Vísir - 27.08.1981, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 27. ágúst 1981
*
VISIR
Hver er róttækur og hver er
ihaldssamur? Er sá róttækur
sem vill, aó landsmenn megi
ekki kaupa kartöflur nema i
gegnum Grænmetisverzlun
rikisins? Er sá ihaldssamur
sem vill, aö tslendingar megi
kaupa og selja gjaldeyri eftir
þörfum eins og tiðkast með
frjálsum þjóðum? Oröin hægri
og vinstri hafa löngu glatað allri
merkingu i stjórnmálaumræðu
og þyrfti þvi að kveöa þau niður
eins og hverja aðra drauga aft-
ur úr forneskju. En þau hafa þó
verið ótrúlega lifseig. Þegar að
var gáð, átti Jón Þorláksson,
forsætisráðherra, I fórum sinum
orðin stjórnlyndi og frjálslyndi
til að varpa ljósi á afstöðu
manna til málefna. Vissulega
lýsandi orð og um margt
hentug, en hið fyrrnefnda
a.m.k. virðist enn ekki orðið
mönnum sérlega munntamt,
hvaö sem siðar verður.
Frelsið, sem kynnt er i aö-
faraorðum sem timarit frjáls-
lyndra lýðræðissinna, hóf göngu
sina á siðasta ári. Ritstjóri þess
er Hannes H. Gissurarson,
sagnfræðingur og ritnefnd skipa
fimm þjóðkunnir menn, þeir
Gisli Jónsson, menntaskóla-
kennari, Jónas H. Haralz,
bankastjóri, Matthias
Johannessen, ritstjóri, Ólafur
Björnsson, prófessor og dr. Þor-
steinn Sæmundsson, stjarn-
fræðingur. Verður i þessari
grein farið nokkrum orðum um
hið nýja timarit.
í aðfaraorðum fyrsta heftis er
boðað, aö stefna Frelsisins sé
stefna einstaklingsfrelsis, at-
vinnufrelsis, einkaframtaks og
séreignar. Gagnrýnendur
frjálshyggju, sem tilbúnir eru
til rökræðna, eru boðnir vel-
komnir I hóp greinarhöfunda
timaritsins. Enn sem komiö er
hefur enginn slikur kvatt sér
hljóðs á siðum Frelsisins, þótt
vera megi að Eyjólfur hressist,
þegar fram liða stundir. Þeim
mun meira rúm er fyrir skrif
frjálslyndra manna og kennir
margra grasa i þessum fyrsta
árgangi.
Hayek
Fyrsta heftið mætti kalla til-
einkað stjórnspekingnum, hag-
fræðingnum og lögfræöingnum
Friedrich A. Hayek, sem sýndi
útgefendum þá vinsemd að ger-
ast ráðgjafi tfmaritsins. Fram-
an af ferli sinum fékkst Hayek
einkum við hagfræðikenningar
um fjármagn og vexti, peninga
og hagsveiflur og ritaði hann
bækur um þessi efni. Hayek
sneri sér þessu næst aö stjórn-
speki og þegar bók hans Leiðin
til ánauðar kom fyrst út um
miðbik fimmta áratugarins
varð hann heimsfrægur á svip-
stundu. Siöan hafa komið út
fjölmargar bækur eftir Hayek
um stjórnspekileg efni. A siðari
árum hefur hann kynnt róttæk-
ar hugmyndir sinar um afnám
rikiseinokunar á peningaútgáfu
og leiðir til að vinna bug á verð-
bólgu meö skjótum hætti. Fyrir-
lestur Hayeks, Miðjumoðið,
sem hann flutti á Islandi i fyrra-
vor og birtur er i fyrsta hefti
Frelsisins fjallar m.a. um hið
blandaða hagkerfi jafnaðar-
manna og bendir Hayek á ýms-
ar fræðiiegar villur, sem hann
telur búa að baki þessari hug-
sjón jafnaðarstefnunnar. Meðal
þeirra er sú kenning, að unnt sé
að greina á milli framleiðslu og
dreifingar lifsgæða I þeim skiln-
ingi að fyrst sé framleitt og sið-
an þvi skipt, sem framleitt hef-
ur verið. Hér sé þvl um að ræða
eins konar hámörkunarvanda-
mál I tveimur þrepum. I fyrsta
lagi að hámarka verðmæti
þjóðarframleiöslunnar með
hagkvæmri ráðstöfun fram-
leiðsluþátta og I öðru lagi að
stuðla aö tekjujöfnuði meðal
þegnanna með þvi að dreifa
þessum lifsgæðum á sanngjarn-
an hátt. Hayek bendir á, að
þessi þrepaiausn fái ekki staðizt
vegna þess aö þaö er ekki ein-
göngu tæknilegt úrlausnarefni
hvað skuli framleiða og
hvernig, heldur ræðst það af
verði framleiðsluþátta, þ.m.t.
