Morgunblaðið - 05.03.2004, Side 40

UMRÆÐAN
40 FÖSTUDAGUR 5. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
LENGI hef ég verið þeirrar skoð-
unar að óheppilegt sé að í embætti
forseta Íslands veljist einstaklingur
úr röðum stjórnmálamanna. Við kjós-
um forseta í beinni kosningu; ekki
eftir kjördæmum, ekki eftir flokks-
listum heldur sem eitt kjördæmi, ein
þjóð. Í embættið þarf því að veljast
einstaklingur sem við
getum öll virt og litið
upp til hvar í flokki sem
við annars stöndum.
Forseti þarf að vera
sjálfstæður og yfir
flokkapólitík hafinn.
Hann má ekki vera
bundinn af vináttu sam-
herja úr einum flokki
eða mótherjum úr öðr-
um sem hann hefur eld-
að grátt silfur við á sviði
stjórnmálanna. Hvort-
tveggja er hefting.
Greiða þarf að gjalda,
harma að hefna.
Gæslumaður
lýðræðisins
Oft er sagt að forseti sé
valdalaus og fyrst og
fremst til skrauts. Látið
hefur verið að því liggja
að embættið megi
leggja niður og skipta
störfum forsetans á
milli td. forsætisráðherra og forseta
Alþingis. Það yrði mikið ógæfuspor.
Forseti er hluti af sögu okkar.
Hann er ópólitískt sameiningartákn
sem við eigum að geta litið til og
treyst þegar okkur finnst afgreiðsla
og ákvarðanataka þings og rík-
isstjórnar ráðast af sérhagsmunum
frekar en þörfum þjóðarinnar. Meðal
verka forseta er að staðfesta ný lög
frá Alþingi. Sjái hann meinbug á
þeim eða telji að þau þjóni ekki hags-
munum heildarinnar getur hann neit-
að að staðfesta þau, sem leiðir til
þjóðaratkvæðagreiðslu. Sama gildir
ef hann telur hugsanlegt að meiri-
hluti kjósenda sé andvígur hinum
nýju lögum. Forseti er þannig
„gæslumaður lýðræðisins“, nokkurs-
konar öryggisventill eins og það hef-
ur stundum verið kallað. Verði stað-
festing laga sett í hendur
forsætisráðherra eða forseta Alþingis
er í raun enginn öryggisventill leng-
ur. Þeir báðir eru nær undantekning-
arlaust oddamenn þingmeirihlutans
sjálfs.
Við, þjóðin öll, skiptumst stundum í
hópa þegar stórmál eru uppi s.s.
ákveðnar framkvæmdir, byggðamál,
náttúruvernd og fiskveiðistjórnun.
Þegar svo ber við er ekki aðeins æski-
legt heldur beinlínis nauðsynlegt að
hafa forseta sem ekki er bundinn af
pólitískri fortíð. Forseta sem ekki er
undir flokksaga og ekki hefur harma
að hefna eða greiða að gjalda.
Forseta sem við öll vitum að er
frjáls að því að fylgja sannfæringu
sinni með heill þjóðarinnar eina að
leiðarljósi. Frjáls að fela þjóðinni allri
að taka ákvörðun um lög sem hafa
áhrif á framtíð okkar og lífshætti.
Virðing fótum troðin
Í tíð núverandi forseta hefur komið
fram og kristallast sá vandi sem
fylgir setu stjórnmálamanns að
Bessastöðum. Leynt og ljóst hafa
pólitískir andstæðingar forsetans
dregið úr virðingu hans og um leið
embættisins sjálfs. Þá hefur hann
sjálfur gefið höggstað á
sér.
Skrifstofa forseta var
með hraði flutt úr
stjórnarráðinu og töldu
margir að með því væri
verið að koma í veg fyr-
ir „sambúðarvanda“.
