Tíminn Sunnudagsblað - 18.03.1962, Blaðsíða 13

við laugaxnar í Keykjavík. Þangað
lögðu þvottakoiiur úr bænum leið
sína áratugum saman með þvottinn
á bakinu. Oft var haldið af stað
klukkan fimm eða sex að morgni og
ekki komið aftur fyrr en átta eða níu
að kvöldi. Sumar konur stunduðu
þessa vinnu svo að þær tóku af kenn
ingarnafn. Kona, sem hét Soffía Ól-
afsdóttir, var jafnan nefnd Lauga-
Soffía. Bana-slys gátu orðið í lauga-
ferðum. Eitt sinn bar það við, að
vinnukona var á heimleið að kvöld-
lagi með þvottinn í bala, bundinn á
bak sér. Hún gekk út á snjóbrú á
Fúlutjarnarlæk, seim var í nokkrum
vexti. En snjórinn brast undan fótum
hennar, stúl'kan steyptist í lækinn
þvottinn heini á bakinu að loknum
löngum vinnudegi.
4.
Notkun viðar'ösku í þvott, sem mjög
var tíokuð á Norðurlöndum, var ærið
fyrirhafnarsöm. Af henni var gerð-
ur svokallaður öskulútur, og efni það
í honum, sem leysti upp óhreinindi,
var pottaska, kalíumkarbónat. Viðar-
aska var fengin með því að svíða eða-
brenna ýmsar tegundir viðar og jurta,
sem mikið var í af pottösku. Aska,
sem hentaði, var hirt úr eldstæðinu
og látin í tunnur eða byttur, og sums
staðar var í eldhúshorni sérstakt ösku
skot eða öskustó, er hún var látin í.
TABÓLIN
[>G ÞVOTTAEFNI Á FYRRI TÍÐ
með balann á bakinu og drukknaði
þar.
Stundum urðu líka slys af öðru
tagi í þessum laugax'ferðum. Skömmu
fyrir aldamótin síðustu hlutu þar
tvær konur slík brunasár með fárra
missera millibili, að þær biðu bana
af. Varð þeim fótaskortur, svo að
þær féllu í laugarnar. Önnur þeirra
var Lauga-Soffía. Líkt og Þormóður
Kolbrúnarskáld, sem dó yrkjandi yf-
ir örina, er hann kippti sér úr hjarta-
stað, féll Lauga-Soffía í valinn með
klappið í hönd og balann við hlið sér
árið 1894. Fleiri þvottakonur urðu
þar1 fyrir slysum af svipuðu tagi, þótt
það drægi þær ekki til dauða. Eftir
seinna banaslysið var loks farið að
tala um að reisa þyrfti grindur við
laugarnar til þess að forða slysum.
Vorið 1891 voru framfarirnar orðn-
ar slíkar, að Björn Kristjánsson,
kaupmaður, fékk fjórhjóla vagn til
landsins. Var beitt fyrir hann tveim
hestum, og átti meðal annars að nota
hann til þess að aka þvotti í laugarn-
ar. Nokkuð var gert að því fyrst í
stað, en þegar fram í sótti, undu Keyk
víkingar betur gamla laginu. Mönnum
þótti kostnaðarminna að láta konur
sínar eða vinnukonur ber'a þvottinn,
svo sem lengi hafði tíðkazt. Vinnu-
konurnar kærðu sig ekki heldur um
vagninn, þegar til lengdar lét. í laug
unurn voru þær nefnilega sjálfum sér
ráðandi. Þær höfðu venjulega með
sér kaffi og matarbita, og þar var iðu-
lega glatt á hjalla og margt skrafað.
Ef vagninn var’ látinn sækja þvottinn,
urðu þær að vera búnar til heimferð-
ar á ákveðnum tíma, og þær kusu
heldur að ráða sér sjálfar þvottadag-
inn á enda, þótt þær yrðu þá að bera
Þvottakonur í Kaupmannahöfn gengu
jafnvel milli húsa til þess að sníkja
ösku hjá fyrirfólki, eftir að það var
farið að nota sápu.
Lúturinn var gerður með ýmsum
hætti. Stundum var askan sett í poka
og soðin í vatni, unz af fékkst lútur
til þvotta. Stundum var öskupokinn
látinn í körfu og sjóðandi vatni hellt
yfir hann æ ofan í æ. Oftast virðist
þvotturinn þó hafa verið látinn í bala
með gati á og eins konar rist yfir.
Efst var breiður, grófur léreftsdúkur
eða strigapjatla, sem öskunni var
dreift yfir, og síðan var sjóðandi vatni
úr stórum potti hellt yfir allt saman
og lögurinn látinn síast úr balanum
í fötu, er hellt var úr í pottinn, jafn-
óðum og hún fylltist. Þannig var hald
ið áfram klukkustundum saman, oft
jafnvel allan daginn, unz fenginn var
æskilegur lútur.