vinnulaunum, og verði þess,
sem framleitt er. Dreifing lifs-
gæða ræðst og af sömu verðum,
svo að hér er 1 raun ekki um tvö
aðskilin vandamál að ræða
heldur einungis eitt, sem lita
veröur á sem heild. Þar að auki
hlýtur sú spurning að vakna,
hvað sé sanngjarn hlutur hvers
og eins i afrakstri efnahags-
starfseminnar og hver á að
skera úr um það efni?
Abending Hayeks er annars
ekkert nýmæli, þvl að hér er um
að ræða gamalkunnugt efni,
sem kemur fram I ýmsum
kennslubókum I hagfræöi, t.d.
Microeconomic Theory eftir þá
Richard Layard, sem kennir viö
Hagfræðiháskóla Lundúna og
ýmsir Islendingar kannast viö,
og A.A. Walters, prófessor við
Johns Hopkins háskóla I Banda-
rikjunum. Þess má geta að hinn
siðarnefndi er nú efnahagsráð-
gjafi frú Margrétar Thatcher,
forsætisráöherra Bretlands.
Lágmarksrikið
Heimspekingurinn Robert
Nozick, prófessor við Harvard-
háskóla, er kynntur I itarlegri
grein ritstjóra i þriðja hefti. No-
Frjálshyggja:
zick gat ser mikla frægð fyrir
bók sina Anarchy, State and
Utopia (Stjórnleysi, riki og
staðleysur) sem kom út áriö
1974, en i henni eru færö rök fyr-
ir þvi, að lágmarksríkið eitt sé
réttlætanlegt og aö meö rikisaf-
skiptum hvers konar öðrum en
nauösynlegri réttargæzlu o.þ.h.
sé brotið á rétti einstakling-
anna. Kenningar Nozicks eru
athygli veröar fyrir þá m.a.,
sem leiða hugann að þvi, hvert
hlutverk rikisins skuli vera (á-
það t.d. að reka kartöflubúð?).
Af þeim leiðir, að þegar tekizt er
á um, hvort ríkið skuli sinna til-
teknu viðfangsefni, hvilir sönn-
unarbyrðin á rikisafskiptasinn-
um i þvi efni. 1 grein sinni til-
greinir ritstjórinn rök Nozicks
fyrir þeirri kenningu að skatt-
lagning atvinnutekna, t.d. I
tekjujöfnunarskyni, sé frá
heimspekilegu sjónarmiði séð
sambærileg við nauðungar-
vinnu. Bendir Nozick og á, að
skipting lifsgæöa veröi til af
skiptum manna án þess að
nokkur skipti þeim, og kemur
þessi athugasemd vitaskuld
heim og saman við ábendingu
Hayeks.
Samfélagsfræði
Á síðustu árum hefur mönn-
um oröið tiðrætt um kennslu og
skólamál á Islandi. Hefur ýms-
um þótt skorta á að tiltekinn
hópur manna, sem fæst viö
kennslu i skólum landsins, gætti
fyllstu sanngirni við miölun
þekkingar til nemenda sinna. 1
þessu sambandi hefur verið
bent á, að ýmis kennslurit, sem
skólanemendum er gert að lesa,
stæðust varla lágmarkskröfur,
sem gera verður um efnistök og
áherzlu á það, sem kalla má
viðurkennda vísindalega þekk-
ingu innan hverrar greinar.
Annað hefti Frelsisins er helgaö
þessu máli, og hefur aö geyma
greinar eftir Þorvald Búason,
eðlisfræðing annars vegar og
ritstjóra timaritsins hins vegar
um kennslubækur Glsla Páis-
sonar, Samfélagsfræði, og Joa-
chims Israels, Samfélagið.