Það hefur þó ekki alls
kostar tekist eins og
sést hefur frá upphafi á
orðaskiptum og að-
finnslum sem gengið
hafa á víxl – nú síðast
vegna ríkisráðsfundar á
aldarafmæli heima-
stjórnar. Hér skal ekki
tekin afstaða til þess
máls. Ekki sagt hver
hefði átt að vera heima,
ekki heldur hver átti að
tilkynna hverjum hvað,
og með hversu miklum
fyrirvara. Þetta ein-
staka tilfelli eru smá-
munir hjá kjarna máls-
ins: Stjórnmálamenn
reyna að koma höggi hver á annan.
Það gleymist í hita leiksins að emb-
ættin, sem þeir um leið svipta virð-
ingu, eru ekki eign þeirra sjálfra
heldur þjóðarinnar. Þeir skipa emb-
ættin sem trúnaðarmenn okkar allra.
Skattfrelsi forseta var afnumið.
E.t.v. má segja að ekki sé ósann-
gjarnt að hann greiði skatt eins og
aðrir. Laun forseta voru hinsvegar
um leið hækkuð sem skattinum nam,
svo að í raun greiðir þjóðin skatta
hans. Í skattleysi forseta fólst ákveð-
inn virðingarvottur sem með þessu
sjónarspili var af honum tekinn.
Þegar forseti fer úr landi færist
vald hans og ábyrgð til forseta
Hæstaréttar, forsætisráðherra og
forseta Alþingis. Sameiginlega gegna
þeir starfi hans sem handhafar for-
setavalds. Í tíð fyrri forseta fylgdu
handhafarnir þrír forsetanum jafnan
til skips eða flugvélar og kvöddu
hann. Þetta var sýnileg staðfesting á
mikilvægi embættisins og um leið
virðingarvottur við forseta sjálfan.
Þessi athöfn var snemma í tíð núver-
andi forseta lögð niður.
Allt þetta og fleira svipað er til þess
eins fallið að gera lítið úr sitjandi for-
seta og draga um leið úr virðingu
embættisins. Þeirri virðingu sem ég
hygg að við öll viljum geta borið fyrir
forsetanum á hverjum tíma. Embætti
forseta lýðveldisins er rúið virðingu í
skollaleik pólitískra andstæðinga.
Fjármál embættisins fara oft úr
böndum svo að til vansa er. Alþingi
þarf að tryggja embættinu eðlileg
fjárráð og forseti sjálfur að sýna það
aðhald sem þarf til að útgjöld séu inn-
an ramma fjárveitingar og rekstur
embættisins til fyrirmyndar. Bruðl á
ekki heima að Bessastöðum.
Grátt gaman
Í fyrsta sinn í sögu lýðveldisins er nú
skopast að forseta þess.
Í áramótaskaupum, spaugstofum
og skrípateikningum eru orð hans og
athafnir orðin aðhlátursefni. Það er
ekki við hæfi að fjölmiðlar geri slíkt
og það er algjörlega óviðunandi að
forseti sjálfur, eða aðrir ráðamenn,
gefi tilefni til slíks.
Í daglegu vafstri stjórnmálamanna
megum við oft horfa upp á valdatafl
og hrossakaup. Greiðar eru goldnir
og harma hefnt – oft á kostnað þjóð-
arinnar. En þegar embætti forseta,
virðing þess og gildi er gert að peði í
hráskinnaleik stjórnmálamanna er of
langt gengið. Það er alvörumál sem
snertir hjarta þjóðarinnar og kjarna
lýðræðisins.
Af forseta
Baldur Ágústsson skrifar
um forsetaembættið
’Embætti for-seta lýðveldisins
er rúið virðingu
í skollaleik
pólitískra
andstæðinga.‘
Baldur Ágústsson
Höfundur er stofnandi og fv. forstjóri
öryggisþjónustunnar Vara
baldur@internet.is.
HÉR fara á eftir hugleiðingar
og áskorun eftir nýfallinn hæsta-
réttardóm í kjölfar vinnuslyss í
Straumsvík 2001.
