Pressan - 24.01.1991, Blaðsíða 24

24
FIMMTUDAGUR PRESSAN 24. JANÚAR 1991
„Dauðadrukknir menn, sem
narradir hafa uerid upp í þetta nú-
tíma víti spillingarinnar, ueltast
upp úr hrákaspýttu gólfinu. 14—15
ára telpur, sem eru ad uigjast inn í
þennan óskaplega glœpa- og
óþuerralifnaö, eru að kjassa hálf-
drukkna menn."
Þessi lýsing er af skemmtana-
haldi í Reykjavík fyrir 60 árum
þegar ský heimskreppunnar
grúfðu yfir borginni. En þessi orð
eiga raunar ekkert sérstaklega við
um fjórða áratuginn. Síðan Reykja-
vík óx fiskur um hrygg hefur hún
ævinlega getað státað af undir-
heimum, athvarfi fyrir drykkju-
rúta, skækjur, braskara og vafa-
söm viðskipti. Og betri borgarar
svokallaðir hafa einatt gert sér
ferð í undirheima Reykjavíkur;
vegna smæðar borgarinnar hafa
skilin stundum verið harla óljós
milli þeirra sem eru útskúfaðir úr
mannlegu félagi og hinna sem
telja sig sómakæra.
SKÆTINGUR, HRINDINGAR OG
ÁFLOG
Vísir að kráamenningu varð til
um miðja síðustu öld en lengst af
keyptu menn vín í sölubúðum
bæjarins. íbúar voru þá aðeins á
fjórða þúsund en hlutfall slæpingja
og iðjuleysingja var hátt. Þeir
sóttu sölubúðirnar í félagi við
bændur í bæjarferðum og sjó-
menn í landlegum og hrelldu sak-
lausa viðskiptavini með drykkju-
látum og skætingi. Guðrún nokkur
Borgfjörð var ung stúlka í Reykja-
vík á þessum tíma en færði endur-
minningar sínar í letur löngu síð-
ar. Hún minntist þess með hryll-
ingi hvernig drykkjumenn lögðu
búðirnar undir sig og stóðu þar
borubrattir og hreyttu ónotum í
vegfarendur; saklausar hispurs-
meyjar fengu sinn skammt af tví-
ræðum athugasemdum og stór-
karlalegum hlátri.
Mörgum fannst drykkjuskapur-
inn í búðunum Ijótur blettur á
bæjarlífinu. Greinahöfundur
Reykjavíkurblaðsins Tímans var
fullur vandlætingar árið 1873,
sagði að einu gilti hvenær menn
gerðu sér ferð í búð: ,,. . . þá
munu menn sjá búðina fulla af
mönnum, sem ekkert annað er-
indi eiga en annaðhvort kaupa sér
pela, hálfpela o.s.frv. eða þá að
sníkja hann út gefins og drekka
hann svo við búðarborðið . . . Nú
er eigi nóg með það, að þeir
drekka í búðunum, heldur sitja
þeir þar með hrókaræðum um hitt
og þetta, svo eigi heyrist mælt
mál fyrir mælgi, sköllum, hrind-
jngum og áflogum."
Arið 1857 fékk Niels Jörgensen
veitingaleyfi og í nokkur ár rak
hann einu vínkrána í Reykjavík, á
horni Aðalstrætis og Austurstrætis
þar sem Hótel ísland var síðar
reist en heitir Hallærisplan í seinni
tíð. Undir aldamótin fjölgaði veit-
ingastofum sem höfðu vín á boð-
stólum en alræmdasta kráin var á
Hótel íslandi. Hún hlaut nafn sem
mönnum þótti einkar viðeigandi:
Svínastían.