Greinar þeirra Þorvaldar og
Hannesar verður að telja gagn-
merkt framiag til umræðu um
þessi mál þvi að i þeim er á
skipulegan og fræöilegan hátt
fjallað um efnismeðferð
kennslurita þessara. Rakinn ér
fjöldi dæma úr kennslubókunum
tveimur um að beinlinis sé hall-
að réttu máli, villandi upp-
lýsingar gefnar um staðreyndir
og áherzla lögð á kenningar sem
orðið hafa aö víkja fyrir öðrum
nýrri og hljóta þvl að teljast úr-
eltar. Það hlýtur að vera
áhyggjuefni, ekki sizt foreldrum
og ábyrgum skólamönnum, að
tlma nemenda sé sóað með þvi
að skylda þá til að nema grein
eins og „samfélagsfræöi”, sem
litið viröist hafa fram aö færa til
visindalegrar þekkingar, þegar
aökallandi er aö styrkja nem-
endur i Islenzku og islenzkum
fræðum, raungreinum og fleiri
greinum þar sem rökhugsunar
er krafizt. tslenzkir stúdentar
þurfa margir hverjir aö keppa
við erlenda um skólavist og
námsstyrki og þá reynir á þekk-
ingu i alvöruvlsindum en ekki
hjáfræöi.
Patentlausnin
Eyjólfur Konráð Jónsson, al-
þingismaöur, reifar i þriðja
hefti hugmyndir sinar um
hvernig Islendingar eigi að
brjótast út úr vitahring verð-
bólgunnar. Það er ekki á hverj-
um degi sem alþingismenn setja
fram yfirgripsmiklar tillögur
um efnahagsmál. Hugmyndir
Eyjólfs Konráðs eru allrar at-
hygli veröar, og vlst er, að
margt myndi horfa til betri veg-
ar, yrði þeim hrundið I fram-
kvæmd. Flestir ættu að geta
tekiö undir, aö ekki verður sigr-
azt á verðbólguvandanum nema
tekið verði á málum af kjarki og
festu. Undir það skal og tekið,
að brýnt er, að svo verði búið
um hnúta, að islenzka krónan
verði alvörugjaldmiðill, og þá
skráður sem slikur á alþjóðleg-
um gjaldeyrismarkaöi og
skiptanlegur yfir i hverja þá er-
lendu mynt, sem vera skal.
Það ætti heldur ekki að vera
ágreiningsefni, að verðlags-
ákvæði þau, sem innflutnings-
verzlunin er ofurseld eru meö
þeim hætti aö óhagkvæm inn-
kaup og hátt vöruverð hljótast
af. Heilbrigt efnahagslif fær
hvergi þrifizt nema þar sem
verzlun fær að starfa án þess, aö
lagðar séu á hana höft og höml-
ur. Sá dagur kemur, að verð-
myndun verður gefin frjáls á Is-
landi, en þangað til munu neyt-
endur bera kostnaö af þeim
verðlagshöftum, sem nú rfkja.
Undirritaður er ósammála
skoðunum Eykons á vaxta-
stefnu þeirri, sem nú hefur veriö
fylgt um hrlð. Hver vill hverfa
aftur til þess tima, þegar lán
voru ekki lán heldur styrkir eða
gjafir? Vitanlega bregður þeim
við, sem áður nutu sllkrar fyrir-
greiðslu en þurfa nú að endur-
greiða lán i raunviröi. En það er
aumur atvinnurekstur, sem
ekki þrifst nema studdur af
verðbólgugróða, gripnum úr
vasa sparifjáreigenda, t.d.
aldraðra, sem lagt hafa fé sitt
fyrir til elliára. Fjárfesting,
sem ris ekki undir verðtryggö-
um afborgunum meö sann-
gjörnum vöxtum getur naumast
talizt arðbær. Sllk fjárfesting er
skrankaup, svo að notað sé orð,
sem Eykon beitir af öðru tiiefni.
Eyjólfur Konráð gerir grein
fyrir patentlausn sinni með
þessum orðum: „En hvort sem
menn telja þessa skatta (þ.e.
óbeina skatta — innsk. ö.l.) of
háa nú eða ekki, segir mér svo
hugur um, að enginn lifsins leið
verði að rota verðbólguna og þvi
siður að ná henni niður I áföng-
um, ef ekki verður gripið til
þeirra ráða að lækka þá, svo að
veröhækkunum linni. Heppilegt
væri áreiðanlega að lækka
þessa skatta i áföngum, hvort
heldur væri að ræða „tlma-
bundna” vörugjaldið, benzln-
skatta, tolla eða söluskatt og
Iryggja kaupmátt launa með
þeim hætti, þó laun hækkuðu
ekki.”
