Pressan - 17.10.1991, Blaðsíða 24

24
FIMMTUDAGUR PRESSAN 17. OKTÓBER 1991
Kreppukynslóðin
Drakúlakynslóðin
Heimtufreka kynslóði
Þaö er gamall brandari
aö Norömenn sjái um
skemmtiatriöin í Helvíti,
Bretar um matinn, Þjóöverj-
ar um þjónustuna og íslend-
ingar um fjármálin.
Þetta er ekki útlenskt grín
um peningavit okkar íslend-
inga heldur staöfœrö átgafa
okkar sjálfra af erlendum
brandara. Því líkt og viö er-
um vissir um aö fáar þjóöir
séu eins gáfaöar og viö,
bókmenntalega sinnaöar
eöa duglegar til allra verka
vitum viö upp á okkur
skömmina í peningamálum.
Þó svo okkur hafi tekist
að brjótast út úr moldarkof-
unum og til nokkurra efna
(um tíma vorum við meira
að segja meðal alríkustu
þjóða heims) hefur hagkerfi
okkar löngum verið hlægi-
legt fremur en skilvirkt eða
skynsamlegt. Og sömu sögu
er að segja af smærri ein-
ingum þessa kerfis; rekstri
heimilanna og fyrirtækj-
anna. Við erum konungar
afborgunarviðskiptanna,
gúmmítékkanna og offjár-
festingarinnar. Atvinnurek-
endur slá lán til að eiga fyr-
ir íaunum starfsfólksins og
stí rfsfólkið slær lán til að
eiga fyrir jólunum og sum-
arfríinu. Og hvílík jól og
hvílíkt sumarfrí. Engin þjóð
í heiminum hefur tærnar
þar sem íslendingar hafa
hælana þegar neysla er
annars vegar.
En hvernig hefur þjóðin
öðlast þetta peningavit?
Einu sinni var það sagt
um viðbyggingu Landsbank-
ans í Austurstræti að fleiri
en einn arkitekt hlyti að
hafa teiknað hana. Enginn
einn maður hefði svona
vondan smekk.
Sama er að segja um pen-
ingavit íslendinga. Það er
ekki verk einnar kynslóðar.
KREPPUKYNSLÓÐIN
Kreppukynslóðin hefur
verið hafin upp til skýjanna
af seinni tíma kynsjóðum af
tveimur ástæðum. í fyrsta
lagi vegna þess að hún var
neydd til að temja sér að-
haldssemi og nýtni, sem
þær kynslóðir sem á eftir
komu skorti svo mjög. í
öðru lagi hafa verkalýðs-
sinnar og sósíalistar gert
kreppuárin að einskonar
horfinni gullöld; tíma þar
sem fólk var tilbúið að berj-
ast fyrir rétti sínum og
sýndi samstöðu með stétt
sinni. Sjálfsagt hefur þetta
ekki litið þannig út fyrir þá
sem lifðu þessa tíma. Þeir
börðust ekki af hugsjóna-
ástæðum heldur einungis
sér til lífsviðurværis. Þegar
það var fengið hættu þeir
að berjast.
Tillegg kreppunnar í þró-
un peningavits þjóðarinnar
er fyrst og fremst kreppu-
kynslóðin sjálf. Vegna að-
haldssemi hennar og lítilla
krafna til lífsgæða var hún
misnotuð af þeim kynslóð-
um sem á eftir komu. Spari-
fé hennar var brennt upp á
verðbólguárunum og yngri
kynslóðir notuðu það í eigin
þágu.
og aörar kynslóöir á þessari
öld sem hafa lagt grunninn
að hinu hlœgilega hagkerfi
íslands og mótað hið
einstœða peningavit
þjóðarinnar.
KYNSLÓÐ
TÆKIFÆRANNA
Blessað stríðið, sem gerði
syni okkar ríka, frelsaði ís-
lendinga frá kreppunni. Ög
það gerði gott betur. Allt í
einu var ísland orðið land
tækifæranna. Það var orðiðf
mögulegt fyrir verkalýðinn
að komast í álnir ef hann
lagði nógu hart að sér.
Sumir fóru á sjóinn
sigldu með aflann
á markað þrátt fyrir
hættuna af illþýði
þriðja ríkisins. Aðrir
fóru í bretavinnuna,
fengu sér
vörubíl og
skráðu
sig í þrjú
verk á
sama
tíma og
fengu
greitt fyrir
þau öll.