DEILDAKEPPNI Á
HÓTEL ÍSLANDI
Það er alkunna að á meðal
drykkjumanna er mikil stéttaskipt-
ing. Einu gildir hve djúpt menn
eru sokknir, þeir finna ævinlega
einhvern verri sem er ekki þess
verður að vera í félagsskap með
þeim. Fyrir hundrað árum var
Hótel ísland gott dæmi um þetta,
þar voru ekki færri en þrír barir.
eða þrjár mismunandi deildir. Og
rétt eins og í fótboltakeppni gátu
menn unnið sig upp í fyrstu deild
eða hrapað niður í aðra og þriðju
deild. í „Almenningi" sátu penir
gestir að hljóðskrafi, drukku yfir-
leitt lítið og aldrei til vansa og
höfðu aldrei háreysti í frammi.
„Káetan" var vettvangur yfir-
manna á innlendum og útlenskum
skipum, þar sötruðu hetjur hafsins
heitt toddí og Carlsbergsbjór;
sögðu af viðskiptum sínum við
ægi en voru yfirleitt „prúðir og
kátir karlar", eins og fram kemur í
samtímaheimild. Gestir „Svínastí-
unnar" voru hins vegar hvorki
prúðir né penir. Þar söfnuðust
saman sjómenn af ýmsu þjóðerni
og íslenskir menn sem voru búnir
að drekka sig út úr samfélagi Al-
mennings. í Svínastíunni drukku
menn brennivín, viskí og romm —
einkum brennivín. Sumir liðu út af
á hörðum trébekkjum og voru
látnir sofa þar óáreittir. Lögreglu-
menn bæjarins gátu gengið að
„fastagestum" sínum í Svínastíunni
og komu þangað oft til að ná í
slagsmálahunda. Einn mestur
glímumaður bæjarins var Sigurður
skjóni og manaði menn í glímu í
Svinastíunni. Önnur þjóðsagnaper-
sóna þessara ára var Þórður ala-
mala, öflugasti burðarmaður sem
sögur fóru af. Það voru engir veifi-
skatar sem börðust í þessari óynd-
islegu búllu, leikurinn barst oft út
á götu og endaði einatt í óvistlegu
svartholi lögreglunnar.
NÆTURDROTTNING KEMUR í
BÆINN
Saga reykvískra veitingastaða er
samofin sögu frú Kristinar Dahl-
stedt. Áratugum saman rak hún
vertshús úti um allan bæ og fór
eftir ýmsu hvort viðskiptavinir
hennar voru heiðursmenn og
stássmeyjar eða undirmálslýður og
þorparar. Ef hægt er að finna ein-
hvern úr samtímanum sem minnir
á frú Kristinu í umsvifum kemur
Ólafur Laufdal helst upp í hugann.
Hann hefur einnig lifað tvenna
tíma; frá því að reka keðju veit-
ingahúsa til þess að afgreiða á
barnum á Fáskrúðsfirði.
Kristín Dahlstedt var Vestfirðing-
ur, fædd í Dýrafirði árið 1876, af
bændaættum. Hún fetaði snemma
eigin leiðir og lét ekki segja sér
fyrir verkum, festi ást á Magnúsi
Hjaltasyni sem var almennt álitinn
ónytjungur með óumdeilda hæfi-
leika á sviði skáldskapar. Ást Krist-
ínar og Magnúsar varð fórnarlamb
bresta hans enda var hann ekki
við eina fjöl felldur í kvennamál-
um: Síðar varð hann fyrirmynd
Ólafs Kárasonar í Heimsljósi Lax-
ness. Þar má og þekkja drætti frá
frú Kristínu í einni persónunni.
Kristín varð starfsstúlka á Hótel
Reykjavík árið 1905. Það var um
skeið helsta athvarf áhugamanna
um drykkjuskap en góðtemplarar
börðust um þessar mundir með
oddi og egg gegn áfengisbölinu.
Þeir hertóku aðalvígi Bakkusar
með því að kaupa Hótel ísland;
þar með voru dagar Svínastíunnar
taldir. Drykkjumenn áttu í fá hús
að venda en kneyfuðu sitt brenni-
vín áfram í kjallara Hótels Reykja-
víkur. Góðtemplarar gerðu tilraun
til aö kaupa þann stað líka; það
tókst að vísu ekki en sannarlega
var saumað að brennivínsber-
serkjum þessi misserin. Þegar
sókn góðtemplara þyngdist spruttu
upp leyniknæpur víðsvegar um
bæinn. ísafold — helsta málgagn
bindindismanna — komst á snoðir
um það árið 1905 að ýr»is „sví-
virðileg skúmaskot" væri að finna
í Reykjavík og allar götur að
Ytri-Rangá.