Á átjándu öld voru bændur á Hjalt
landi, Orkneyjum, frlandi og Skot-
landi teknir að nota pottösku úr þangi
til sápugerðar. Um sama leyti voru
norskir bændur farnir að drýgja tekj
ur sínar með sölu á pottösku, sem
þeir fengu úr viðarösku. Ýmsum stóð
að sönnu stuggur af þessu, því að ótt-
azt var, að reykurinn frá viðarbálinu
spillti gróðri og fældi fiska af miðun
um. Færðu menn það fram, máli sínu
til stuðnings, að fiskur, sem borinn
væri í fötu inn í daunillt eldhús, dæi
fljótlega. Þeir, sem tekjur höfðu af
pottöskuvinnslunni, vörðu sig með
því, að varhugavert væri að jafna
saman einni fötu og öllu Nor'egshafi.
Upp úr miðri seytjándu öld virðist
Vísi-Gísli liafa fengizt við að vinna
pottösku hérlendis, og Eggert Ólafs-
son og Bjarni Pálsson gerðu tilraun
í þá átt. Danskur kaupmaður á Bás-
endum, Dines Jesperreo, fékkst og
við pottöskugerð á átjándu cW, en
pottaska hans var dæmd ó«i>v'hæ.'; >'
Kaupmannahöfn. Var svo e/F‘r
gert, þar til á árunun krin?j-.>,' pn-.
að þeir Benedikt G'-ö.'iriaX pd.'r,
Sveinn Pálsson, læknir og óiáfwc ■
afsson á Kóngsbergi, tóku að ríu ;
Lærdómslistafélageritið um ka>>.
brennslu, sápugerð og brennslu þany.s
og nytjun gamalla öskuhauga til potí-
öskugerðar. En pottaska og kalk vac
það, sem til sápugerðar þurfti, auk
lýsis eða tólgar.
Það var þó ekki neitt smávegis um
stang, sem það kostaði að heyja sér
sápu, á meðan óhæfilegt fjárbruðl
þótti að kaupa hana í kaupstað. Kalks
var hér helzt tiltækilegt að afla sér
með því að brenna skeljar, og höfðu
þessir postular sápunotkunar á ís-
landi þar helzt fordæmi frá Hollandi,
þar sem skeljakalk var talsvert notað
Skyldu skeljarnar bornar saman ■
hrúgur og þar gerr að þeim eldur.
Voru þær fullbrenndar, þegar þær
voru orðnar hvítar og stökkar. Snark-
aði þá í þeim, ef þeim var dýft í vatn.
Vinnsla pottösku var miklú fyrir-
hafnarsamari. Ólíklegt er, að hana
hafi í r'auninni verið hægt að vinna
úr gamalli haugaösku, enda skorti
ekki nærtækt efni, þar sem þangið
var. Skyldi þangið þvegið og þurrkað
og borið síðan saman í hasfilega
liauga. Þar var kveikt í því og það
brælt og seytt. Logana áttu menn að
tempra með því að berja þangið m-eð
staurum. Hrært skyldi í öskunni, svs.
að hún yrði sem jöfnust, og þótti hún
því betri sem hún var ljósari. Æski-
legra var þó að brenna þangið í gryfj
um en á sléttri grund, og var þá bætt
á jafnóðum og brann og askan að
lokum byrgð, svo að glæður allar
kulnuðu.
Nú var hey látið á tunnubotn og
bælt niður með steinum. Þar ofan á
var þangaska látin, og síðan var aus-
ið í tunnuna heitu vatni og hrært í.
Þetta skyldi standa í tunnunni í einn
eða tvo daga, en að þeim tíma liðn-
um var tekinn úr tappi, sem var á
botni tunnunnar og lögurinn, sem úr
henni rann, hirtur. Hella rnátti á
tunnuna oftar en einu sinni án þess
-að skipta um ösku.
Lögur sá, sem fékkst við þetta, var
síaður, látinn í ketil og soðinn. Skyldi
stöðugt hrært í katlinum, unz lögur-
inn var gufaður upp, en lútarsaltið
eða pottaskan sat eftir. Væri vandað
til vinnubragða, átti að hella hreinu
vatni á lútarsaltið og sjóða það á ný
á sama hátt og baka það að lokum yf-
ir hægum eldsglæðum, svo að það
lýstist og myldist betur. Þar með var
fengin pottaska, sem mjög var notuð
til sápugerðar, glergerðar og litunar.
Nú var eftir' að sjóða sápuna, og
var það ekki minna umstang. Þá
T í M I N N
SUNNUDAGSBLAÐ
85