Pressan - 06.01.1994, Blaðsíða 21

LEIKLIST
„Einsog við sjáum það í
draumum okkar... “
„Eru virkilega engir aðrir leikarar við
Þjóðleikhúsið sem geta leikið elskendur?
Þaðfer nú að verða svolítið þreytandi að
horfa á Rómeu og Júlíu upp aftur og aft-
týnast í heimi draumanna.
Bravó Latenas!
Það er gaman að sjá leikara
Þjóðleikhússins takast á við
þessa sýningu þar sem leik-
gleðin og uppátektasemin er í
íyrirrúmi. Og kemur á óvart.
Róbert Arnfmnsson, Erlingur
Gíslason, Anna Kristín Arn-
grímsdóttir og Jóhann Sigurð-
arson eiga hér stjörnuleik í
hlutverkum sem krefjast ótrú-
legrar ijölhæfhi og leikþroska.
Fast á hæla þeirra kemur
Guðrún Gísladóttir, en mér
fannst þó túlkun hennar á
Polínu ráðsmannsfrú aðeins
of yfirdrifin í fyrri hluta verks-
ins. Edda Arnljótsdóttir og
Gunnar Eyjólfsson gera líka
góða hluti í hlutverkum Mös-
hu og Shamarjevs, en á köfl-
um er einsog þau nái ekki al-
veg sambandi, séu ekki viss
urn það hvort þau eru að leika
í alvöru eða þykjustu. Hjalti
Rögnvaldsson gerir Me-
dvedénko að algeru viðundri,
sem ekld á neinn sjálfstæðan
karakter og verður þannig á
skjön við alfar aðrar persónur,
einsog hann hafi gengið inn á
sviðið í allt annarri sýningu.
Kristján Franklín Magnús og
Magnús Ragnarsson gera sér
mikið úr litlu í hlutverkum
þjónanna tveggja sem í raun-
inni stjórna því sem fram fer
og Þóra Friðriksdóttir býr til
skýra mynd af þjónustustúlk-
unni þöglu.
Og þá eru það elskendurnir
ungu. Þau eru leikin af Baltas-
ar Kormáki og Halldóru
Björnsdóttur, einsog nánast
allir ungir elskendur á sviði
Þjóðleikhússins að undan-
förnu. Eru virkilega engir aðr-
ir leikarar við Þjóðleikhúsið
sem geta leikið elskendur? Það
fer nú að verða svolítið þreyt-
andi að horfa á Ilómeu og
Júlíu upp aftur og aftur. Og
það er einsog þau Baltasar og
HaUdóra séu líka orðin þreytt.
Persónur þeirra ná ekki að
lifna almennilega í þessari
sýningu. Baltasar er fjarhuga
og áhugalaus einsog honum
komi Tréplév ekkert við og
þrátt fyrir góða spretti í fyrri-
hlutanum nær Halldóra ekki
að gefa Nínu neinn karakter,
hún verður eitthvert millistig
á milli Dóróteu í Galdrakarl-
inum í Oz og þreyttrar Holly-
woodleikkonu frá áttunda
áratugnum. Og það er synd.
En sem sagt sýning sem
óhætt er að hvetja alla til að
sjá, ekki síst þá sem standa í
þeirri meiningu að Tsjekhov
sé svo óskaplega þungur höf-
undur. Það er hann svo sann-
arlega ekki.
