Tíminn Sunnudagsblað - 21.07.1963, Qupperneq 14

Eyðibýli í brunasveitunum
Skaftáreldar brunnu 1783. Glóandi
hraunstraumar runnu frá gosstöðv-
unum fram í byggð í austurhluta
Vestur-Skaftafellssýslu. Margar jarð.
ir eyddust og enn aðrar stórspillt-
ust af ágangi hraunflóðanna.
Körmungarnar, sem fóru í kjölfar
náttúruhamfaranna voru ægilegar um
land allt, en stórkostlegastar í bruna-
sveitunum. Engin undur, þó að þetta
væri almennt talið refsidómur guðs
og dómsdagur væri í nánd.
Dunur og dynkir kváðu við, landið
nötraði, um nætur var bjart af eld-
bjarma sem um dag. Andrúmsloftið
var mettað brennisteinsfýlu. SóUn
svamlaði í öskumistri, blóðrauð og
torkennileg. Yfir jörðinni grúfðu bla-
leitar gufuslæður — tákn hins bláa
dauða.
Gróðurinn visnaði og mornaði.
Skepnur ráfuðu eirðarlausar í högun-
um, hungraðar og óttaslegnar; féllu
síðan úr hor og sjúkdómum.
Þúsundir landsmanna gengu fyrir
ætternsstapann. —
Margir, sem heimili áttu i nágrenni
eldanna, lögðu á flótta eitthvað út
í óvissuna; varð öllum þrautaganga.
Fjöldi þessa fólks átti ekki aftur-
kvæmt á gamlar slóðir, týndi tölunni
f hallærinu eða settist að í öðrum
héruðum.
1785 voru talin 76 byggð býli milli
sanda í Vestur-Skaftafellssýslu, en
47 í eyði. Á næsta ári gekk erfið-
lega að byggja eyðijarðir, þó að um-
boðsmenn leituðu eftir að fá þangað
ábúendur; kom til fólksfæð og fá-
tækt. Opinberar greinargerðir sýna
hve lífskjör leiguliða voru bárgborin,
getan engin til að greiða landskuldir.
Á Alþingi við Öxará sumarið 1786
samdi Lýður sýslumaður Guðmunds-
son, skýrslu um eyðijarðirnar. Þar er
samandreginn mikill fróðleikur um
ástandið og bent á hvað gera þurfi
væntanlegum ábúendum til stuðnings
og uppörvunar.
Hér verða nefndar tvær jarðir, sem
þessi frásagnarþáttur kernur síðar
við.
„HÖRGSLAND
spítalajörð. Einn af þremur ábúend-
um, nefnilega Bjarni Sigurðsson.
fluttist þangað í vor úr Rangárvalla-
sýslu með konu og tvö börn. Hann
hafði ílúið þangað,, er hann hafði
misst allar skepnur sínar. Hann á tvo
hesta, annan hefur hann keypt fyrir
þá peninga, sem hann fékk úr fyrst
gefnu samskotunum, hinn hefur hann
að láni á leigu. Hann á enga kú, sár-
fátækur, þó duglegur verkmaður.
Hefur þörf fyrir eina kú og sex mylk-
ar ær.
Þrjár hjáleigur, sem heyra jörðinni
til, eru í eyði, en þær mættl byggja
ábúendum, ef þeir fengju styrk; 2
kýr, 2 hesta, 6 mylkar ær.
HÖRGSDALUR
konungsjörð. Fyrir eldinn bjuggu þar
fjórar fjölskyldur; þrjár flúðu burt
í aðrar sýslur, nokkrir dauðir, en einn
hefur búið á jörðinni, Björn Jónsson,
allvel efnaður.