 Hvers virði er
mannslífið sam-
kvæmt íslenskum
lögum þegar til
þess kemur að
meta það í krónum
og aurum?
 Hver ber ábyrgð
þegar vinnuslys
gerast? Forðast
menn jafnvel að
taka á slíkum mál-
um vegna þess að
það er óþægilegt?
Eða eru ef til vill
einhverjar aðrar
skýringar?
Fyrir tæpum 3 ár-
um varð undirrituð
fyrir því mikla áfalli
að missa eiginmann
og fyrirvinnu fjöl-
skyldunnar í hörmu-
legu vinnuslysi í Álverinu í
Straumsvík. Sú sára reynsla og
sorg hefur markað sín spor á líf
okkar síðan og er skemmst frá því
að segja að veröldin fór gjör-
samlega á hvolf. Þegar slys verða,
ástvinur er numinn á brott og fót-
unum kippt undan manni, er nokk-
ur huggun fólgin í því að vita að til
sé réttarkerfi manni til halds og
trausts. Að vita að til sé kerfi sem
hægt er að leita til svo lífið megi
að einhverju leyti færast í við-
unandi horf.
Það hjálpar einnig að stétt-
arfélög séu tilbúin að styðja mann
í því að ná fram þeim rétti sem
maður á, samkvæmt lögum.
Nú kann einhver að hugsa sem
svo, að það þurfi varla að hafa
mikið fyrir því að fá því framgengt
sem maður á rétt á. Raunveru-
leikin er nú samt allt annar. Það
er engin sjálfvirkni í kerfinu, þar
þarf að berjast fyrir hverju smáat-
riði. Til þess að ná fram rétti sín-
um þarf sérmenntaðan einstakling,
lögfræðing, sem þekkir lagaum-
hverfið og sér um að málin gangi
rétta leið, meðal annars fyrir dóm-
stólum.
Nú er það svo, að í raun og veru
er aldrei hægt að meta mannslíf til
peningaupphæðar og er það held-
ur ekki gert í lögunum, heldur er
kveðið á um að það sé aflahæfi
manna sem metið sé til bóta. Sá
sem missir framfæranda ber skaða
af því sem hinn látni hefði aflað
honum til handa um ókomin ár.
Þann skaða ber að bæta sam-
kvæmt skaðabótalögum. Í lögum
er kveðið á um að sá sem verði
fyrir tjóni, skuli fá tjón sitt að
fullu bætt.
Það er staðreynd að ég og börn-
in misstum fullfrískan heim-
ilisföður, hann var heill heilsu áður
en slysið henti hann. En þegar til
þess kemur að fá bæturnar
greiddar eru þær miðaðar við ör-
orku. Við þessa að-
ferðafræði skaðabóta-
laganna er ég mjög
ósátt, við misstum
fullfrískan mann og
teljum sanngjarnt að
fá bætur reiknaðar út
frá því sem hann afl-
aði sem slíkur. En lög-
gjafinn lætur ekki þar
við sitja, þegar búið er
að reikna út bæturnar
samkvæmt örorku,
dregur hann frá þær
bætur sem viðkomandi
látinn einstaklingur
hefði fengið frá
Tryggingastofnun og
lífeyrissjóði ef hann
hefði lifað sem 100%
öryrki. Þetta eru út-
reiknaðar upphæðir
sem aldrei komu til
greiðslu í þessu jarð-
lífi, en eru engu að síður dregnar
frá sem um raunverulegar
greiðslur hefði verið að ræða.
Þetta eru mikil vísindi, svo ekki sé
fastar að orði kveðið.
