Tíminn Sunnudagsblað - 23.12.1962, Blaðsíða 17

IEftirhreytur um Jón And-
résson og niðja hans
Bjarni Kjarunsson situr vig borð-
ið í litlú stofunni sinnj og handleik-
ur baukinn. Uppi á veggnum hanga
myndir af Hrútafelli undir Eyjafjöll-
um og Flatey á Breiðafirði með Silf-
urgarðinum fræga. Uti fyrir steypist
haustregnið niður i húsasundin við
Laugaveginn.
Bjarni hefur varla slitið hugann frá
forkunnarfögiu langspili, sem hann
hefur í smíðum í vinnustofu sinni
niðri í kjallaranum, og hann fitlar
drjúga stund við baukinn, á meðán
það seytlar í bugann, er honum var
forðum sagt um smiðinn mikla, Jón
Andrésson — cðru nafni Jón völund
i Öxl. Og þegar hann hefur kannað
hugarfylgsni sin, reynast þeir ófáir,
sem miðluðu honum fróðleik um
þennan fágæta mann — fólk, sem
sjálft þekkti hann og mundi. Hann
nafngreinir þetta fólk: Sonarsyni Jóns
Andréssonar, Einar og Jón, Svein
Þórðarson, Elinóru Jónsdóttur, stofu-
þernu kaupmannshjónanna á Búðum,
Kjartan Þorkelsson, föður sinn, og
Guð'laug Grímsson írá Knerri. Og
þegar hann hefur raðað minnniga-
brotunum saman í huga sér, hefur
hann frásögn sína:
— Um þær mundir, er Jón völundur
var kominn að Öxl, var Sveinn Guð-
mundsson kaupmaður á Búðum, en
séra Sveinn Níelsson prestur á Stað-
arstað. Séra Sveinn var silfursmiður
á borð við það, er þekktist meðal al-
þýðu, en lét ekki minna yfir því en
réttmætt var, því að hann var maður
grabbinn um sumt. Jón í Öxl var slík-
ur listasmiður, þó einkum á málma,
að þar komust ekki aðrir jafnfætis.
Sveinn kaupmaður var athafna-
maður mikill og hafði almannahylli,
og mörgum þeim, sem stóðu höllum
fæti, var hann hin mesta hjálpar-
hella. Jón Andrésson kom bláfátækur
að Öxl og var þar á ofan drykk-
felldur, svo að þröngt var oft í búi
lijá karli. Lifði hann að verulegu
leyti á íramfæri Sveins við smíðar
og annað.
Svein Guðmundsson var gleðimað-
ur mikill og skartmaður. Séra Sveinn
Níelsson var ráðríkur og vildi láta
aðra sitja og standa sem honum
þóknaðist. Voru stpndum væringar
með þeim nöfnum, því ag presti þótti
Sveinn kaupmaður stundum skipta
sér af því, er hann vildi sjálfur ráða,
auk þess sem hann færði kaup-
manni það til lýta, að hann væri gal
gopi meiri en hóf væri að. Til Jóns í
Öxl þótti séra . Sveini næsta lítið
til koma, og ekki hélt hann smíða-
iþrótt hans á loft.
Sögu þá, sem hér fer á eftir, sögðu
Elinóra, er stofuþerna var á Búðum,
og Guðlaugur Grímsson frá Knerri.
Gerðist hún á áruúum 1850 til 1860.
Svo var mál meg vexti, að Sveinn
Guðmundsson sigldi oft á haustin til
Kaupmannahafnar, svo sem var
vandi margra kaupmanna. Hélt hann
sig þá hið bezta og horfði ekki í
kostnað. Kom hann nú eitt sinn að
máli við Jón völund í Öxl og bað
hann að smíða handa sér silfurfesti
við úr sitt og vanda svo til verksins
sem hann frekast gæti. Lét hann
Jóni x té silfur og lofaði honum góðri
hugnun fyrir verkið. Um svipað leyti
vakti hann einnig máls á því við séra
Svein, að hann hygði á siglingu næsla
haust, og þætti sér verst, að hann
ætti ekkert, sem boðlegt væri, við
úrið sitt. Lét prestur þess þá kost,
að hann smíðaði handa honum festi,
og tók kaupmaður því vel, — segir,
að hann skuli ráða allri gerð.