Undirritaður er sammála
Eyjólfi Konráð um nauðsyn
skattalækkana, og vlst er, að
óhóf I útgjöldum rlkissjóðs get-
ur kynt undir verðbólgu. En sé
ráöizt I slikar aðgerðir án þess
að jafnframt sé dregiö úr um-
svifum ríkisins er hætt við, að
árangur i baráttunni gegn verð-
bólgu yrði takmarkaður, þvi
skattalækkun ylli auknum um-
svifum einkaaöila, og heildar-
eftirspurn I hagkerfinu ykist aö
öðru óbreyttu. Ef gert er ráð
fyrir, að dregið veröi úr rlkisút-
gjöldum að einhverju marki til
að mæta tekjumissinum, sem af
skattalækkunum hlytist, skiptir
höfuömáli hvernig greiðsluhalli
rikissjóðs er fjármagnaður.
Aukin seölaútgáfa er ávisun á
aukna verðbólgu. Eykon leggur
til, að hallinn verði fjármagnaö-
ur meö sölu rikisskuldabréfa, og
hann á áhrifamikla bandamenn
sem mæla meö þeirri aðferö,
þegar greiðsluhalli er óhjá-
kvæmilegur á annað borð. Hag-
fræöingurinn Milton Friedman
er einn þeirra, og ritar hann t.d.
um þetta efni i timaritiö News-
week 23. febrúar á þessu ári þar
sem hann bendir á, að ekki eru
einhlit tengsl milli greiösluhalla
rikissjóös og verðbólgu. Fried-
man tilgreinir þá staðreynd, að
greiðsluhalli rikissjóös Banda-
rikjanna nemur milli 2-3% af
þjóöartekjum. Samsvarandi
tölur fyrir Japan og Þýzkaland
eru 6 af hundraði og 2 af hundr-
aði. Samt sem áður er verð-
bólga minni I báðum þessum
löndum en i Bandarikjunum.
Meö verðbólgu er venjulega
átt við almenna og varanlega
hækkun verðlags. Skatta^ækkun
sú, sem patentlausn Eykons
snýst um, kynni vissulega aö
stuðla að tlmabundinni lækkun
verðlags, en það er álitamál,
Ólafur isleifsson/ hag-
fræöingur, skrifar hér
ritdóm um Frelsið/ 1. ár-
gang, sem gefið er út af
Félagi frjálshyggju-
manna.
hvort hún drægi úr hraða verð-
bólgunnar og hversu varanleg
áhrif þessarar aðgeröar yröu.
Hér gefst ekki tóm til að ræða
frekar tillögur Eyjólfs Konráðs
Jónssonar, en bent á, að I kjöl-
far þeirra I þriöja hefti Frelsis-
ins fylgir greinargóð umsögn
Jónasar H. Haralz.
I sama hefti ritar Ólafur
Björnsson um Ludwig von
Mises, einn leiðtoga austurriska
skólans i hagfræði, sem mun i
hópi fremstu hugmyndafræð-
inga frjálshyggju og gagnrýn-
enda sósialisma á öldinni. Björn
Bjarnason, lögfræðingur ritar
þar og fróðlega grein um ræöur
og ritgeröir Jóhanns Hafstein,
forsætisráðherra.
Af öðru efni fyrsta árgangs
má nefna ljóð Matthlasar
Johannessen og smærri pistla
eftir ýmsa höfunda. Ritdómar
um innlendar og erlendar bækur
skipa veglegan sess I Frelsinu I
samræmi við stefnu þess að
safna og miöla upplýsingum um
frjálshyggju og andstæöu henn-
ar, sósíalismann I hvaða mynd
sem hann birtist. Nokkurrar
kerskni gætir I garð andstæö-
inga Frelsisins I tilteknum dálk-
um þess. Færi betur að takast á
við þá með rökum og af um-
burðarlyndi, enda háttur sá
sigurstranglegri og málstað
Frelsisins sæmandi.
Byltingar-samhyggju-
menn eða kommúnistar
Ekki verður fjallað um tíma-
ritið Frelsið öðruvisi en að víkja
að orðanotkun ritstjóra þess.
