NT - 29.08.1984, Qupperneq 9

nauðsynleg samkeppni mynd-
aðist. Árangurinn lét ekki á
sér standa í lægra vöruverði.
en auðvitað var um leið dregin
burst úr nefi einka-stórmarkað-
anna til hagsbóta fyrir almenn-
ing.
En þessa opnu og frjálsu
samképpni þoldu „samkeppn-
ismennirnir" sem svo kalla sig
alls ekki og mögnuðu í nýjum
áhlaupum árásir sínar á sam-
vinnuverslunina, tóku m.a. að
höggva ótt og títt í hinn gamla
knérunn skattareglna um sam-
vinnufélög.
Þar sem samvinnurekstur
gnæfir yfir
Annað ámælisvopn sem nú
er reitt hátt og hart að sam-
vinnurekstrinum er það, að
hann sé orðinn allt of viða-
mikill og stór í sniðum, jafnvel
svo að hann sé nær allsráðandi
í verslun og atvinnulífi í ein-
stökum héruðum bæjum, og
þar gæti því ekki nægilegrar
samkeppni einkarekstrar.
Samvinnufélögin geti því deilt
þar og drottnað að vild.
Samvinnurekstur er auðvit-
að orðinn mjög stórtækur og
umsvifamikill á sumum
stöðum á landinu, jafnvel svo
að einkarekstur hefur dregist
saman, en því verður varla
haldið frarn með neinum gild-
um rökum, að samvinnumenn
hafi beitt þar einhverjum bola-
brögðum til þess að sölsa allt
undir sig. Orðugt mun að
nefna þess trúverðug dæmi, að
samvinnufélög hafi beinlínis
rutt einkarekstri úr vegi með
vafasömum viðskiptaaðferð-
um eða bellibrögðum á borð
við það sem stundum má sjá og
reyna í átökum harðra keppni-
nauta í einkarekstri. Miklu
algengara er hitt, að kaupfélög
kunni því vel að hafa einhverja
einkaaðila í verslunarrekstri
að nágrönnum. Þarna hefur
aðeins val almennings ráðið.
Björgunarstörf í
atvinnulífi
f>á ráðast andstæðingar sam-
vinnustefnu harkalega að vax-
andi hlutdeild samvinnufélaga
í atvinnulífinu um þessar
mundir og telja yfirgang og
ásælni. En því er heldur ekki
svo varið, að þau hafi seilst úr
■ „Það er segin saga, að
í hvert skipti sem sam-
vinnumenn færa út kvíar
sínar eða ná nýjum áföng-
um í starfi, þá geysast
hersveitir hins heilaga
stríðs gegn samvinnufél-
ögunum fram í nýjum stór-
áhlaupum og bíta í skjald-
arrendur.“
hófi fram til hennar. Beiðnir
og tilmæli um slíka þátttöku
frá einstaklingum, sveitarfél-
ögum og öðrum aðilum hafa
verið miklu fleiri og meiri en
þau hafa haft bolmagn til að
sinna. Þau miða alla slíka þátt-
töku við hag almennings á
staðnum, og þetta er í raun
oftast nær björgunarstarfsemi.
Samvinnufélögin eru fús til
samvinnu um þessi verkefni
við hvern sem er, setja sjaldn-
ast eða aldrei skilyrði um sam-
vinnurekstrarform né heldur
meirihlutaaðild í hlutafélagi.
Langoftast er þessi atvinnu-
rekstur þannig, að hann skilar
ekki nema broti af eðlilegum
vöxtum af þátttökufé.
Æxlist þessi mál svo, einkurn
á hinum fámennari stöðum, að
kaupfélög verði með þessum
hætti mestu ráðandi í verslun
og atvinnulífi, stafar það ekki
af ágengni þeirra heldur hinu
hve fast hefur verið leitað til
þeirra um að bjarga einhverj-
um þáttum atvinnulífsins. Það
eru þessar ástæður en ekki
ásælni kaupfélaganna sem hafa
myndað slíkt ástand á einstaka
stað, og allra síst ástæða til að
liggja þeim á hálsi fyrir það.
Þess eru allmörg dæmi bæði
fyrr og síðar, að einkaaðilar
hafi orðið alls ráðandi í verslun
og atvinnulífi á einstökum
stöðum á landinu. Það átti
sínar ástæður, m.a. vegna ein-
angrunar og fámennis. En þess
eru ekki dæmi, að samvinnu-
menn sæju ástæðu til þess að
hefja stórárásir á einkafram-
takið fyrir þetta, þegar sæmi-
lega var að verki staðið. Dæm-
ið um Einar Guðfinnssón í
Bolungarvík er táknrænt um
þetta.
Er SÍS auðhringur?
