Tíminn Sunnudagsblað - 29.03.1970, Page 18

hehningi 11 aldar, en afar ólík-
legt, að fyrr hafi verið. Eins og al-
kunnugt er, var kristni lögtekin á
alþingi við ðxará árið 1000, en í
raun og sannleika vitum við nauða
lítið um þatí, hvernig kirkjubygg-
ingum og kristnihaldi hefur ver
ið háttað í iandinu næstu áratug-
inn á eftir. 5>ó má telja líklegt og
ail7f að þvi sjálfsagt að ,goðorðs-
m -tin hafi álitið sér skylt að sjá
þinímönnum sínum fyrir nýjum
guðshúsum í stað hofanna, sem þá
hafa verið rifin eða tekin til ann-
arra nota. Eyrbyggja saga segir svo
frá: ..Os þegar er þingi var lokið
(þ.e. árið 1000) iét Snorri goði
gera kirkju að Helgafelli, en aðra
Stvrr, mágur hans, undir Hrauni.
Og hvatti bað menn mjög til kirkju
gerðar, að það var fyrirheit kenni-
manna, að maður skyldi jafnmörg-
um mönnum eiga heimilt rúm I
himnaríki, sem standa mætti í
kirkju þeirri, er hann léti gera.
Þóroddur skattkaupandi lét og
kirkju gera á bæ sínum á Fróðá,
en prestar urðu eigi til að veita
tíðir að kirkjum, þótt gerðar væri,
því að þeir voru fáir á íslandi í
þann tíma“.
Raunar mun óvist, hvort höfð-
ingjar hafa yfirleitt brugðið hart
við um kirkjubyggingar strax eft
ir kristnitökuna, þótt vafalaust hafi
sumir þeirra gert það, og þá eink-
um þeir, er hneigðust að kristn-
um sið um þetta leyti eða voru
hálfvolgir áður. Fvrstu árin eftir
kristnitökuna hefur verið um sár
fáa os svo til enga innlenda presta
að ræða, og enga eiginlega kirkju-
stjórn fyrr en með biskupsdómi ís-
leifs Gissurarsonar árið 1056 En
föstu skipulagi kirkjulegra athafna
og kirkiunnar sem stofnunar er svo
ekki náð fynr en með tíundariög-
iinum árið 1096 og kristinrétti hin-
um foma einhvera tíma á fyrsta
b’iðiungi 12. aldar.
Þótt ef tl vill sé ekki mikið
ieggjandi upp úr örnefninu Hof-
staðir, frekar en sannfræði sagn-
anna um IQeppu og kirkju í
Kiirkjutungunum, þá er ekki óhugs
andi, að hof og þá helzt höfuð-
hof hafi verið á Stað í heiðnum
sið og jörðin höfðingjasetur. Til
þess gæti það bent, að samkvæmt
gömluiii máldaga Staðarkirkju
virðist hún þá um langt skeið hafa
verið helzta birkja héraðsins, bæði
að auðæfum og prestskyld. Hitt er
svo annað mál eins og alkunmugt
er, að þótt hðfðingjar og goðorðs-
menn reistu kirkjur á höfúðbólum
sínum og legðu þeim rekstrarfé
með því skilorði, að þeir og þeirra
a-rfar væru eigendur og forráða-
menn, þá svældi kirkjan þær eign
ir undir sig að mestu leyti, þegar
tímar liðu fram. Því olli stjórnar-
stefna hinnar alþjóðlegu, kaþólsku
kirkju úti í heimi, er íslendingar
höfðu ánetjazt henni fyrir fullt og
fast.
Eins og fyrr er að vikið er lítl
vitneskja tiltæk um aimennt
kristnihald í landinu á 11. og 12.
öld, og þá ekki frekar á Ströndum
en amnars staðar. í því efni eru
fyrstu fregnir úr Strandahéraði í
sögu Guðmundar biskups Arason-
*ar, en þar er frá því sagt, að sum
arið 1182 fór Þorlákur biskup
helgi í fyrsta sinn um Vestfjörðu.
Þegar hann kom í Steingrímsfjörð
tafði hann gistingarstað í Kálfanesi,
því að þar var þá kirkja óvígð og
mýger. I Kálfanesi var hálfkirkja,
sem enm var tii í byrjum 18. aid-
ar og þá sungnar þar tíðir stöku
sinnum. Margar hálfkirkjur og
grúi bænhúsa lagðist niður
skömmu eftir siðaskiptin, á siðari
helmingi 16. aldar. Mun þar hvort
tveggja hafa valdið, prestafæð á
fyrstu árum hins nýja siðar og
einnig ónauðsynlegur fjöldi siíkra
guðshúsa að áliti Lútherstrúar-
manna, og enn fleira kann að hafa
komið til með nýrri kirkjuskipan.
