Pressan - 27.09.1990, Blaðsíða 25

'RrfímWdágur 2^^. T99t
sjúkdómar og fólk
Blóðleysi
Þegar ég var að alast upp voru all-
ar helstu hryllingsmyndir bæjarins
sýndar í Hafnarbíói í þeim lág-
reista, hrörlega bragga sá ég myndir
gerðar eftir sögum Edgars Allan
Poe og kynntist þeim Franken-
stein og Drakúla greifa í fyrsta
sinn. Drakúla greifi var búsettur í
Transylvaníu í landi þeirra Sjá-
seskúhjónanna og iðkaði eins og
þau alls konar óskunda. Greifinn
var sérlega ógnvekjandi í meðför-
um Kristófers Lee og læknirinn
hugprúði van Heising traustvekj-
andi í túlkun Peters Cushing.
Lengi á eftir gætti ég þess vandlega
að bera alltaf kross um hálsinn svo
blóðsugur gætu ekki bitið mig á
barkann og sogið úr mér blóðið. Á
þessum árum heyrði ég í fyrsta sinn
um konu sem mamma þekkti og var
kölluð Dísa. — Hún er alltaf svo
blóðlaus hún Dísa, sagði hún einu
sinni, og ég setti það strax í sam-
band við Drakúla greifa. Mér fannst
líklegt að aliir sem þjáðust af blóð-
leysi hefðu á einhvern hátt komist í
tæri við greifann og hvítglansandi,
beittar augntennur hans. Mér stóð
því ávallt stuggur af Dísu og reyndi
að hitta hana sem sjaldnast. Það var
ekki fyrr en löngu seinna að ég
hætti að tengja allt blóðleysi við
greifann görótta frá Transylvaníu.
Hvað er blóðleysi?
Mikilvægasti hluti rauðu blóð-
kornanna er bóðrauðinn (hemó-
glóbín) sem flytur súrefni um allan
líkamann. Hugtakið blóðleysi felur
í sér að ekki sé nægilega mikið af
blóðrauða í líkamanum til að annast
þessa súrefnisflutninga svo vel sé.
Læknar mæla þetta hemóglóbín og
gera sér þannig grein fyrir ástandi
rauðu blóðkornanna. Ýmsar ástæð-
ur aðrar en Drakúla greifi og augn-
tennur hans geta verið fyrir því að
of lítið af blóðrauða fari um æðar
líkamans. Járnskortur er langal-
gengasta orsök blóðleysis en auk
þess getur vöntun á B12-vítamíni
eða fólsýru valdið þessu ástandi.
Stundum eyðast rauðu blóðkornin
óeðlilega hratt í líkamanum og get-
ur það valdið blóðleysi svo og ýmsir
langvinnir sjúkdómar eins og
nýrnabilun, liðagigt, krabbamein
o.fl.
Járnskortur
Líkaminn þarf stöðugt á járni
(1—2 mg á dag) að halda til að
viðhalda rauðu blóðkornunitm, þar
sem ákveðinn fjöldi þeirra eyðist á
degi hverjum. Langflestir hafa
járnbirgðir í milta, blóðmerg og lif-
ur. Þessar birgðir endurnýjast stöð-
ugt af járni sem likaminn sogar úr
fæðunni. Sumir hafa þó ónógar
járnbirgðir og geta ekki myndað ný
rauð blóðkorn nægilega hratt og þá
getur blóðleysi komið upp. Ófull-
nægjandi járnbirgðir geta átt sér
nokkrar orsakir. í fyrsta lagi er
stundum ekki nægilegt járn í fæð-
unni til að vega upp á móti því járni
sem tapast á degi hverjum. Á vaxt-
arskeiðinu þarf meira járn og þá get-
ur komið upp blóðleysi. Þetta sést
t.d. hjá börnum sem drekka mjög
mikla mjólk og hafna allri annarri
fæðu á þvermöðskufullan hátt.
Gamalt fólk sem neytir einhæfrar
fæðu getur þjáðst af blóðleysi svo og
barnshafandi konur sem þurfa
meira járn en venjulega vegna með-
göngunnar eða 2—5 mg/dagl. í
öðru lagi getur komið upp sú staða
að meltingarfærin frásogi ekki
nægilegt magn af járni. Algengustu
orsakir þessa eru stórar aðgerðir
þar sem hluti magans er fjarlægður.
