Tíminn Sunnudagsblað - 26.01.1964, Qupperneq 15
ag ritstjóri fyrsta fréttablaðs á íslandi,
Þjóðólfs. Að vísu er Sveinbjörn aðeins
10 ára, þegar faðir hans andast og
hann er tekinn í fóstur til frændfólks
suður á Bessastöðum, en þess er þó
vert að minnast, að í Görðum á sá
maður fyrstu sporin, er eftirfarandi orð
ritaði 1851, og munu fáir hafa gert
ákveðnari kröfur um sjálfsforræði ís-
lendinga á þeim tíma: .......vér þykj-
umst nú vera orðnir svo menntaðir, að
vér séum sjálffærir um að stjórna mál-
efnum vorum með leiðbeiningu stjórn-
arráðs hans (þ.e. konungs), og höfum
þar að auki fengið þá ást á ættjörðu
vorri, að vér eigi getum unnt öðrum
en sjálfum oss að hafa umráðin yfir
henni.“ Þegar Sveinbjörn Hallgríms-
son ritaði þessi orð í Þjóðólf, var prest-
ur í Görðum Hannes Stephensen, sem
kallaður var „sá feiti“, af andstæð-
ingum sínum, einn þeirra þriggja, er
fastast stóðu á rétti íslendinga á þjóð-
fundinum 1851 og æ síðan. Hann bjó
raunar að Ytra-Hólmi, en var Garða-
prestur eigi að síður. „Hann var manna
mikilhæfastur og þjóðræknastur ,tal-
inn málsnjallasti maður á alþingi um
sína daga”, segir Páll Eggert Ólason.
— Og víst eru það skemmtilegir duttl-
ungar sögunnar, að þessir tveir önd-
vegismenn þjóðfrelsisbaráttunnar um
miðja 19. öld eru báðir tengdir Görð-
um á Akranesi, staðnum, þar sem Þor-
leifur Þórðarson bjó, sá er fyrstur ís-
lendinga varð að láta ríki sitt af hendi
við erlendan konung. Það er sem sé
vor„í lofti, og blær vorsins leikur um
hið forna höfuðból. Og hálfri öld
siðar tekur við völdum fyrsti íslenzki
ráðherrann og ber nafn Garðaprests-
ins, sem hvergi lét hlut sinn i baráttu
við erlent ofurefli.
Fyrir rúmum áttatíu árum gerðist
það hér í Görðum, að ráðizt er í bygg-
ingu steinsteypuhúss, og var það eins-
dæmi, ekki einungis hér á íslandi,
heldur jafnvel á Norðurlöndum. Árið
1865 hefur komið nýr prestur að Görð-
um, séra Jón Benediktsson, Austfirð-
ingur að uppruna. Er séra Jón hefur
þjónað Garðaprestakalli rúman ára-
tug, hefst hann handa um byggingu
nýs íbúðarhúss í Görðum. Til verksins
ræður hann ágætan steinsmið reyk-
vískan, Sigurð Hansson að nafni.
Byrjað var á undirbúningi byggingar-
innar árið 1876, og var ætlunin að
reisa í Görðum venjulegt hlaðið stein-
hús, en allmargt slíkra húsa var reist
í Reykjavík og víðar um þær mundir.
En hér reyndist erfitt að fá hæfilega
steina til hleöslu. Því er það, að séra
Jón grípur til þess ráðs að leggja
veg yfir mýrlendiö suður að Sólmund-
arhöfða, sem er gömul hjáleiga frá
Görðum og stendur niðri við Krossvík-
ina. Flytur hann nú sjávarsand þaðan
upp að Görðum. Sandinum er svo
blandað saman við mulið blágrýti,
kalk og sement, og úr blöndunni eru
steyptir stórir steinar, sem húsið er
Séra JÓN BENEDIKTSSON
síðan reist úr. Byggingu hússins er
lokið árið 1881. — f ritgerðinni Húsa-
gerð á íslandi eftir Guðmund Hann-
esson, sem birtist í Iðnsögu íslands,
segir svo: „Eigi að siður er hér allt
í einu byggt kalksteypuhús (leturbr. G.
H.) á árunum 1876—1881, í Görðum á
Akranesi, og stendur það til þessa dags,
en er nú notað sem líkhús. Þetta var
fjrrsta steypuhúsið hér á landi og lík-
lega á Norðurlöndum, en svo litlar sög-
ur fóru af byggingu þess, að þess
mun hvergi hafa verið getið opinber-
lega nerna í Héraðssögu Borgarfjarð-
ar.“
Það fóru sem sé ekki miklar sögur
af þessu einstæða afreki Garðaprests-
ins. Hins vegar mun þessi framtaks-
semi og þetta brautryðjendastarf hafa
komið heldur óþyrmilega við pyngju
klerks, og fimm árum eftir að fyrsta
steinsteypuhús á íslandi og jafnvel á
Norðurlöndum rís af grunni í Görðum
lá Aikranesi, flyzt hann þaðan að
Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Mun
hann ekki hafa átt heima í steinhúsi
eftir það, og sannaðist á honum, „að
fáir njóta eldanna, sem fyrstir
kveikja þá.“ Varð og nokkur bið á því,
að íslendingar færu almennt að nota
steinsteypu sem byggingarefni, því að
14 ár líða, frá því að steinhúsið í'
Görðum er fullgert, þar til næsta
steinsteypuhús er reist hérlendis, og
átti þá brautryðjandinn, séra Jón
Benediktsson, aðeins sex ár ólifuð.
Og nú stöndum við á hólnum hjá
Séra JÓN M. GUÐJÓNSSON
þessu gamla steinhúsi. Það ber eín-
kenni síns tíma: litlir gluggar, mjög
niðurgraíinn kjallari, nánast glngga-
laus, bratt þak. Og utan dyra port úr
tré, viðbót síðari tíma. Nú er ekki leng-
ur kirkja í Görðum; hér er ekki ieng-
ur prestssetur og hér er ekki lengur
búið. Séra Jón Benediktsson var síð-
asti presturinn, sem bjó í Görðum. Eft-
irmenn hans hafa allir átt heima niðri
á Skipaskaga, og 1896 var kirkjan i
Görðum rifin, en ný tekin í notkun í
kauptúninu. Síðustu búendur í Görð-
um voru Sigmundur Guðmundsson og
kona hans. Bjuggu þau þar með þeirri
rausn og prýði, er staðnum hæfði frá
1892—1924, er hún dó. — Síöan bjó
Sigmundur þar til æviloka 1932. — En
svo skemmtilega vék til, að sonur
þeirra, Jón Sigmundsson, sparisjóðs-
gjaldkeri, sem fæddur er og uppalinn
í Görðum, er einmitt formaður stjórn-
ar byggðasafnsins, sem nú er þar.
Kirkjugaröur er hér enn, og í honum
stendur allhár eirrauður turn, minnis-
merki um Garðapresta, teiknað af hin-
um yngsta þeirra, séra Jóni M. Guð-
jónssyni, og reist fyrir tilstuðlan hans.
Og það er einmitt sá maður, sem okk-
ur grunar, að enn sé að störfum, þó
að langt sé liðið á kvöld. — Og er
við höfum kvatt dyra og þeim verið
lokið upp, vitum við, að grunur okkar
var ekki ástæðulaus.
Þetta gamla steinsteypuhús er ekki
lengur líkhús, eins og þegar Guð-
mundur Hannesson skrifaði rit«erð
TÍMINN — SUNNUDAGSBLAÐ
87