Sem dæmi um mergð bænhúsa má
nefna það. að í Staðarsókn var
bænhús á Ósi, sem er næsti bær
við Kálfanes, og ennfremur er lík
legt, að bænhús hafi verið á Kirkju
bóli, aðeins tvær bæjarleiðir frá
Stað. i Kaldrananessókn voru bæn-
hús á Gautshamri og í Bæ á Sel-
strönd, en hið þriðja í Kaldbak í
Kaldbaksvík, auk bændakirkjunn
ar á Kaldrananesi. í báðum sókn-
unum hafa því verið fimm bæn-
hús og ein hálfkirkja, fyrir utan
tvær alkirkjur.
í máldaga Staðarkirkju, sem
Árni biskup Þorláksson (Stdða
Árai) setti árið 1286, segir, að
allra heilagra kirkja á Breiðaból-
stað í Steing-rímsfirði eígi heima-
land allt, Stakkanes, Kirkiuból,
Trandilstaði og alla þá dali, er þar
gangi af. Reykjanes hálft með öil
um nytjum, Asparvík alia með öl)-
uw gögnum, nema sjöttung og átt-
ung í hvalreka, ennfremur fjórð
ung alls re'ka á Brúará, bæði við
ar og hvala, Sandnes hálft að gras-
nytjum, en allt að fjörunytjum, og
tvær eyjar á Bjarnarfirði. Síðan tel-
ur máldaginn upp ýmsa kirkju
muni, svo sem tjöld, dúka, róðu
krossa, kertastikur, slfurkaleik,
tíðabækur og svo framvegis, en
engan fríðan pening. Staðar- eða
bæjarheitið Traindilstaðir, sem fyr-
ir kemur í máldaganum, er mér
vitanlega ekki lengur þekkt,
hvorki sem jarðarheiti né örnefni á
þessum slóðum. En geta má þess
tl, að þar sé átt við Kleppustaði,
er svo hafa heitið á síðari öldum.
Athugasemd máldagans um dal
ina, er þar gangi af, bendir til
þess, því að þar er um þrjá dali
að ræða, ef Aratungudalur er tal-
inn með, sem sennilega hefur fylgt
þessu landsvæði á þeim timum.
í nokkru yngri máldaga frá ár-
inu 1397, sem kenndur er við Vilk
in Skálholtsbiskup, er enn talið
upp allt hið sama og í hinum
fyrri. En auk fleiri og dýrari
kirkjugripa er nú einnig um að
ræða fríðan pening og meiri fast-
eign. Þá á kirkjan orðið 23 rcý-,
fjögur kúgildi ásauðar, tvö hross
og fjórtán hundruð vöruvirðs fjár.
Af jarðeignum hafa þá bætzt við
Hólar, Víðivellir, Grænanes, Kol-
bjarnarstaðir i Selárdal og Ás
mundarnes í Bjarnarfirði. Ásmund-
arnesi fylgja varpeyjaraar Þórðar
ey og Oddsey, sem nafngreindar
eru í síðari máldaganum, en munu
vera hinar sömu tvær eyjar, er
máldaginn frá 1286 segir, að Stað-
arkirkja eigi á Bjarnarfirði. í Vilk
insmáldaga er talað um Stað, en
ekki Breiðabórstað, en aftur á móti
nefnir hann Ljótárdal, þó að það
heiti sé þá sennilega fyrir alllöngu
dottið úr sögunni í mæltu máli.
Þá er það og athugavert, að Vilk-
insmáldagi nefnir Kleppustaði, en
ekkj Trandilstaði. eins og máldagi
Staða-Árna frá 1286, og virðist
mega álykta af því a,ð sagnirnar
um Kleppu tröllkonu hafi ef til
vill myndazt á þeim tíma, er á
milli máldaganna liggur, það er
einhvern tíma á 14. öldinni.
Þegar stundir liðu, urðu jarðir
Staðarkirkju fjórtán að tölu í báð
um sóknunum. Að vísu voru það
engar stórjarðir, og hlunnindi af
dúntekju, eggveri og selveiði
fylgdu aðeins Ásmundarnesi og
lítils háttar Sandnesi. Samt sem
áður voru þetta alls 120 jarðar-
hundruð með 48 leigukúgildum.
Auk tekna af kirkjujörðunum
voru svo ýmisar aðrar tekjur og
tollar, sem Staðarprestar hinir
258
T f M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