Sem betur fer eru slíkar aðgerðir þó
mun sjaldgæfari nú en áður vegna
nýrri og betri lyfja við magasári. í
þriðja lagi getur járnskortur stafað
af blæðingum vegna áverka eða
sjúkdóma. Langvarandi neysla á
asperíni eða magnýli og mörgum
gigtarlyfjum (s.s. Indocid, Buta-
zolidín, Voltaren, Felden, Naproxen
o.fl.) getur valdið blóðleysi vegna
seitlblæðingar frá maga, sem stafar
af ertandi áhrifum þessara lyfja á
magaslímhimnurnar. Hjá mörgum
konum geta miklar tíðablæðingar
tæmt járnbirgðirnar. Konur með
ríkulegar blæðingar þurfa að fá í sig
3—5 mg/dagl. af járni, svo þær
verða að fá aukajárn.
Tíðni og einkenni
U.þ.b. ein af hverjum 10 konum
hefur járnskortsblóðleysi á vægu
stigi og aðrar þrjár eru á mörkum
þess að vera blóðlitlar. Þetta ástand
er mun sjaldgæfara hjá körlum. Ein-
kenni blóðleysis eru slen og slapp-
leiki, fölvi, magnleysi, yfirlið, mikil
þreytutilfinning, mæði og aukinn
hjartsiáttur. Blóðleysi dregur úr þoli
líkamans gagnvart sýkingum.
Meðferð
Blóðleysi er einungis hægt að
lækna með því að komast fyrir sjúk-
dóminn sem að baki býr. Læknar
leita því að orsökum járnskortsblóð-
leysis, taka blóð og rannsaka það,
stundum er tekið mergsýni til að
skoða hvernig líkamanum gengur
að framleiða ný rauð blóðkorn. Ef
um blæðingu er að ræða verður að
finna hana og stöðva með öllum til-
tækum ráðum. Fæstir held ég að gái
lengur að tannaförum á hálsi sjúkl-
inga sinna í leit að vampýrubiti, en
það gerði ég alltaf sjálfqrá fyrstu ár-
um mínum í læknadeild þegar
minningarnar um Drakúla greifa
voru mér enn ferskar í minni. Stund-
um þarf að gefa blóð en yfirleitt
nægir að gefa járntöfiur. Þær geta
þó ert slímhimnur magans og marg-
ir finna fyrir aukaverkunum eins og
ógleði, magaverkjum og niður-
gangi. Áhrif járnlyfja minnka veru-
lega ef þau eru tekin með sýrubind-
andi lyfjum. Horfur sjúklinga með
járnskortsblóðleysi eru yfirleitt
prýðilegar. í mörgum tilfellum má
leysa vandamálið endanlega með
því að meðhöndla sjúkdóminn sem
blóðleysinu olli eða með því að
breyta mataræðinu. í öðrum tilvik-
um má halda einkennum blóðleysis
niðri með járntöflum. Fórnarlömb
Drakúla greifa voru mun lengur að
ná sér af bióðleysinu — en það er
önnur saga, sem ekki verður rakin í
þetta skiptið.
ÓTTAR
GUÐMUNDSSON r
baksviðs
áheimavelli
Skyldi „ Fló á skinni, sem Leikfélag Reykjavíkur frumsýndi um
helgina, eiga fyrir höndum að ganga í þrjú ár? Það gerði hún síðast þegar
leikfélagið sýndi þetta aðhlátursstykki fyrir tæpum tveimur tugum ára.
Þessar myndir af Guðrúnu Gísladóttur, Steindóri Hjörleifssyni og Arna Pétri
Guðjónssyni tók E.Ól. baksviðs í hléi. Árni Pétur fer með tvö stór og gerólík
hlutverk í þessari bráðskemmtilegu sýningu.
Sláturtíð — blóðmör
Nú er hafin hin árlega sláturtíð
hér á landi og margir farnir að
hlakka til að fá nýtt slátur í matinn.
Það er ánægjulegt að vita að unga
fólkið vill halda við þeim góða sið
að kaupa sér nokkur slátur og útbúa
þau til matar sem geymdur er svo í
súr eða frosti til neyslu síðar í vetur.