Svo farið sé hratt yfir sögu þá
stóðu eftir 1,6 milljón króna sem
skaðabætur þegar búið var að
framkvæma allan þennan papp-
írslega örorkugjörning. Þetta er
niðurstaða íslenskra lagasetninga
eftir að hafa farið í gegn um æðsta
dómsvald landsins, hæstarétt. En
löggjafinn er dálítið góðhjartaður
inn við beinið, þó hann sé langt því
frá að vera langlundaður eins og
sumir. Lögin kveða á um lág-
marksbætur, að eigi skuli heimilt
að greiða minni upphæð en 3 millj-
ónir króna. En eftir stendur sú
sára staðreynd, að aflahæfi 45 ára
gamals fullfrísks einstaklings sem
greitt hefur skatta og skyldur til
þjóðfélagsins og hefði gert það
áfram næstu 22 árin sé miðað við
67 ára starfsævi, er einungis metið
á 1,6 milljónir króna til skaðabóta
samkvæmt íslenskum lögum, því-
lík ofrausn.
Mál þetta er tvíþætt, annars
vegar snýst það um útreikning
bóta og hins vegar um ábyrgð, ör-
yggi á vinnustað og hvort þar hafi
átt sér stað ákveðið kæruleysi,
jafnvel vanræksla. Vanræksla get-
ur skapað refsiábyrgð og var mér
fljótlega eftir útkomu lögreglu-
skýrslu tjáð að sá þáttur yrði
sendur af ákæruvaldinu til sýslu-
mannsins í Hafnarfirði til umsagn-
ar og mats. Hjá því ágæta emb-
ætti hefur hins vegar gengið mjög
treglega að fá þessar niðurstöður.
Þar á bæ báru menn ekki meiri
virðingu fyrir sjálfum sér né verk-
efninu en svo, að ætlun þeirra var
að afgreiða það símleiðis nú á dög-
unum, að rannsókn málsins hefði
verið hætt í október 2001 um það
leyti sem lögregluskýrslan kom út.
Þeir höfðu ekki einu sinni fyrir því
að tilkynna nánasta aðstandanda
um að svo væri málum komið. Við
þetta var ekki unað, bréf sent og
farið fram á skriflegar rökstuddar
niðurstöður. Og viti menn, nýlega
hefur bréf borist frá Hafnarfirði.
Það mun vera í allri lengd sinni
um það bil 9 línur og kveður á um
að ekki hafi verið um refsivert at-
hæfi að ræða, enginn rökstuðn-
ingur fylgir. Það hlýtur að vera
mjög alvarleg staðreynd en jafn-
framt upplýsandi fyrir hinn al-
menna launþega þessa lands, sér-
staklega fyrir þá sem vinna
áhættusöm störf, að fá að vita að á
vinnustöðum geti þeir verið sendir
til að sinna háskalegum störfum,
án þess að vinnustaðurinn beri á
því nokkra ábyrgð ef illa fer. Það
hlýtur einnig að fá blóðið til að
þjóta í æðum verkalýðsforingja, að
vita hvernig allt er í pottinn búið.
Er þetta virkilega réttarríkið Ís-
land, mér er spurn?
Á því leikur enginn vafi og um
það vitnar lögregluskýrslan svo
ekki verður um villst, að ekki var
gætt þess öryggis sem tilhlýðilegt
mátti teljast þann 22. júní 2001.
Dagskipunin hljóðaði upp á verk
sem mátti í fyrsta lagi vinna ein-
um sólarhring síðar.
Um það vitna einnig hinar um-
fangsmiklu breytingar sem urðu á
starfsumhverfinu í Straumsvík í
kjölfarið á slysinu. Starfsmönnum
bar einnig saman um að þeir hefðu
til langs tíma litið, verið undir
óhóflegu álagi á vinnustaðnum og
að slys sem þetta, hefði einungis
verið spurning um tíma, það hefði
komið að því fyrr eða síðar.
Að lokum er hér áskorun til lög-
gjafarvaldsins, Alþingis Íslend-
inga, um að það beiti sér fyrir því
að kveðið verði skýrt á um það í
lögum, hvernig beri að reikna út
bætur eftir fullfrískan einstakling,
svo ekki verði hægt að fremja þar
neinn örorkugjörning.
