Tíminn Sunnudagsblað - 12.12.1965, Blaðsíða 12

D Ý R I N
VIÐBRÖGD ÞEIRRA
OG VITSMUNIR
VI.
Skordýrategundir eru ærið margar.
Með sumum þeirra hafa þróazt merki
leg og margkerfuð þjóðfélög, og
háttalag þeirra er oft næsta sérkenni
legt. Býflugur þreyta til dæmis furðu-
legan dans, sem hermir, í hvaða átt
•g í hve mikilli fjarlægð er völ á
Tikulegri fæðu. En hvort tveggja virð
ist býflugunum meðfætt — hæfileik-
inn til þess að þreyta þennan dans
og túlka hann rétt. Þetta er ekki
talin áunnin kunnátta eða tileink-
un. Undraverð ratvisi skordýra er til
dæmis meðal annars tengd hæfileika
til þess að meta stöðu sólarinnar
og stefnu þyngdaraflsins. En þessu
til viðbótar skynja þau einnig sér
til gagns hluti, sem við leið þeirra
eru — tré, stein eða hús. Þessi skynj-
un og hagnýting hennar til leiðsagn-
ar má aftur á móti telja, að þau
hafi tileinkað sér af reynslu. En slík
ieiðsögn er þeim ekki nauðsynleg
til þess að átta sig, en getur verið
til stuðnings hæfileika, sem þeim er
eðlislægur í taugakerfinu. Svipað er
þessu farið um ratvísi sumra fugla-
tegunda. Það er iíka sannað, að bæði
maurar og kakkalakkar geta lært að
þræða mjög flókin göng, þar sem
oft verður að velja áttir. Maurarnir
eru þar þó miklu fremri, en jafnvel
þeir hafa þó ekki nein not af lær-
dómi sínum, ef svo er breytt til, að
leiðin er öfug við það, sem þeir eru
orðnir vanir. Þá veitist þeim jafn-
erfitt að komast leiðar sinnar og þeir
væru settir í ný og ókunn göng.
Skordýr eru búin sjónskyni, þef-
skyni og snertiskyni. Heilinn er nægi
lega stór til þess, að hann geti veitt
þessum skynjunum viðtöku og símað
boð um rétt viðbrögð. Samt er hann
ekki tiltakanlega stór. En þess ger-
SÍÐARI HLUTI
ist ekki þörf, að hann sé stærri, því
að skordýr eru í öllum meginatriðum
sjálfvirk, ef svo má segja. Þau láta
stjórnast af eðiisbundnum viðbrögð-
um í flóknu atferli sinu, og tileink-
uð reynsla kemur þar ekki nema að
litlu leyti við sögu.
Það er fyrst, þegar komið er að
hryggdýrunum, að heilinn er veru-
lega þroskaður. í hryggdýrunum er
bein til hlífðar öllu miðtaugakerf-
inu, höfuðkúpan og hryggjarliðirnir.
Innan þessara varnarvirkja er dýr-
mætasta eign þessara dýra. Öll gerð
líkamans er við það miðuð að tryggja
þessu taugakerfi nægt blóð, næringu
og súrefni. Mænan er í meginatrið
um svipuð úr garði gerð í öllum
hryggdýrum, og þaðan er stjórnað
einföldustu viðbrögðum, svo sem
þeim, sem læknar kalla fram, þegar
þeir siá á sinarnar í hnésbótum
manna. En jafnvel þessi viðbrögð
lúta þó stöðugri stjórn forsætisráðu-
neytisins í líkamanum. Og sjálfl
stjórnarráðið er í heilanum.
Það er einkum stóri heilinn, sem
stækkar mjög, þegar kemur að hin-
um æðri dýrategundum, og þó sér í
lagi heilabörkurinn. Hann gerist svo
umfangsmikill, að hann verður að
bylgjast og hrukkast til þess að rúm
ast innan í kúpunni. Miðað við líkams
þyngd er heilinn stærstur í mönn
um. En stærri er þó heilinn í hvöl
um og íílum, og í höfrungum til
dæmis eru heilafellingarnar miklu
fleiri en í mönnum.
Námshæfnin eykst eftir því sem
heilinn og heilabörkurinn er stærri.
Hryggdýr geta því margt tileinkað
sér. Rottur eru fljótar að læra að
þræða göng, sem mönnum veittist
erfitt að komast klakklaust í gegn-
um án þess að hafa uppdrátt í vas-
anum. Þó að kjúklingum hugkvæm-
ist ekki að krækja fyrir hindranir,
fremur en koikrabbanum, þá verður
Ihundinum ekki skotasuld úr því.
Apar geta ekki síður leyst viðlíka
þrautir. Þar kemur það til að skilja
vandann, svo sem vikið hefur verið
að, og það þarf miklu meiri og fjðl-
þættari vitsmuni til þess að láta sér
skiljast en læra í blindni eins og
flatormarnir gera.
VII.
Allt síðan á dögum Freuds hafa
sálfræðingar og sálsýkifræðingar hald
ið því fram, að skapgerð manna og
einstaklingseðli allt mótist mjög 1
frumbernsku. Mörgum kenningum
hefur verið hreyft um mismunandi
skeið á þroskabraut einstaklinganna
og truflanir þær, sem óheppileg
áhrif umhverfisins kunna að valda
á þessum tímabilum Við dirfumst
ekki að rekja þessar kenningar, en
getum í þess stað um dýratiiraunir,
sem virðast sýna, að til séu í lífi
dýra tímabil, sem geti haft afdrifa-
ríkar afleiðingar fyrir einstaklinginn.
Það, sem þau tileinka sér á þessu
tímabili, getur mótað þau svo til
frambúðar, að torvelt eða ógerlegt
sé að breyta þar nokkru um. Þetta
varðar einkum sambúð dýrsins við
kynbræður sína — hvaða einstakl-
ingum það dregst að og hverja það
forðast. Loks hefur umhverfi og
reynsla bernskunnar gagnger áhrif á
það, hvert kynhvöt dýrsins beinist.
Vitaskuid er ekki unnt að fullyrða
það brotalaust, að niðurstöður slíkra
rannsókna eigi einnig við menn, en
samt sem áður gætu þær verið bend-
ing um lögmál, sem gildir um fleiri
tegundir en þessi dýr. Það væri ekki
ósennilegt, að svipað gerðist með
mönnum á einn eða annan hátt. En
hinn stóri heili mannanna veitir
þeim meiri möguleika til þess að
ummóta sig, svo að það, sem dýra-
tilraunirnar leiddu í ljós, þarf ekki
endilega að vera jafnafdrifarikt með-
al manna og margir ætluðu fyrst í
stað.
Þjóðverjinn Konráð Lórenz lýsti
þegar árið 1935 því fyrirbæri, sem
hann nefndi mótun. Hann veitti þvl
1140
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