MÁVURINN
ANTON TSJEKHOV
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
★★★
Uppfærsla Rimas Tuminas
á Mávinum eftir Anton Tsjek-
hov á stóra sviði Þjóöleikhúss-
ins er merkileg fyrir margar
sakir. Hún er fersk og nýstár-
leg, myndræn og falleg, hlý og
köld og sogar mann til sín og
hrindir ffá í senn. Hún fylgir í
einu og öllu þeirri uppskrift
aðalpersónunnar Tréplévs að
sýna okkur ekki lífið einsog
það er í rauninni heldur eins-
og við sjáum það í draumum
olckar. Persónurnar eru stíl-
færðar, allar nema Tréplév, og
á köflum er sem sviðið sé fúllt
af gamalþekktum lcarakterum
úr öllum áttum. Úr kvik-
myndum einsog myndum
Chaplins og Galdrakarlinum í
Oz. Úr leikritum þar sem fá-
ránleildnn ræður ríkjum. Úr
brúðuleikhúsi. Úr teikni-
myndum. Úr ævintýrum sem
allir þekkja. Úr draumum
okkar allra. Og ef maður
gengur inn í drauminn og
gefst honum á vald bíður
upplifún sem varla á sinn líka
í íslensku leikhúsi. En það tek-
ur sinn tíma að ganga inn í
drauminn. Fyrsta senan er
einsog blaut tuska í andlit
áhorfenda. Masha og Me-
dvedénko líða fram sviðið ein-
sog stirðnaðar vofur eða klisj-
ur úr skopstælingu á upp-
færslu sveitaleikhúss á ein-
kröftug að án hennar er ekkert
líf, engin list, ekkert leíkhús.
Það er ástin sem er drif-
kraftur og aðal þessarar sýn-
ingar. Ástin til leildiússins. Lit-
háarnir þrír, Rimas Tuminas
leikstjóri, Vytautas Narbutas
leikmyndar- og búninga-
hönnuður og Faustas Latenas
tónskáld, yrkja hér leilchúsinu
dýrðaróð sem ómar og ljómar
í huga áhorfandans löngu eftir
að sýningu lýkur. Vissulega er
eldd allt jafn vel gert í sýning-
unni og á tímabili læðist að
áhorfandanum þreyta á þess-
ari eilífu uppáfyndingasemi,
en þær stundir eru fáar og fyr-
irgefnar, því þeim sem mikið
elska er mikið fýrirgefið. Leik-
myndin er, einsog allt annað í
sýningunni, draumkennd og
falleg þrátt fyrir ljótleikann
sem brunarústum fylgir. Hún
rammar sýninguna inn á eðli-
legan og áreynslulausan hátt,
gefúr henni aukna dýpt. Bún-
ingarnir eru ævintýralegir og
undirstrika bæði tímaleysi
sýningarinnar, ástina til leik-
húshefðarinnar og það að per-
sónurnar eru í raun ekld „lif-
andi persónur“ heldur
draummyndir og afturgöngur
úr leiklist aldanna. Og tónlist-
in er í einu orði sagt yndisleg.
I henni rúmast allt það sem
sýningin tjáir; skopið, kætin,
harmurinn, ástin, firringin og
hefð leikhússins. Þessa tónlist
vildi ég eiga á geisladiski og
spila á dimmum nóttum til að
ganga á vit ævintýranna og
FRIÐRIKA
BENÓNÝS
hverju snilldarverki leikhús-
bókmenntanna. Þau eru svo
greinilega að leika. En svo
birtist Tréplév og maður skil-
ur að allar aðrar persónur
verksins eru í raun hugarflug-
ur hans; að leiksýningin sem
hann er að fara að setja á svið
er sú leiksýning sem bíður
áhorfendanna, ekki bara
þeirra sem á sviðinu eru held-
ur allra í salnum. Og glimm-
eraðir samkvæmisjakkar
frumsýningargesta og megn
ilmvatnslyktin sem svífúr yfir
salnum verða hluti af leik-
myndinni. Við erum öll þátt-
takendur í þeim grátbroslega
skopleik sem fram fer. Ekki
bara hér á sviðinu heldur alltaf
og alls staðar þar sem mann-
eskjur koma saman.