Það að draga frá skaðabótum
ógreiddar bætur sem fullfrískur
einstaklingur hefði fengið ef hann
hefði lifað sem 100% öryrki, og
leggja sig niður við þá útreikninga
er hrein vanvirða, það væri álíka
rökrétt að draga frá útreikninga
fyrir húsaleigu á himnum fyrir
hinn látna. Að mínu viti eiga lögin
að vera þannig úr garði gerð, að
þar gæti sanngirni og að þau veki
hjá manni traust og virðingu fyrir
löggjafarvaldinu.
Með lögum skal land
byggja, en ólögum eyða
Ásta Kristín Siggadóttir
skrifar um skaðabætur
Ásta Kristín
Siggadóttir
’Er þetta virki-lega réttarríkið
Ísland, mér er
spurn? ‘
Höfundur er ekkja Vilhjálms
Kristjánssonar, vélvirkja hjá Ker-
fóðrun, en hann lést af völdum áverka
sem hann hlaut í vinnuslysi í Álverinu
í Straumsvík hinn 22. júní 2001.
ÉG lýsi mig hér
með andsnúinn þeim
fyrirætlunum að
leggja erfðafjárskatt á
líknarfélög og skora á
fjármálaráðherra að
hætta við þær.
Í framkomnu frum-
varpi eru vissulega til-
lögur um breytingar í
sanngirnisátt, svo sem
lækkun erfðafjárskatts þegar um er
að ræða nána aðstandendur.
Hins vegar er ekki hægt að
sætta sig við hug-
myndir um að skatt-
leggja líknarmál og
menningarstarfsemi
með þeim hætti sem
frumvarpið gerir ráð
fyrir.
Slík skattlagning er
vanþakklæti við það
mikla og óeigingjarna
hugsjónastarf sem
sjálfboðaliðar vinna,
náunganum og sam-
félaginu til uppbygg-
ingar og heilla, heim-
inum til góðs. Ríkisvaldið ætti hér
eftir sem hingað til að ívilna slíku
starfi með því að krefjast ekki
skatts af arfi sem fellur til góðgerð-
arsamtaka.
Þá er dapurlegt til þess að hugsa
að þegar einstaklingar hafa með
elju og aðhaldi komið sér upp eign-
um sem að þeim látnum eiga að
renna til góðs málefnis skuli rík-
isvaldið ætla að skerða gjöfina sem
af heilum hug var ætluð göfugu
starfi. Þó hafa gefendur jafnvel
lengst af ævinnar greitt tekjuskatt,
stundum einnig hátekjuskatt, út-
svar, eignarskatt og fasteignagjöld
– en skattheimtunni lýkur ekki við
andlát.
Vert er að taka fram að hér er
ekki um verulegar fjárhæðir að
ræða á mælikvarða ríkissjóðs – en
verulegar á mælikvarða fé-
lagasamtakanna sem skila margfalt
til baka út í samfélagið þeim fjár-
munum sem þau fá til ráðstöfunar.
Rök fjármálaráðuneytisins til
varnar þessari skattheimtu eru
ekki sannfærandi. Jafnframt má
minna á að ráðuneytið er hluti
framkvæmdavaldsins sem á að
framfylgja lögum en ekki setja þau.
Vonandi ber alþingi gæfu til að
beita löggjafarvaldi sínu í þessu
máli á þann hátt að það sendi ekki
kaldar kveðjur til þeirra sem vinna
að menningar- og líknarmálum.
Óviðunandi hugmyndir
um skattlagningu
Sr. Ólafur Jóhanns-
son skrifar um
erfðafjárskatt ’Rök fjármálaráðuneyt-isins til varnar þessari
skattheimtu eru ekki
sannfærandi.‘
Ólafur Jóhannsson
Höfundur er sóknarprestur í
Grensásprestakalli.