Góðtemplarar voru áhrifamiklir
um stjórn landsins og takmark
þeirra var einkar skýrt: algert vín-
bann á íslandi. Þeir áttu ekki önn-
ur ráð til að sporna við Bakkusi
og kumpánum hans. Og á endan-
um höfðu þeir sitt fram. Hinn 1.
janúar 1915 gekk vínbann í gildi.
Reykvískir drykkjumenn notuðu
gamlárskvöld til hins ýtrasta og
héldu Bakkusi veglegt kveðjuhóf,
sungu, drukku og glímdu til síð-
ustu stundar: Á miðnætti skutu
þeir upp flugeldum og sprengdu
púðurkerlingar.
FJALLKONAN FLAKKAR UM
Kristín Dahlstedt stóð á þrítugu
þegar hún opnaði veitingastofu á
Laugavegi 68. Hún byrjaði með
tvær hendur tómar eins og margir
athafnamenn fyrr og síðar en var
útsjónarsöm við að laða til sín
gesti. Og þeir létu ekki á sér
standa. Á daginn seldi hún brauð,
kökur og kaffi en þegar rökkva
tók fylltist staðurinn af sjómönn-
um og gleðimönnum; þetta var
áður en vínbannið gekk í gildi og
enginn þurfti að fara í felur með
drykkjuna. Oft dró til tíðinda þeg-
ar vínið steig mönnum til höfuðs
en sagan geymir ekki frásagnir af
öðrum stórviðburðum en slags-
málum, kjafthætti, ölvun og
óspektum. Það er mála sannast að
frú Kristín hélt uppi skikkanlegum
aga enda var hún hörð í horn að
taka þótt ung væri.
Kristín flutti víða um bæinn
með veitingastofuna, var meðal
annars í nokkrum húsum við
Laugaveg. Um skeið rak hún eitt
glæsilegasta veitingahús bæjarins,
hafði marga starfsmenn og réð til
sín tónlistarmenn til að leika á
kvöldin. Þá leitaði undirmálslýður
bæjarins í önnur og skuggalegri
greni sem fæst höfðu víst veitinga-
leyfi. Kristín nefndi veitingastað
sinn Fjallkonuna og framan af var
staðurinn sveipaður þeirri reisn
sem hæfði nafninu. Úm það leyti
stóð Kristín á hátindi ferils síns en
margvíslegir hrakningar og mót-
læti urðu til þess að smám saman
hallaði undan fæti og Fjallkonan
missti þann ljóma sem um hana
lék. Ákveðin tímamót urðu þegar
Kristín hrökklaðist með Fjallkon-
una að Laugavegi 11 á þriðja ára-
tugnum. Þar var hvorki hátt til
lofts né vítt til veggja og ýmsir
skuggabaldrar tóku að gera sig
heimakomna. Vínbannið var að
engu haft, bruggarar lifðu upp-
gangstíma og langt gengnir
drykkjumenn sturtuðu í sig hoff-
mannsdropum með kaffinu.
En svo fór að lokum að sjálf
Fjallkonan var kokkáluð af dönsk-
um manni. Hann hét Olsen og
bauð eiganda húsnæðisins helm-
ingi hærri leigu fyrir húsnæðið en
Kristín greiddi. Þar með var Fjall-
konan enn á faraldsfæti en Olsen
opnaði nýjan bar. Og hvílíkur bar!
Olsen kallaði staðinn White Star
— en jafnan setti hroll að góð-
borgurum þegar á þetta „kaffihús"
var minnst og töldu þeir sjálft hel-
víti flutt af Heklutindum og niður
á Laugaveg.