Tsjekhov skilgreindi sjálfur
Mávinn sem gamanleik og
þeirri skilgreiningu fylgir
Tuminas út í æsar. Allt er
hlægilegt; lífið, manneskjurn-
ar, listin og þó fyrst og ffemst
ástin. Allir kveljast af ást til
einhvers sem ekki endurgeld-
ur hana. Og hún er vegin og
léttvæg fundin. I besta falli
nothæf sem yrkisefni í smá-
sögu. Hlægileg, hlægileg. En
um leið svo óhemju sár og
Fimmtudagurinn 6. janúar 1994
GAGN R Y NI
PRBSSAN
21
BOKMENNTIR
Umtalsverðir hœfileikar
Stórvirki
BÖRKUR
GUNNARSSON: X
RAGNAN 1993
★ ★★
••••••••••••••••••••••••••••
Börkur Gunnarsson er tutt-
ugu og þriggja ára heimspeki-
nemi sem um síðustu jól sendi
frá sér fyrstu bók sína, smá-
sagnasafn sem geymir fimm
sögur. Heimsmynd þessara
sagna er æði myrk. Unglingar
misþyrma og deyða gamla
konu. Foreldrar myrða af-
kvæmi sín af hagkvæmnis-
ástæðum. Þeir sem finna ró,
sátt og hamingju leita eftir
samruna við náttúruna líkt og
maðurinn sem átti í ástarsam-
bandi við blágrýti, unnustu
sinni til mikillar mæðu, eða
hinn sem kaus að sameinast
þögninni og myrkrinu og
skrifaði til ffænku sinnar:
„Ég segi orðið ekkert, ég
geri ekkert, ég finn ekkert og
ég óska einskis, nema kannski
þess að þú hættir að skrifa mér
elsku ffænka.“
Þetta eru ögrandi sögur sem
ættu auðveldlega að geta
hneykslað. Höfundur sagði í
viðtali í Alþýðublaðinu fyrir
jól að margir hefðu kallað sög-
ur sínar ógeðslegar og bætti
við: „En þær segja aðeins ffá
heiminum eins og hann er,
heimurinn er viðbjóðslegur
staður, samkvæmt okkar eigin
gildum.“ Og Börkur segir að
hláturinn sé eins konar lausn,
hann geri okkur mögulegt að
þrauka og bók hans endar á
þessum orðum:
„Hlæjum, við sem erum í
þessum tilgangslausa heimi á
„Börkur Gunnars-
son býryfir umtals-
verðum hœfileikum
á skáldskaparsvið-
inu. Hann hefur
óþol œskumannsins
og viljann og ákaf-
ann til að skyggn-
ast undir yfirborð
hlutanna. Hann
virðist einnig hafa
ákveðna þörffyrir
að gangafram af
lesendum sínum og
veltir sér á nœstum
lostafullan hátt
upp úr viðbjóði. “
ferð um algleymið, týndir í
tímanum, guðunum gleymd-
ir, brandari sem verður aldrei
vitjað á ný.“
Börkur Gunnarsson býr yfir
umtalsverðum hæfileikum á
skáldskaparsviðinu. Hann
hefur óþol æskumannsins og
viljann og ákafann til að
skyggnast undir yfirborð hlut-
anna. Hann virðist einnig hafa
ákveðna þörf fyrir að ganga
fram af lesendum sínum og
veltir sér á næstum lostafullan
hátt upp úr viðbjóði. Fyndni
hans er oft meinleg, stundum
nístingsköld og hittir í mark.
En hann skrifar eins og engill.
(Samræmisins vegna væri
lcannski nær að segja að hann
skrifaði fantavel.)
Höfundi tekst að fanga at-
hygli lesenda sinna í byrjun
hverrar sögu. Upphafssagan
hefst svona:
„Á ljósunum sá nýi verk-
stjórinn konu minni bregða
fyrir. Hún var í rauða kjóln-
um, sem hún klæddist aldrei
nema til að heilla augu náms-
mannsins. Saman þræddu
þau kaffihús bæjarins með
kreditkortið mitt að vopni.
Hún tók ffamhjáhaldið alvar-
lega og stundaði það af einurð
og festu.“
Börkur getur sagt langa
sögu í einni setningu:
„Þrátt fyrir viljann til
drykkju, dans og leikja hafði
henni tekist að þröngva sér til
vansældar."