Þetta er talsverð búbót fyrir heimil-
in og hollur og næringarríkur mat-
ur, sem flestir hafa á góða lyst á
dimmum vetrardögum. Oft borða
börnin þennan mat með góðri lyst,
einkum ef þau hafa vanist honum
frá unga aldri. Flestar húsmæður
munu finna til notalegrar öryggistil-
finningar, þegar sláturgerðinni er
lokið og hugsað er til þess, hve
margar góðar máltíðir eru nú
komnar í frystikistuna, og hægt er
að grípa og setja beint í pottinn þeg-
ar svo býður við að horfa, og heima-
fólkið þiggur máltíðirnar með
ánægju.
Þegar búið er að kaupa inn það
sem til þarf til sláturgerðar er fyrsta
verkið að koma hrámatnum fyrir á
köldum stað til geymslu á meðan
verið er að vinna úr honum. Margir
byrja á því að hreinsa sviðin og
koma þeim sem fy rst í frostið. Það er
mjög þægilegt og þriflegt að geyma
þau vel hreinsuð svo hægt sé að
setja þau svo að segja beint í pott-
inn. Sjálfsagt er a.m.k. að hreinsa
burt allt sót og blóð áður en þau eru
sett í góða frystipoka en auðvitað
má hugsa sér að skafa kjammana
eða bursta betur, þegar þau eru að
þiðna. Gott er að setja ytri umbúðir
um sviðin í frostið, svo plastið
springi siður og rífi ekki aðrar um-
búðir.
Þá er næst að hreinsa vambirnar,
séu þær ekki nógu vel hreinsaðar
þegar þær eru keyptar. Sem betur
fer er það þó oftast þannig nú að að-
eins þarf að þvo þær lítils háttar og
skafa svolítið ef ekki hefur allur gor
náðst í burtu. Sjálfsagt er að leggja
þær strax í kalt vatn og fara yfir þær
með borðklút eða lítið beittum hníf,
skafa þær léttilega, svo þær ekki
skemmist og springi við suðuna.
Leggið þær síðan aftur í kalt vatn,
þar til þið sníðið þær í hæfilega
stóra keppi og saumið þá. Fiestir
sníða 5—6 keppi ú r hverri vömb og
fer það eftir stærð þeirra, og einnig
því hve stóra keppi við viljum hafa.
Síðan er að sauma keppina með
grófri stoppunál Qjó má hún ekki
vera of sver, svo hún rífi ekki
keppina) og með sterku seglgarni,
heidur ekki of grófu. Vaninn er að
stinga nálinni frá sér þegar saumað
er, gott er að afmarka fyrst hve stórt
opið á keppinum á að vera og byrja
að sauma opið og sauma út úr greip-
inni. Geymið keppina í köldu vatni,
þar til búið er að hræra slátrið. Einn-
ig þarf að brytja dálítið af mör, áður
en hrært er. Gott er að brytja mör-
inn dálítið smátt, þvi hann dreifist
betur um keppina, og nú nota flestir
mun minni mör í slátrið en áður
tíðkaðist. Gott er gott að hafa hann
í smábitum, því hann mýkir slátrið
auðvitað og gefur því rétta áferð og
nýtist betur til slíks, þótt minna
magn sé notað, ef smátt er brytjað.
Blóðmör. Vanalega er byrjað á
því að búa til blóðmörinn. Mikil-
vægt er að geyma blóðið á köldum
stað þar til farið er að hræra úr því.
Mælið blóðið í rúmgóðan bala eða
fat, leysið saltið upp í vatninu og
blandið í blóðið, hrærið síðan mjöl-
inu út í. Notið sleif i fyrstu en þegar
hræran fer að þykkna er vani að
hræra í með hendinni, þannig
blandast mjölið betur í og auðveld-
ara er að finna þegar hún verður
hæfilega þykk. Oft er nokkuð erfitt
að segja fyrir um hve mikið mjöl á
að nota í blóðið, því það fer eftir
gerð mjölsins. En venjulega er hrær-
an höfð svo þykk, að sleifin standi
nokkurn veginn í henni.
í 1 lítra af blóði er blandað 2 'A dl
af vatni og 1 msk. af grófu salti, 200
g heilhveiti, um 200 g haframjöli og
um 800 g af rúgmjöli, mör að vild.
>/