúrs Björgvins verið birtar, en
„hundleiðinleg saga Gunnars Stef-
ánssonar“ gefin út, eins og kunnur
sagnfræðingur komst að orði.
Hendrik Ottósson var hvers
manns hugljúfi. Hann naut ein-
stakra vinsælda meðal samstarfs-
manna sinna.
Högni Torfason og Stefán Jóns-
son fréttamenn komu báðir til
starfa um svipaðar mundir. Þeir
höfðu áður starfað sem túlkar og
sinn“ og mæltist til mágsemda af
einstakri gamansemi sinni og glað-
værð. Manny Reiner var lágvaxinn,
ekki ósvipaður James Cagney. Fyr-
ir brottför sína ætlaði hann að selja
föt sín velsniðin úr vönduðu efni.
Thorolf Smith, vinur okkar og sam-
starfsmaður, var með hávaxnari
mönnum. Thorolf vissi að Manny
ætlaði að veita viský til þess að
örva fatasöluna. Hann tilkynnti
komu sína í fatakaupin. Ermarnar
náðu ekki nema að olnbogum og
skálmarnar niður á hné.
Ég hefi áður ritað um vinsamlegt
samstarf okkar útvarpsstarfs-
manna og starfsmanna bandaríska
útvarpsins. Bretar og Bandaríkja-
menn höfðu á leigu afnot af út-
varpssölum Ríkisútvarpsins í
Landssímahúsinu við Austurvöll.
Bandaríkjaher ætlaði þó ekki að
láta sér það nægja, en sendi verð-
andi íslenskan forsætisráðherra
Benedikt Gröndal, greiddi honum
laun úr sjóði Menningarstofnunar
Bandaríkjahers, til þess að brjótast
inn í kvölddagskrá Ríkisútvarpsins.
Jónas Þorbergsson útvarpsstjóri
gerði samning við Porter McKeev-
er forstjóra OWI, upplýsinga-
deildar Bandaríkjahers, um út-
varpsþætti er Benedikt Gröndal
tók að sér að stjórna. Með þeim
samningi var bandaríska hernum
greidd gatan að íslenskum hlust-
endum útvarpsins. Ólafur Jóhann-
esson, sem varð síðar forsætisráð-
herra, var formaður útvarpsráðs
um þessar mundir. Hann brást
hart við. Efndi til fundar í Stúd-
entafélagi Reykjavíkur, en hann
var jafnframt formaður þess. Skor-
aði hann á útvarpsstjóra að koma á
fundinn til rökræðna. Jónas kom
ekki. Útvarpsráð stóð einhuga með
formanni sínum og má lesa um
deilur þessar í Tímanum, Alþýðu-
blaðinu, Morgunblaðinu og Þjóð-
viljanum frá þessum tíma. Asninn,
sem beið klyfjaður gulli við borg-
armúrana kroppaði nástrá við veg-
arbrún og beið átekta. Sendimenn
Bandaríkjahers vissu að þeirra tími
kæmi. Og óskastundin líka.
Benedikt Gröndal, síðar þing-
maður og ráðherra, stundaði nám í
Bandaríkjunum og vann jafnframt
að þáttargerð. Þótt horfið væri frá
samningi þeim sem Jónas Þor-
bergsson gerði við McKeever héldu
Bandaríkjamenn áfram að útvarpa
þáttum sínum að degi til. Þar fóru
fremstir synir Gunnars Björns-
sonar, ritstjóra í Minnea-
polis, Hjálmar, Valdimar,
Björn og Jón. Einnig Har-
vey eða Hjörvarður Árna-
son, sem var um skeið
starfsmaður hins fræga
Guggenheimer-safns. Porter
McKeever greiddi götu Njáls
Símonarsonar, sem seinna
var vinsæll stjórnarmaður
Verslunarmannafélags
Reykjavíkur, bjartur maður og
góðviljaður sem víða hefir kom-
ið við sögu ferða- og flugmála.
Afdrifaríkasta spor sem Banda-
ríkjaher steig í útvarpsmálum var
þegar herstjórnin ruddist með
ólögmætum hætti inn í lofthelgi Ís-
lands með því að brjóta lög um
einkarétt Ríkisútvarpsins og hefja
útvarpssendingar allan sólarhring-
inn. Það eru ömurlegustu örlög
nokkurrar þjóðar að vera lögð að
velli með grammófónsspili „I love
you og Kiss me honey, honey“ allan
sólarhringinn, en aldrei brugðið
brandi eða hleypt af skoti. Með
hjálp Háskóla Íslands, Rík-
isútvarpsins og fjölda einkastöðva
og popphljómsveita hefir svo tekist
að draga þjóðtunguna niður í svað-
ið þrátt fyrir varðstöðu margra,
m.a. Morgunblaðsins og ritstjóra
þess Matthíasar Johannessen og
Styrmis Gunnarssonar og mætra
manna eins og Gísla Jónssonar
menntaskólakennara og Jóns Að-
alsteins Jónssonar.
Athyglisvert er orðalag Trimble
sendimanns, yfirboðara Eysteins
Jónssonar ráðherra, að Hendrik
hafi verið „fjarlægður“.
Afskipti hlutlausra verndara
Þegar bandarískur her steig hér á land í heims-
styrjöldinni síðari var því lofað að hann myndi
ekki hlutast til um innlend málefni, en annað
átti eftir að koma á daginn. Pétur Pétursson
fjallar um þessi mál og rifjar upp samskipti við
gamla starfsfélaga.
Manny Reiner, bandarískur
útvarpsmaður.
Þorsteinn Ö. Stephensen, aðalþulur Ríkisútvarpsins og síðar leiklistar-
stjóri, Guðbjörg Vigfúsdóttir, þulur um alllangt skeið, Pétur Pétursson,
þulur og dagskrárgerðarmaður, Högni Torfason, fréttamaður, formaður
Starfsmannafélags Ríkisútvarpsins í nokkur ár.
Bókaráritun:
To Petur Petursson
„My father in Law“.
Manny Reiner.
Höfundur er þulur.
Thorolf Smith starfaði hjá flestum fjölmiðlum. Fréttamaður Ríkisútvarps-
ins, blaðamaður Alþýðublaðsins, Vísis og Morgunblaðsins. Halldór Pét-
ursson myndlistarmaður var bekkjarbróðir Thorolfs.
Hendrik Ottóson var kommúnisti
og dyggur stuðningsmaður Sov-
étríkjanna, en jafnframt rabbíi gyð-
ingasafnaðar breskra og banda-
rískra hermanna. Þessi mynd af
Hendrik á bænastund birtist í
White Falcon, málgagni her-
manna á Keflavíkurflugvelli.