Tíminn Sunnudagsblað - 16.05.1965, Blaðsíða 6

Akuryrkja.
Allir kannast við fjölmörg akur-
yrkjuörnefni, en þau eru mjög mörg
í héruðunum kringum Faxaflóa. Að
fornu hlaut Akranes nafn af akur-
löndum, en síðar var skaginn kennd-
ur við skip og útræði. í Akurey hef-
ur Ingólfur og niðjar hans ræktað
korn. Þá er Bygggarður á Seltjarnar-
nesi og einnig Ráðagerði, en ráður
var fornt nafn á gelti, og gerði mun
oft stytting úr akurgerði. Svínarækt
og akuryrkja fór saman að fornu,
enda lifði íslenzki svínastofninn ekki
lengi eftir að akuryrkjan lagðist nið-
ur.
Bæði Alftanes og Seltjarnarnes
hafa verið allmiklu stærri að fornu,
eins og nöfnin Seltjörn, Skógtjörn
og Lambhúsatjörn bera vitni um.
Þetta eru nú víkur stórar, en hafa
verið tjarnir í gamla daga. Á Álfta-
nesi er Sviðholt, hið sviðna holt, en
menn brenndu skóga meðal annars
til akuryrkju að fornu. Á nesinu
hefur verið stunduð allmikil korn-
rækt um miðaldir. Um þann atvinnu-
veg vitna örnefnin Akrakot, Akur-
gerði, Garðar (akurgarðar — þar sér
enn fyrir fomum garðbrotum), Gerði
og Gerðakot, Landakot (land er stytt
ing úr akurlandi) og Tröð (akur-
tröð). í máldaga Garðakirkju frá því
um 1400 segir, að kirkjan eigi tíu
sáld niður færð“ og tvo arðuruxa
(plóguxa) gamla. Árið 1247 fór Þórð-
ur kakali suður á Álftanes og flutti
frá Bessastöðum „mölt mikil“ upp
í Reykholt. Þá hefur mikil korn-
rækt verið á hinu forna búi Snorra,
en þaðan hafa Sturlungar fengið
malt í bjórinn sinn. Kornrækt hófst
að nýju á nesinu, eftir að Bessastað-
ir urðu þjóðhöfðingjasetur.
Á Rosmhvalanesi er byggðarnafn-
ið Garður og mun dregið af akur-
yrkju fornri. „Hvergi á landinu sjást
víst glöggari menjar akra en í Garð-
inum og á Miðnesinu, bæði gerði
og akurreinar," segir Björn M. Ólsen
í ritgerð „Um kornyrkju á íslandi að
fornu“ í Búnaðarritinu 1910. Það er
langmerkasta grein,-sem samin hefur
verið til þessa um íslenzka kornyrkju.
Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi
rannsakaði akurlönd Miðnesinga og
segir, að þau hafi legið norður af
Útskálum. „Sér þar enn votta fyrir
að minnsta kosti átján akurreinum,
fjögurra .til átta faðma breiðum, sem
eru aðgreindar með þráðbein-
um, jafnhliða - görðum, er norðast
liggja yfir þveran Skagann, en er
sunnar dregur, takmarkast þeir að
vestanverðu af garði, sem þar liggur
frá sjónum langsetis í suðaustur að
lítilli hæð eða tóftabungu, sem er
skammt frá norðvesturhorni hinna
norðustu túngarða í Útskálahverfinu.
Suður og austur frá langsetisgarðin-
um og rústinni eru margar stærri
girðingar, flestar hér um bil fer-
hyrndar, og ná þær allt suður að
landamerkjum Útskála og Kirkjubóls.
Hafa það að líkindum verið töðu-
vellir?" — „Austurhluti Sandgerðis-
túnsins, sem nú er, hefur verið ak-
urlendi. Sjást þess glögg merki, því
að samhliða garðlög mynda þar akur-
reinar, líkt og á Garðskaganum.“ —
Sú sögn gengur, að bær hafi verið á
Garðskaga, sem hét Skálareykir, og
bendir það til jarðhita.
„Hinir þéttu garðar, sem Brynjólf-
ur lísir, milli akurreinanna, eru ber-
sínilega skjólgarður firir kornið,
meðframt líka eflaust gerði til að
geta haft skepnur á þeim hluta ak-
ursins, sem var látinn standa ósáinn,
eða „lagður í tröð,“ sem kallað var,“
segir Björn M. Ólsen í Búnaðarritinu.
Seint á 13. öld er getið um akur-
land Sandgerðinga, og akurlönd eru
keypt til Útskála 1340.
Það er eftirtektarvert, að í málinu
hafa varðveitzt nokkur orð, sem telj-
ast af írskri rót og lúta að komyrkju:
Korki er heiti á höfrum, sofn-hús
var hús, þar sem korn var þurrkað,
tarfur er naut írska: tarbh), en
nautgripir fylgdu kornræktinni, og
þúst, einnig súst, var áhald notað við
þreskingu, og af þvi er svo dregin
sögnin að þústa. Sennilega heí-
ur kornyrkjutæknin forna borizt
Leifar gamals garðlags hjá Útskálum. TaliS er, að þessir veggir hafi éitt sinn skýit akri og varið hann ágangi búfjár.
414
T f M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