Hann virðist vilja vlkja oröun-
um kommúnismi, sóslalismi,
nazismi og fasismi úr málinu og
taka i þeirra stað upp oröin bylt-
ingar-samhyggja um kommún-
isma, lýöræöis-samhyggja um
sósial-demókratisma og þjóö-
ernis-samhyggja um nazisma
og fasisma. Undirritaður telur
nýyrði ritstjórans hafa tvo
kosti. 1 fyrsta lagi gefa þau til
kynna að umræddar stjórn-
málastefnur eru allar greinar af
sama meiöi, og i öðru lagi eru
þau islenzkulegri en gömlu orð-
in. Það, sem mælir á móti þeim
og undirritaöur telur vega
þýngra á metunum, er að þau
gömlu hafa unnið sér þegnrétt I
málinu, sem skapazt hefur af
hefð og þvi, að þau falla að
beygingarkerfi tungunnar. Ný-
yröin eru löng og þung I vöfum
eins og^tift er um laust samsett-
ar orðmyndanir. Sum hinna er-
lendu orða hafa þar að auki ver-
ið þýdd á islenzku og eru ásamt
þeim útlendu notuð jöfnum
höndum. Þá hafa gömlu oröin
öðlazt hefð i stjórnmálaum-
ræðu, enda hafa nýyrði ritstjór-
ans enn ekki breiðzt út að neinu
ráöi.
Er Vilmundur frjáls-
hyggjumaður?
Það mun ekki skoðun útgef-
enda Frelsisins aö frjálshyggja
eigi að vera eitthvert einkamál
Sjálfstæðisflokksins heldur vilja
þeir vinna henni fylgi innan lýð-
ræðisflokkanna allra.
Víst er aö frjálshyggja á þeg-
ar fylgismenn I öllum lýöræðis-
flokkunum, einkum meðal yngri
raanna. Er þess skemmst aö
minnast að stórsigur Alþýðu-
flokksins i kosningunum 1978
átti að hluta til rætur aö rekja til
baráttumála hans, sem mörg
hver má telja i anda frjáls-
hyggju. Þar má nefna .t.d, aö
þeir mæltu gegn gegndarlausri
opinberri fjárfestingu og boöuðu
að ráðizt yrði gegn þeim ein-
okunarhringjum, sem eru að
verða til I landinu. Alþýðu-
flokksmenn skynjuöu þá, að
stefna frelsis I atvinnu- og efna-
hagsmálum á vaxandi fylgi að
fagna með þjóðinni og þeir upp-
skáru I samræmi við þaö. Hvort
þeir bera gæfu til aö fylgja sömu
stefnu i framtiðinni er annað
mál, en um þaö viröist nú m.a.
deilt innan flokksins.
Fullsnemmt er að spá um þau
áhrif, sem útgáfa þessa timarits
kann að hafa á Islenzka stjórn-
málaumræðu, enda hóf Frelsið
ekki göngu sina nema fyrir
rúmu ári. Þó hlýtur hið nýja
blað Vilmundar Gylfasonar, al-
þingismanns og ritstjóra, að
falla frjálshyggjumönnum vel i
geb, enda er I fyrsta tölublaði
lögð áherzla á tvö baráttumál
frjálslyndra manna, lýðræöi i
verkalýðshreyfingunni og
frjálsan útvarpsrekstur. Hljóta
þeir að fagna þessum samherja
i baráttunni fyrir atvinnufrelsi
og einkaframtaki.
Lokaorð
Greinar i Frelsinu eru yfir-
leitt á prýðiiegu máli og prent-
villur eru fáar. Greinarhöfund-
ar leggja þunga áherzlu á að
flytja mál sitt á yfirvegaðan og
vel rökstuddan hátt. Mjög er
vandað til ytra útlits, pappfr er
góöur og kápa glæsileg. En þótt
undirritaður geri sér grein fyr-
ir, að auglýsingar hljóti að vera
einn helzti tekjustofn útgáfunn-
ar ásamt áskriftargjöldum,
þykja honum þær hvimleiöar
svo dreifðar sem þær eru um
ritiö.
Það er engum blööum um það
aö fletta, að full þörf var á að
frjálsiyndir lýðræöissinnar
eignuðust tlmarit, einkum eftir
aö Eimreiðin hætti göngu sinni.
Hér er kominn vettvangur fyrir
áhugamenn um efnahags- og
stjórnmál og ættu einnig hag-
fræðingar og stjórnfræðingar
t.d. að geta ritað i Frelsið fræði-
legar greinar um sérstök
hugðarefni sin. Er og ekki að efa
að ýmsir hildir verða háðir á
siðum Frelsisins I framtfðinni
milli frjálslyndra og stjórn-
lyndra.
Menn geta verið sammála þvi
sem I ritinu stendur eða ósam-
mála eftir atvikum en þeir, sem
ætla að. fylgjast með stjórn-
málaumræðu af alvöru, komast
vart hjá að lesa það. Þetta rit er
róttækt I beztu merkingu þess
orös.
Ný gero af róttækm?