Tíminn Sunnudagsblað - 25.09.1966, Side 12

Guðmundur Jósafatsson
fra
Brandsstöðum:
AFDRIF
JÓNS AUSTMANNS
Fyrri hluti
ísJenzk öræfi hafa verið þjóðinni
hvort tveggja: Bjargráð, sem hún
fann í hinum margvíslegu nytjum, er
þangað voru sóttar, þótt margt af
þeim sé nú litið smáum augum í skinl
þeirra allsnægta, sem nú varpa ljóma
sínum á þjóðlíf vort, og jafnframt
heimur ævintýra og fegurðar, lokk-
andi og dulúðugur. En þau hafa líka
stundum bruggað börnum hennar
banaráð. Þá reyndust hinir löngu
fjallvegir ofjarlar þeim, er á þá
lögðu, enda var þá oftast við hina
miskunnarlausu grimmd hinna ís-
Ienzku öræfaveðra að etja. En séu
þessar aðstæður fullmetnar, virðist
furða, hve sjaldgæft það var, að slík-
ar sorgarsögur gerðust. Sýnir það
ljóst, að til þessara ferða var oftast
stofnað svo, að hvort tveggja væri
fyrir hendi: Sú forsjá, er að baki
heimanbúnaðarins stóð, sem dugði
þeim til verndar, er förina fóru, og
jafnframt sá dugur, sem til þess
þurfti, að ijúka förinni .heill, þótt
til beggja skauta brygði um veður-
farið.
En harmsögurnar gerðust líka, oft
ast ömurlegar, þótt löngum væri
ósagður lokaþáttur þeirra, er þar
börðust til úrslita. Þó var hann sagð
ur — sagður af þeim, er svo nærri
stóðu, að sagan snerti þá og umhverfi
þeirra. Mun þá ekki hafa verið dæma
fátt, að imyndunaraflið grlpi til
sinna ráða, þegar þjóðtrú, frásagn-
arlist og sköpunarhæfni þeirra, .er
með söguna fóru, settu sinn svip á
söguna af atburðinum. Hún barst
svo milli kynslóðanna undir hinni sí
vakandi endurskoðun þeirra, er frá
sögðu í hvert sinn.
Ein slík harmsaga, sem á þó á
margan hátt sína sérstöðu í vitund
þjóðarinnar, er saga þeirra Reynistað
arbræðra. Það má að nokkru marka,
hver ítök hún hefur átt í hugum
samtíðarmannanna, að enn í dag á
hún svo djúpstæð ítök í hug þjóðar-
innar, að engin hliðstæðra sagna mun
eiga slík. Eru þær umræður, sem hún
hefur vakið nú um skeið í blöðum og
útvarpi óljúgfróðasta vitnið. Sagan
á líka sína sérstöðu um margt. Þar
fórust fimm menn og meðal þeirra
óharðnaður unglingur, sem þjóðarsál
in tregar á sinn hátt í sögnum sínum
og sögum. Með þeim fórust 171 kind
og fjórtán hestar. Af komust 29
kindur, tvö hross og einn rakki.
Þótt einkennilegt kunni að virð-
ast, setur þessi björgun enn í dag
sinn óhugnaðarsvip á helreið þeirra.
Hún sýnir, hve skammt var milli
björgunar og bana þeirra, er þar áttu
hlut að. En það er þekkt úr fleiri
slíkum sögum.
Líklegt er, að lokaþættir þeirrar
sögu hafi þó orkað mest á hugi þeirra,
er næst sátu þeim atburðum. Það
virðist auðskilið, hversu ægilegt það
reiðarslag var þeim, sem um sárast
áttu að binda þar, þegar heim var
komið með llkkistur þeirra bræðra
tómar, eftir að fregnin um, að þeir
væru fundnir, hafði borizt foreldrum
þeirra. Málaferlin út af líkahvarfinu
sýna ólguna, sem að baki stóð. Hversu
ífurleg hún varð, má sjá af því, að
fyrsta héraðsþingið í málinu, sem
haldið var á Stóru-Seylu 27. septem
ber 1781, var stefnt tuttugu og þrem
vitnum, til að vitna undir eið og fali-
málssektir, sjón, heyrn, sögn og
áþrefianlegu allt hvað þau vita um
lík tveggja sona klausturshaldarans
og þeirra fylgdarmanna í Kjalhrauni
á þessu sumri með víðara, sem stefn-
an fyrir réttinum upplesin og upp-
skrifuð framar útvísar."
Auk þessara tuttugu og þriggja
vitna, komu og fram á þinginu skrá
settir vitnisburðir tveggja, er fjar-
staddir voru, og er annar þeirra stað
festur með áskrift tveggja manna,
Vitnin, sem fram komu, eru því
tuttugu og sjö, þegar allt er talið.
Við þetta bætast svo átta þingvitna,
svo að nokkurs hefur þótt við þurfa
um fullar upplýsingar og sannanir.
Þá var sett héraðsþing á Sauðá 10.
janúar 1783. Þangað var stefnt þrett
án vitnum og enn sem fyrr að við-
stöddum átta þingvitnum. Þar voru
og lagðir fram skrásettir vitnisburð
ir þriggja manna. Eru þá enn ótalin
tvö héraðsþing í málinu, bæði á Stóru
Seylu vorið 1783, að vísu annað á
manntalsþingi. Líklegt er, að mann-
talsþingið, sem haldið var 28. maí,
hafi orðið þeim, er það sátu, minnis-
stætt. Það var lokasennan í héraði
í máli Jóns Egilssonar á Reykjum,
sem mjög var hafður fyrir sökum um
líkahvarfið. Á þinginu var fenginn
maður frá Mógilsá á Kjalarnesi, Páll
að nafni, launsonur Halldórs annála
ritara á Stóru-Seylu, Þorbergssönar.
Páll var talinn fjölkunnugur. Skvldi
hann villa svo um fyrir Jóni Egils-
syni, að hann játaði sök sína. Um
þetta segir Gísli Konráðsson: „Þar
var og Páll hinn fjölkunni, er ætlað
var, og gekk rangsælis um þinghúsið
um daginn. Ætluðu menn, að óhugn-
aður mundi þar á milli, og þóttust
menn ei vita, hvor drjúgari mundi
verða, er báðir voru haldnir marg-
fróðir."
Sést á þessu, hve mikils hefur þótt
við þurfa að sanna sök Jóns, fyrst
Ieitað er á vit fordæðu og fjölkynng-
is um aðstoð, þegar önnur úrræði
voru þrotin. Ekki er ólrúlegt, að
nokkurs óhugnaðar hafi gætt inni í
þingsalnum, þegar vitað var, að Páll
rölti rangsælis um þinghúsið, meðan
þingstörfum var sinnt. Það vald átti
fjölkynngin þá enn í þjóðtrúnni, að
þvi hafa fáir trúað, að Páll hafi þul-
ið bænir sínar á þessum hringferð-
um. Annað mundi honum þá tíltæk-
ara, þótt það kæmi til lítils.
Það er mjög erfitt að gera sér fulla
grein fyrir þvi, hversu gífurleg sú
ólga hefur orðið, sem svo fjölmenn-
828
T í M I N N — SUNNUÐAGSBLAÐ