HÁPÓLITÍSK SÓÐABÚLLA
Á fjórða áratugnum varð White
Star bitbein í pólitískum átökum
þegar óburðug hreyfing nasista
lagði til atlögu við þetta höfuðvígi
siðspillingar í Reykjavík. Nasistar
höfðu lagt saman tvo og tvo og
komist að þeirri niðurstöðu að
kommúnistar væru helstu boðber-
ar þeirrar úrkynjunar sem heltók
reykvíska borgara. Kynsjúkdómar
og drykkjuskapur voru þannig
stórpólitísk bolabrögð, skipulögð í
Kreml, og nasistar ákváðu að
White Star væri útvörður heims-
byltingarinnar.
Það er mála sannast að Olsen
veitingamaður var enginn útsend-
ari Stalíns en á hinn bóginn
blómstraði siðspillingin á White
Star. Þar riðu skækjur húsum og
nafnkunnir heimilisfeður hnusuðu
utan í ungmeyjum með illa málað-
ar varir þegar rökkva tók, rónar
bæjarins drukku óáreittir og ís-
lendingar gerðu upp sakirnar við
erlenda sjómenn sem voru býsna
djarftækir til kvenna.
Þetta var á fjórða áratugnum
þegar heimskreppan sneið mönn-
um þröngan stakk og fleiri gerðust
drykkjumenn og glæponar en efni
stóðu til. White Star var illræmd-
asti staðurinn í bænum en alls
ekki sá eini þar sem misgæfulegir
ævintýramenn áttu athvarf. Á
Hverfisgötu 32 var rekið gistihús
af aldraðri heiðursfrú; hún hét
Þuríður Þórarinsdóttir og veitti
elskendum húsaskjól án þess að
biðja um giftingarvottorð. Um
þessar mundir var Reykjavík að
breytast úr útkjálkabæ í dálitla
borg, glæpum fjölgaði og stétt
iðjuleysingja óx ásmegin.
VEITINGAHÚSASPRENGING í
STRÍÐINU
ísland var hernumið af Bretum
árið 1940 og áhrifin á skemmtana-
lífið urðu gríðarleg, sannkölluð
bylting reið yfir án þess að sið-
ferðispostular fengju rönd við
reist. Þegar tugþúsundir her-
manna flæddu yfir landið gerðust
ýmsir vígamenn í veitingabransan-
um. Knæpur spruttu upp á hverju
götuhorni, ólöglegir næturklúbbar
blómstruðu með fjárhættuspili og
sprúttsölu og reykvískar meyjar
urðu aðalskotmark hinna erlendu
hermanna.
Um það leyti sem stríðið braust
út opnaði frú Kristín Dahlstedt
veitingahús við Tryggvagötu. Nú
kenndi hún staðinn ekki við Fjall-
konuna heldur sjálfan Ægi konung
og hagnaðist vel. Ægir var um
margt dæmigerð reykvísk stríðs-
árabúlla. Þar var lítt vandað til
innréttinga eða umgjörðar en mið-
að við að veita hermönnum lág-
marks þjónustu.
Hótel Hekla við Hafnarstræti
var ein sóðalegasta knæpan; þar
drukku óbreyttir hermenn ótæpi-
lega og sögðu íslendingum lyga-
sögur af viðureignum við nasista;
oft skarst í odda og eitt kvöld risti
bandarískur hermaður breskan
kollega á kviðinn; blóðið sprautað-
ist úr honum þegar iðrin ullu nið-
ur á skítugt gólfið.
Búllur stríðsáranna voru hver
annarri óvistlegri en umsvifin
voru mikil og glöggt dæmi um
hversu íslendingar gerðu sér far
um að hagnast á heimsstyrjöld-
inni. Yfirleitt með góðum árangri.
Sigurður A. Magnússon hefur
fært í letur minningar frá þessum
tíma; frásögn hans lýsir vel reyk-
vískum skemmtistöðum á stríðsár-
unum:
„Búllurnar voru flestar óyndis-
legir skemmtistaðir, myrkar, daun-
illar og reykmettaðar, krökkar af
tæmdum bjórdollum, brotnum
flöskum og sundurliðuðum stólum,
að ógleymdum mölvuðum rúðum
og speldislausum hurðum ... Iðu-
lega urðu ryskingar milli her-
manna og íslenskra karlmanna
sem lauk með ryskingum og
pústrum og stundum blóðugum
slagsmálum, en síðan komu ís-
lenskir og breskir lögregluþjónar á
vettvang og hirtu hvorir sína."
