Tíminn Sunnudagsblað - 01.03.1970, Page 17

MAÐURINN OG NÁTTÚRAN:
MENGUN VA TNA
Vötnin, árnar og stöðuvötnin
eru hvort tveggja í senn mikils-
verðir hlutar af náttúru landsins
og mikilvæg undirstaða margs
konar atvinnulífs. Af þeim höfum
við hin fjöibreyttustu not. Má þar
til nefna drykkjarvatn, vatn til
vökvunar og annarra nota við bú-
skap, iðnaðarþarfa, veiða, virkjun
ar, bátaferða, fiutninga og geymslu
á timbri. Auk þess til baða, sport-
veiða og annarra útilífsiðkana. Þá
er vatn notað til að taka á móti
skólpi frá byggðum og ýmsum úr-
gangsefnum frá iðnaði, en slíkt
brýtur mjög í bága við notkun
þess til áðurnefndra hluta.
Ifvað er átt við með mengun?
Mengun er í þessari merkingu,
þegar gæðum vatnsins er spillt
með aðgerðum manna.
Skýrgreining þessi er víðtæk og
nær til dæmis jafnt til þess, ef
föst eða fljótandi efni berast í
vatnið eða hitastigi þess er breytt
verulega, svo sem þegar miklu af
heitu vatni er hleypt í það.
Hér á eftir verður aðaliega fjail-
að um mengun af skólpi og úr-
gangsefnum frá iðnaði.
Lífsskilyrði í fallvötnum eru af-
leiðing fjölda þáilta, þar á meðal
loftslags, jarðlags og staðhátta. í
hverju vatnsfaHi hefur á óratíma
skapazt samslungið samfélag mis-
munandi lifvera, bæði plantna og
dýra, frá hinum lægstu til hinna
seðstu. Hvert vatn og hvert ár-
svæði, er komið í ákveðið, en þó
hreyfanlegt jafnvægi, sem ákvarð-
ast af hinum náttúrlegu aðstæðum.
Breytist þessar aðstæður, raskast
jafnvægið og svæðið breytir um
svip. Mengun veldur einmitt slíkri
jafnvægisröskun, sem oftast leiðir
mjög til hins verra.
Orsakir mengunar.
Skipa má algengustu orsökum
mengunar í fimrn flokka, sem hafa
mismunandi áhrif á vatnið.
1. Lííræn efni, sem stafa frá
jurta- eða dýraleifum.
2. Áburðarefni eða nærandi sölt.
3. Föst efni, ýmsir fastir, að-
greindir hlutir.
4. Eiturefni.
5. Sýkjandi efni (gerlar, veir-
»r).
Hver mengunarvaldur flytur
venjulega efni af fleiri en einum
og jafnvel öllum þessara flokka.
Áhrifin á vatnið eru mismun-
andi, og verður þeim lýst lauslega
hér á eftir.
1. Lífræn efni.
Það er eiginleiki lífrænna leifa
að rotna. Smásæjar rotverur brjóta
þær niður og nýía orku þeirra sér
til viðurværis. Rotverurnar eyða
súrefni vatnsins — þessar gerðir
þeirra eru loftsæ'nar. Ef mjög
mikið er af lífrænum efnum í vatn-
inu og lítið berst að af súrefni,
gengur það smám saman til þurrð-
ar. Þegar svo er komið, taka við
aðrar gerðir rotvera, sem eru loft-
fælnar (lifa án óbundins súrefnis).
Þessi loftfælna rotnun gerir vatn-
ið rnjög fúlt, og í því myndast hið
þefilla brennisteinsvetni. Síðan get
ur rotnunin gengið svo langt, að
Mfrænu efnin eru að mestu eydd,
og vatnið er þá sjálfhreinsað. Oft
getur slík sjálfhreinsun nægt, þó
að mjög sé ýkt orðtakið, „að þeg-
ar vatnið hefur runnið yfir þrjá
steina, sé það orðið hreint“.
Áhrif lífrænnar mengunar eru
allt önnur í stöðuvötnum en ám.
Það stafar af því, að vatnið er lag-
skipt í stöðuvötnunum mestan
hluta ársins vegna mismunandi eðl
isþyngdar, sem er afleiðing mis-
munandi hitastigs á misjöfnu dýpi.
Þá tírnana, sem vatnið er lagskipt,
kemst lítið af súrefni niður í neðri
lögin. í fjörðum stafar lagskipting-
in ei.nnig af mismunandi seltu vatns
ins. Ef mikið er af Mfrænum
efnuni í dýpri lögum vatna eða
fjarða, getur það leitt til þess, að
skortur verði á súrefni, jafnvel svo
alvarlegur, að vatnið fúlni allt og
Hér er rætt um mengun
vatna, en hún er alþekkt fyr-
irbrigði í þéttbýlum iðnaðar-
arlöndum. Þar eru flestar ár
aldauða og hníga áfram grugg
ugar og óyndislegar.
Hvergi getur þar að Iíta
hreint og tært vatn — aðeins
skolp á mismunandi stigt.
Við höfum, enn mjög lítið
halt af slíkri mengun að
segja. En hve lengi varir
það? Sjórinn í sundum og
vogum næst Reykjavík er nú
mengaður orðinn. Ekkl voru
böð leyfð í Nauthólsvík síð-
asta sumar. Og hvað með árn- '
ar, þegar þéttbýli er risið á
bökkum þeirra? Fram á síð-
ustu áratugi var varla til
umtalsvert þéttbýli, þorp eða
bær, annars staðar en þar,
sem skólpleiðslur gátu legið
beint út í sjó. Nú þéttist
byggð og þorp rísa á bökk-
um margra dýrmætra vatna
og vatnsfalla — Mývatns,
Lagarfljóts, Þingvallavatns
og Ölfusár. Verksmiðjurekst
ur á síðan að efla. Erum
við nægilega á verði?
Vitum við hvað gerist?
----------—,—
fiskur og önnur loftháð dýr drep-
ast.
Víða hagar svo vel til í ám ög
lækjum, að fossar og flúðir auka
súrefnismagnið 1 vatninu. Við það
verður oft mjög mikið um rot-
verur, sem brjóta niður efnln, sem
menguninni valda .Ef slikum vaíns-
föllum berst jafnframt mjög mik-
ið af lífrænum efnum , myndast
oft þykk, slímkennd löf af smáver-
um, sem setjast fastar á botn
þeirra. Lög þessi geta orðið svo
þétt, að ekki kemst nægilegt súr-
efni í gegn um þau, og eyðilegg-
ur þetta þá hrygningarstöðvar
fiska í ánum, þar sem hrognin
klekjast ekki súrefnislaust.
Allt líf í slíkum vötnum er ger-
breytt og truflað. Þegar svo er
komið, eru vatnsföllin líka orðin
mjög sóðaleg og hafa lítið gildi til
flestra hluta.
Mestri mengun með lífrænum
Jónas Jónsson ráðunautur þýðir grein eftir norskan verkfræðing.
TlMINN - SUNNUDAGSBLAÐ
161