Á ferð minni í vor um Austur-
Skaftafellssýslu hef ég samið við
tvær fjölskyldur þaðan að koma að
jörðinni, ef þær fengju til stuðnings
eina kú og einn hest hvor.“
Næsta vor fluttist allmargt fólk úr
Austur-Skaftafellssýslu út yfir Skeið-
arársand. Má nefna að báðir bænd-
urnir á Felli í Suðursveit tóku sig
upp. Þetta fornfræga höfuðból og
sýslumannssetur var ekki lengur nein
vildisjörð, sneitt að túni og engjum
af jökulvötnum og jarðföllum. Tveim
árum seinna fór þaðan ábúandi vest-
ur að Hvoli í Fljótshverfi. Það var
Gissur Hallsson faðir Þorsteins. sem
orti bóluvísurnar.
Þegar Gissur tók Hvol úr eyði, fékk
hann 22 ríkisdali í Courantmynt til
gripakaupa. Runólfur bróðir Guð-
laugar Gunnsteinsdóttur var fullmegt
ugur til að nálgast styrk þennan í
Eyrarbakkahöndlun. —
í hópi þeirra, sem fluttust vestur í
brunasveitir vorið 1787, var ekkja, er
Ólöf hét; byggði upp eitt eyðibýlið
í Hörgsdal. Hún var dóttir Þorvarðar
bónda á Hofi í Öræfum Salomonsson-
ar, átti frændgarð í Kirkjubæjar-
klausturssókn; húsfreyjan í Hörgsdal.
kona Björns Jónssonar, var föður-
systir hennar.
Ólöf Þorvarðardóttir hafði átt Stein
grím Halldórsson á Hnappavöllum,
merkan mann og gildan bónda. Hann
dó í bólu og börn þeirra þrjú. Þor-
steinn Gissurarson segir, að Stein-
grímur hafi lifað í snjöllum listum.
' Þarna var gott bú, virt á rúma 96
rikisdali í lausum aurum, þar við
bættist jaröargóss, Reyðará í Lóni, 6
hundruð að dýrleika, hvert hundrað
reiknað á fjóra ríkisdali.
Það er í frásögur fært, að bólu-
sumarið væri erfitt um alla bjarg-
ræðisvegi í Öræfasveit. Afleiðingar
drepsóttarinnar bögguðu þar til á
ýmsa vegu, sem augljóst má vera,
manndauðinn geigvænlegur og þar
við bættist að margt af því fólki, sem
lifði af veikina, var varla fötum fylgj-
andi eftir þunga legu.
Svo segir í vegaseðli einum frá
sóknarprestinum, síra Brynjólfi Ól-
afssyni, að Öræfin megi
„því nær heita gerrúineruð af
mannfólki, sérdeilis karlmanna, sök-
um umgangandi bólusóttar . . . flest
er sálað gagnsfólk . . . Hér eru nú
komnar 5 ekkjur með sínum ómögum
aldeilis forstöðulausar, fyrir utan
önnur heimili,. sem svo mega teljast
í sama ástandi, svo ei sést annað fyr-
ir, sömu orsakar vegna, en menn
megi nú niðurdrepa mikið af þeim
litla nautpening svo hver er kominn.
En ég undirskrifaður og svo er undir
sama líma, og sé ei annað fyrir en
hreinan undirgang og embættisforsöm
un og fölgelig töpun“. —
Eftir dauða bónda síns var Glöf
Þorvarðardóttir í ærnum vanda stödd
með bú sitt og þrjú börn í bernsku.
Hún var skörungskona að allri gerð,
en þungt fyrir fæti þótt af tápi og
kjarki væri að má. Fjarstæðukennt
að láta sig dreyma um óskariddara,
sem hleypi hvítum fáki heim trað-
irnar að torfbænum á Hnappavöllum.
Þó verður raunveruleikinn líkastur
ævintýrinu. Farandriddara í rauð-
leitri yfirhöfn ber þarna að garði.
Reiðskjótinn hans er slæptur og lang-
dreginn eftir ferðavolk.
Þetta er ungur maður, tæplega
myndugur, svartur á brún, djarfur í
orðum og framgöngu og hagur á
614
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