SÓDÓMA OG GÓMORRA
í raun er ógjörningur að kveða
upp úrskurð um hvaða knæpa í
Reykjavík var helsti samkomustað-
ur róna og utangarðsmanna. Þessi
stétt manna lifði uppgangstíma
eins og aðrir; það var auðvelt að
fá vinnu hjá hernum um lengri
eða skemmri tíma og enn þá auð-
veldara að finna stað til að eyða
ágóðanum. Margir veitingastaðir
urðu vettvangur vafasamra við-
skipta, svartamarkaðsbrasks og
vændis; á þessum tíma fannst víst
mörgum að Reykjavík væri bæði
Sódóma og Gómorra, aðrir prís-
uðu fjölbreytni næturlífsins og
fannst hún til marks um að heims-
menningin hefði loksins náð til ís-
lands.
Á stríðsárunum varð kráabyiting
sem helst á samjöfnuð í „bjórlíkis-
byltingunni" svokölluðu 40 árum
síðar en knæpur voru að líkindum
mun fleiri þá en nú. Ekki höfðu
þær allar formlegt veitingaleyfi
enda hafði lögreglan í öðru að
snúast en athuga formsatriði og
uppfyllingu þeirra. Kvöld eftir
kvöld var fullt út úr dyrum á tug-
um knæpa og samkomustaða, eig-
endur græddu á tá og fingri og
prísuðu þá guðsblessun sem eitt
heimsstríð ól af sér.
í miðjum þessum tryllingi var ís-
land lýst sjálfstætt ríki og skömmu
síðar fóru hermennirnir að taka
saman pjönkur sínar. Þá varð hrun
í reykvísku skemmtanalífi eins og
nærri má geta og veitingamenn
upplifðu lögmál Darwins: Aðeins
þeir hæfustu lifðu.
DRYKKJUMENN í DÝRAGARÐI
Strangt tekið ekki þeir hæfustu.
Sumir sóðalegustu barirnir lognuð-
ust alls ekki út af enda var nóg af
innfæddum viðskiptavinum. Rónar
bæjarins voru ekki lengur örfáar
þjóðsagnapersónur á borð við
Sigga skjóna eða Þórð alamala
heldur talsvert fjölmennur flokkur
forfallinna drykkjumanna og iðju-
leysingja.
Á sjötta áratugnum áttu hörð-
ustu drykkjumenn bæjarins nokk-
ur athvörf og munaði miklu að
framkvæmdamennirnir Silli og
Valdi höfðu hleypt af stokkunum
heilli keðju veitingahúsa og köll-
uðu Adlon.
Adlon-veitingahúsin voru meðal
annars að Laugavegi 11 en þar
varð sögufrægt athvarf skálda,
menningarvita og homma. Annar
staður var við Hlemm þar sem nú
er Rauði sófinn og enn einn í
Austurstræti. Sá var kallaður
Langibar og var aðsetur róna,
spilamanna og glæpona. Á Langa-
bar slæddust stundum blaðamenn
og skáld og af staðnum fóru þjóð-
sagnakenndar sögur.
Enn sótti drykkjulýður bæjarins
í Vatnsmýrina þar sem rekið var
tívolí. Brennivínsberserkirnir voru
raunar ekki á höttunum eftir út-
sýnisferð í hringekjunni. Nei, þar
var rekinn veitingastaður sem
kallaður var Vetrargarðurinn en
uppnefndur Dýragarður af gárung-
um sem þekktu til af eigin raun.
Laugavegur 11 er einna sögu-
frægastur veitingastaða síðari ára,
einkum vegna nafnkunnra við-
skiptavina. Þar styrktu menn sín-
alkóið og kaffið, þvöðruðu um list-