Enn aðr-
ir fengu sér
umboð og
stofnuðu
heildsölu.
Þegar stríðinu
lauk kom í
Ijós að það
var þriðji
hópurinn
sem hafði
valið rétt.
Matvælaverð
lækkaði í
heiminum og
sjómennskan gaf ekki
jafnmikið Bretinn fór
og Islenskir aðalverktak-
ar fengu einkaleyfi fyrir
gróðanum af Ameríkanan-
um. En íslendingar höfðu
kynnst ýmiss konar neyslu-
varningi og voru ekki á
þeim buxunum að gleyma
honum aftur.
Tillegg þessarar kynslóðar
til peningavits íslensku þjóð-
arinnar er fyrst og fremst
trúin á að guilna tækifærið
bíði handan við hornið. Með
smásniðugheitum, eða með
því að vera réttur maður á
réttum stað, má krækja í
gott umboð sem gefur vel.
Seinna breyttist þessi trú í
trúna á happdrættin. Hún
lýsir sér eins. Fólk reynir
ekki að halda reglu á fjár-
málum sínum þar sem það
er sannfært um að rétt strax
muni það detta í lukkupott-
inn og allar áhyggjur gufa
upp.
KLÍKUKYNSLÓÐIN
Á sjötta áratugnum tókst
þjóðinni með samstilltu
átaki að breyta íslandi í
ólíkindaland. Ef einhver
fékk þá flugu í höfuðið að
kaupa sér vörubíi þurfti
hann fyrst að ganga í réttan
stjórnmálaflokk. Ef einhvern
langaði í gaberdínbússur
þurfti hann að gera það
sama.
Ekkert var lengur mögu-
legt nema þekkja réttu
mennina. Wí var það það
fyrsta sem menn gerðu þeg-
ar þeir urðu fjárráða að
velja sér stjórnmálaflokk.
Það skipti ekki máli hvern.
Aðalatriðið var að án þeirra
var fjárræði í raun óþarft.
Það var ekki hægt að fá lán
án tengsla við flokkana, það
var ekki hægt að kaupa sér
bíl eða straujárn án þeirra
og það var næstum því
ómögulegt að kaupa sér
appelsínu án þess að þekkja
rétta menn á réttum stöð-
um.
Dugnaður, verðleikar og
hæfileikar skiptu orðið engu
máli. Lífið var hæggeng
ganga upp metorðastiga
stjórnmálaflokkanna. Á leið
sinni upp stigann gátu
menn síðan hirt ávexti lífs-
ins, því fleiri sem þeir kom-
ust ofar.
Tillegg þessarar kynslóðar
til peningavits íslensku þjóð-
arinnar er að það skipti í
raun ekki meginmáli hvað
menn leggja á sig. Það sem
virðist tryggt í dag getur
verið orðið að engu með
nýrri reglugerð á morgun.
Eina leiðin til verjast því er
að hafa sambönd og koma
sér í rétt sambönd. Ef
stjórnmálaflokkurinn þinn
getur ekki komið í veg fyrir
að hagsmunir þínir skerðist
getur hann að minnsta kosti
útvegað þér nýjar sporslur í
staðinn.
DRAKÚLAKYNSLÓÐIN
Helsta einkenni íslenska
hagkerfisins á
seinni hluta
sjöunda
áratugarins og upp-
hafi þess áttunda
var fáránlega há
verðbólga og hlægi-
lega lágir vextir. !
í þessu umhverfi '
tókst einni kynslóð, >
Drakúlakynslóðinni,'
að hafaþað ^
rosalega fínt á A
kostnað kynslóða ^
foreldra sinna og
barna. Hún át upp sparnað
foreldra sinna og skildi alla
sjóði eftir uppurna handa
börnum sínum.
Þótt trúnni á steinsteyp-
una hafi verið sáð í huga
fyrri kynslóðar blómstraði
hún ekki fyrr en á tíma
Drakúlakynslóðarinnar. Og
hún þurfti ekki að hafa mik-
ið fyrir þessari trú. Verð-
bólgan og neikvæðir vextir
sáu um húsbyggingarnar.
Það var miklu nær að berj-
ast í bökkum í von um
stærri lán en
að svitna ein-
hvers staðar í
nýbyggingar-
hverfi.
Þótt efnahagslífið
hafi verið skrítið
á hafta-
árunum var
, það aldrei í neinni líkingu
við það sem síðar varð á
verðbólguárunum miklu.