Þetta er góð setning og
hnyttin og það er broddur í
henni. Og það á sömuleiðis
við hér:
„Hún hélt við værum elsk-
endur, þó að í raun værum
við aðeins að drepa tímann.“
I þessari bók er mikið af
slíkum vel orðuðum og kald-
hæðnislegum setningum. Þar
er einnig að finna ftjóa og ögr-
andi hugsun. Og gnægð af
hæfileikum.
ÁRNI BJÖRNSSON
SAGA DAGANNA
MÁL OG MENNING 1993
★★★★
„Hvað ertu nú að lesa?“
spurði blaðamaður sem ég
hitti milli jóla og nýárs.
„Sögu daganna," svaraði ég.
Hann brá fýrir sig alþýðlegu
bókmenntamáli samtímans
og sagði: „Það er fjögurra
stjörnu bók.“
„Já, þú hefur lesið hana?“
sagði ég.
„Nei, ekki enn,“ sagði hann,
„þetta er bara nokkuð sem
maður veit. Árni klikkar elcld
á þessu.“
Og Árni klikkar hvergi. 1
þessari bók er kominn hafsjór
af ffóðleik. Og hann er allur af
því tagi sem maður vill leggja
á minnið og það samstundis.
Þetta er bók sem hægt er að
lesa í einu áhlaupi. Textinn er
rúmar sjö hundruð síður og
svo er hundrað blaðsíðna
heimilda- og atriðisorðaskrá.
Lengdin dregur alls ekki úr
manni kjark, það er svo auð-
velt að gleyma sér í bókinni.
Þetta er dúndurblanda af
fróðleik og skemmtun. Ég
mæli því með maraþonlestri.
Þegar það er frá er bókin
reyndar ekki afgreidd. Þá fer
maður að glugga í einstaka
kafla hennar effir því sem við
á hverju sinni og dagamir gefa
tilefni til.
f bókinni er að finna forna
og nýja merkisdaga og hátíðir
og siði þeim tengda. Allt er
þetta sett í menningarlegt, trú-
„Árni klikkar
hvergi. í þessari
bók er kominn haf-
sjór affróðleik. Og
hann er allur afþví
tagi sem maður vill
leggja á minnið og
það samstundis. “
arlegt og þjóðfélagslegt sam-
hengi, bæði íslenskt og alþjóð-
legt.
Bókin er byggð upp á þann
veg að hver dagur á sinn kafla
og verkið er því hið aðgengi-
legasta. Það er fljótlegt að
fletta upp á þeim degi sem
áhugi manns beinist að hverju
sinni. Umfjöllunin hefst á
sumardeginum fyrsta og lýkur
á páskum. í bókarauka er svo
fjallað um dýrlingamessur.
Bókin sem heild og einstak-
ir kaflar hennar bregða upp
áhugaverðum myndum af ís-
lensku þjóðfélagi og hinni
merkilegu og skondnu þjóð-
arsál. Þetta eru reyndar
margskonar og breytilegar
myndir eftir tímabilum. í
verkinu er hver merkisdagur
mánaðarins tekinn til umfjöll-
unar og þar skiptast á gamlir
dagar og nýir. I einum kafla
fær lesandinn því lýsingar á
siðum og þjóðlífsháttum fyrri
alda og í öðrunt er hann
skyndilega staddur í tuttug-
ustu öldinni. Bókin verður því
ekki ein samfelld þjóðarsaga
en saga daganna er hún sann-
arlega. Og þarna eru dagar
sem maður hafði aldrei heyrt
nefnda eins og Dýridagur og
Sjösofandi. Maður klikkar
eícki á þeim í framtíðinni.
Bókin er sérlega lipurlega
skrifúð. Hún er, eins og áður
var sagt, ákaflega skemmtileg
aflestrar og einstaklega fróð-
leg. Hún er ríkulega mynd-
skreytt. Ég held að það sé
hvergi ofsagt þegar hún er
sögð vera stórvirki.