Ekki grunaði prest, að þetta var
allt með prettum gert. Líður svo
fram undir haust. Þá var það eitt
sinn, að séra Sveinn messaði á Bútj-
um og hafði með sér festi þá, sem
hann hafði smíðað. Að lokinni messu
leiddi kaupmaður hann til stofu með
mikilli blíðu, og var þar livert sæti
skipað hinum betri bændum sóknar-
innar. Þó var þar einn mislitur sauð-
ur í hinum fríða flokki: Jón gamli
í Öxl.
Nú gerist það þarna í stofunni, að
séra Sveinn dregur upp úrfestina,
sem hann hafði smíðað handa nafna
sínum. Var á henni viðhlítandi smíði
og gætti eigi neinna stórlýta, en eng-
an veginn neitt listamannshandbragð.
Gengur nú festin manna á milli, og
lofa allir gripinn svo fagurlega sem
greind og orðfimi leyfði. Mun þó
ekki hafa verið örgrannt um, að það
væri meira af hræsni gert og fagur-
gala en hjartans sannfæringu.
Þegar menn höfðu skjallað séra
Svein alllengi fyrir smíðisgripinn,
vék Sveinn kaupmaður sér að Jóni
í Öxl og segir:
„Hvernig var það, Jón — var ég
ekki einhvern tíma búinn ag biðja
þig að krækja saman festi, sem ég ;
gæti notað heima við?“
Allt var þetta með ráðum gert, og
fer nú völundurinn í vasa sinn og .
dregur þar upp festi sína. Var vafið
utan um hana líknarbelg, er þá var
siður að nota, þegar búiö var um ;
silfurmuni. Rekur Jón gamli skænið
utan af festinni, leggur hana síðan
á borðig og lætur þau orð falla um
leið, að betur geti hann ekki gert 1
en þetta. Var þetta hinn prýðilegasti
gripur, og hékk við festina silfur-
skjöldur með nafni kaupmanns.
Sóknarbændur skoða nú einnig
þe9sa festi, en enginn vill neitt
um það segja, hvernig þeim virðist
gripurinn. Þegar þannig hafði gengið ]
í þegjandi þófi hæfilega lengi, vík-
ur Sveinn Guðmundsson sér ag Jóm
og segir:
„Það verður þó ekki ofsögum af þér
sagt, Jón — andskotinn hafi það, að
þú getir nokkurt handtak gert án þess
að dríta í það. Sjáðu nú festina pró-
fastsins: Ilann hefur haft lilekkina •
ofurlítið misjafna vegna tilbreyting-
arinnar, en hjá þér er eins og þeir
séu allir úr sama mótinu, svo að þar .
sést enginn munur á. Og svo heturðu
hengt hér við þessa silfurkringlu, og
ekki veit ég, hvað hún á að þýða“.
Mönnum varð nokkuð ónotalega
við þessi orð kaupmanns, og séra
Svein setti dreyrrauðan, því ■
að hann skildi þegar skensið. Ilina
næstu messudaga þáði hann engar
góðgerðir á Búðum, og fannst það á,
ag honum þótti sér stórlega mis-
boðið.
Jón Andrésson andaðis, i3ö6
Ilygg ég hann grafinn að Knerri.
Nokkra smíðisgripi Jóns, sem til
voru fram yfir síðustu aldamót, bar
fyrir augu mín. Eitt var gamall og
slitinn Ijár, sem Guðlaugur Grímsson
átli. Skrúflöð ryðgaða sá ég líka hjá
einurn niðja Jóns og borðskrúfstykki.
Ilafði hvort tveggja verið af hagleik
gert í upphafi. Loks sá ég silfurskeið
úr búi Þorleif læknis í Raufarhöfn
í eigu Þórðar Jóhannssonar, Þórðar-
sonar á Rauðkollsstöðum. Þótt hún
væri snjáð orðin, var svo mikið eftir
af skafti hennar, að ekki duldist, að
þar hafði hagleiksmaður að unnið.
Ég þekkti marga niðja Jóns, gott
fólk, og enn er lifandi sonardóttir
hans, Rannveig Magnúsdóttir á Álfta
vatni í Staðarsveit.
Einn sona Jóns var Jón á Eiði í
Eyrarsveit, mikill smiður. Hann
drukknaði á leið úr Stykkishólmi í
Kolgrafarfjörð, rétt við land. Um
þann atburð kváðu hagyrðingar þar
vestra. Bjarni Guðmundsson í Rifi
kvað:
Það var neyð hjá lýðum lands
ljóst við reiðarhaga
Flutt á 1006. síðu.
TÍMINN - SIJNNUDAGSBLAÐ
1001