[* Allt var öfugsnúið Fólk gat
grætt milljónir á að reka
vonlaus fyrirtæki, — því
vonlausari því betra. Gald-
urinn var ekki fólginn í arð-
semi fyrirtækisins sjálfs
heldur lánanna sem
streymdu inn í það. Og hví-
lík arðsemi. Á bestu árun-
um voru neikvæðir vextir,
eða það gjald sem lánveit-
andi greiddi lántakandanum
fyrir að taka lánið allt að
40 til 50 prósent. Það er
helst að gullgröftur og eitur-
lyfjasala geti keppt við slíka
arðsemi.
Tillegg Drakúlakynslóðar-
innar til peningavits þjóðar-
innar er stórt og skiptist í
tvo höfuðþætti. í fyrsta lagi
á fólk ekki að gera áætlanir
heldur láta slag standa, —
þetta blessast allt saman. í
öðru lagi á að eyða pening-
unum strax og helst fyrir-
fram, — því geymdur eyrir
er glataður eyrir.
Með Drakújakynslóðinni
náði dýrkun íslendinga á
veraldlegum gæðum hæst.
Þetta er kynslóðin sem sat í
350 fermetra einbýlishúsum
og át kjötfars og hlustaði á
Top of the Pops á Bang &
Olufsen-græjum.
HEIMTUFREKA
KYNSLÓÐIN
Veisla
Drakúlakynslóðar innar
stóð stutt. Næsta kyn-
slóð f£kk ekki einu sinni
molana sem hrundu af
borðum hennar.
Það sorglega við þessa
kynslóð er að hún þarf að
sætta sig við að hafa það
um fjórðungi verra en for-
eldrar hennar. Þetta stríðir
náttúrlega gegn hugmynd-
um allra kynslóða um að
skara fram úr kynslóð for-
eldra sinna.
Og hún sætti sig ekki við
það. Þótt öllum væri ljóst að
veislan var búin heimtaði
þessi kynslóð að henni yrði
haldið áfram. Henni var
andskotans sama hversu vit-
laust það var. Hún vildi hafa
það álíka flott og foreldrarn-
ir.
Og heimtufrekja kynslóð-
arinnar náði langt út fyrir
húsbyggingar. Á gullöld
hennar, níunda áratugnum,
þandist ríkisgeirinn út;
heilsugæsla margfaldaðist,
skólar spruttu upp og töfra-
orðið varð þjónusta. Það
var aldrei spurt hver borg-
aði.
En þótt þessari kynslóð
hafi orðið nokkuð ágengt
náði hún samt aldrei að
drottna yfir sínum tíma.
Engin kynslóð hefur til
dæmis mátt þola eins mörg
gjaldþrot. Þetta er því niður-
beygð kynslóð sem hefur á
tilfinningunni að hún fái
ekki allt það sem hún á skil-
ið, — en það er í sjálfu sér
sammerkt öllu heimtufreku
fólki.
Tillegg hennar til pen-
ingavits þjóðarinnar er eins
konar réttlætistilfinning sem
lýsir sér í því að ölium
finnst þeir eiga rétt á góðu
húsnæði, þokkalegum laun-
um og ókeypis þjónustu af
ríki og sveitarfélögum. Þetta
eru grundvallar-kröfur og
-mannréttindi. Og þar sem
fólk spyr ekki hvað málfrels-
ið kostar spyr það ekki
heldur hvað byggingarsjóð-
irnir, lánasjóðirnir eða þjón-
usta ríkisins kosta.
KYNSLÓÐIN Á
BYRJUNARREITNUM
Kynslóðin sem nú er að
vaxa úr grasi hefur tekið í
arf allar delluhugmyndir
fyrri kynslóða og þann
vanda sem þær hafa skilið
eftir. Hún hefur erft happ-
drættis-hagfræðina, stein-
steypudýrkunina, trúna á
klíkuskapinn, heimtufrekj-
una, eyðslusemina og marg-
an annan ósið.
Eftir sem áður er það
hennar hlutverk að byggja
hér upp hagkerfi sem virk-
ar. Til þess fær hún enga
aðstoð frá fyrri kynslóðum,
aðra en þá að algjört hrun
blasir við ef henni tekst það
ekki. Það má því segja að
framlag allra kynslóða á
þessari öld felist í því að
neyða þá kynslóð, sem nú
er nýorðin fjárráða, til að
hegða sér eins og fólk með
því að skilja hana eftir í
súpunni.
Gunnar Smári Egilsson