Þriðja herópið sem gellur
hátt um þessar rnundir er að
Samband ísl. samvinnufélaga
sé auðhringur sem þurfi að
brjóta upp. En rökstuðningur
því til staðfestu fer heldur en
ekki á flæðarflaustur sem von-
legt er. Þótt auðvitað megi
líkja ýmsu saman í starfi auð-
hringa og annarra fyrirtækja,
þar á meðal SÍS brestur alveg
þær forsendur sem skera hrein-
lega úr um það, hvort einhver
samtök séu auðhringir eða
ekki. Hér sker það auðvitað
úr, hvort auðurinn, fjármagnið
eða mannlegt atkvæðí hefur
ráðin. Eitt af kjarnaboðorðum
samvinnufélags er að skilja á
milli fjármagnsins og atkvæð-
anna sem ráða málum félags-
ins, og því getur samvinnufélag
eða samband þeirra ekki orðið
auðhringur hvað sem öðru
svipmóti kynni að líða. Þetta
þýðir auðvitað ekki að ógerlegt
sé að finna í fari og starfi
samvinnufélaga eða annarra
samtaka einhverja annmarka
sem gjarnan fylgja auðhring-
um. Það er annað mál sem um
má ræða. Til að mynda verður
því varla á móti mælt, að
stjórnendur samvinnuhreyf-
ingarinnar hafi farið heldur
gálauslega í umgengni við
hlutafélagsformið með hlið-
sjón af kjarnaboðorði sam-
vinnustefnunnar um aðskilnað
fjármagns og áhrifaatkvæðis.
■ „Þess eru allmörg
dæmi bæði fyrr og síðar,
að einkaaðilar hafi orðið
alls ráðandi í verslun og
atvinnulífí á einstökum
stöðum á landinu. ...En
þess eru ekki dæmi, að
samvinnumenn sæju ástæðu
til þess að hefja stórárásir
á einkaframtakið fyrir
þetta, þegar sæmilega var
að verki staðið. Dæmið
um Einar Guðfinnsson í
Bolungarvík er táknrænt
um þetta."
Lífsnæring
samvinnuhreyfingar
Þótt hátt láti í vígvélum
andstæðinga samvinnuhreyf-
ingarinnar urn þessar mundir
sem oftast áður, er varla um að
sakast né heldur samvinnu-
manna að æðrast yfir því.
Sannleikurinn er sá. að árásir
á hana hafa ætíð verið henni
nauðsynleg lífsnæring, og svo
mun enn verða. Ekkert sýnir
betur en slík uppþot að hér er
um andstæður að ræða, og
fátt vekur fólk betur til um-
hugsunar um kjarna og tilgang
þessarar félagshreyfingar.
Bestu meðmæli með sam-
vinnufélögum eru einmitt árás-
ir sérgróðamanna. Réttmæt
gagnrýni og rökstudd er líka
hið besta heilsulyf. Hún hvetur
menn til þess að líta í eigin
barm og sinna réttmætum að-
finnslum og bæta úr mistökum,
sem auðvitað má finna í
stjórn samvinnufélaga sem
annars rekstrar. Þegar á allt er
litið er síst ástæða til að sakast
um þessar árásir, jafnvel þótt
óbilgjarnar séu. Með þeim
slæðist oftast eitthvað af nýti-
legri gagnrýni og réttmætum
aðfinnslum sem að gagni
koma. Þess ætti samvinnu-
menn því að biðja, að stríðið
haldi áfram um ókomna tíð.
Ekkert mun þjappa almenn-
ingi betur saman um úrræði
samvinnunnar. Svo hefur það
jafnan verið og mun verða.
Þegar harðast hefur verið veg-
ið að samvinnufélögunum og
styrrinn um tilveru þeirra og
starfsemi er mestur, er styrkur
þeirra í vitund fólksins einnig
mestur. Og það skyldu forvíg-
ismenn samvinnunnar varast
að hrópa aðeins upp um róg og
níð, þótt þeim þyki illa að sér
vegið, heldur bregða öðrum
vörnum við.
Ef sá dagur rynni, að and-
stæðingar samvinnuhreyfing-
arinnar legðu frá sér vopnin og
þögnin sveipaði hana með öllum
sínum þunga legðist hún sjálf í
kör. Umræða um hana - góð
eða ill eftir atvikum - er fjör-
egg hennar. Henni stafar engin
hætta af þeirri umræðu né
gagnrýni sem, að henni er
beint heldur hinu að þagað sé
um hana alla daga.
Andrés Kristjánsson
■ Fundur í borgarstjórn: „Hjá borginni hafa yfirmennirnir
mjög há laun. Einn fékk mjög dýrt málverk í gjöf „um árið.“
Gerðar hafa verið styttur af borgarstjórum og settar á stall.“
lágmarkslaunum og fær
greidd laun samkvæmt
lægstu töxtum.
6. ... einokun í ákveðnum
greinum eða landsvæðum...
Borginni hefur algera ein-
okun á mörgum sviðum „og
á allt nema fólkið sjálft".
■ „Af svörum alþingis-
mannsins virðist augljóst
að hann álítur að Reykja-
víkurborg sé einnig auð-
hringur og eflaust finnur
hann fleiri slíka auð-
hringa."
Hún hefur pólitíska odda-
aðstöðu í fornaldarlegum
reglugerðar ákvæðum.
Hún er alls ráðandi í margs-
konar rekstri og þjónustu,
og skammtar sér sjálf þókn-
un fyrir þau störf t.d. hita-
veitu, rafveitu, sorphreins-
un, strætisvagnarekstur,
vatnsveitu o.s.frv.
7. ... Stjórnmálamenn á
launaskrá...
Fjármálaráðherra er í borg-
arstjórn og á launaskrá hjá
borginni. Borgarstjóri er
háttsettur í Sjálfstæðis-
flokknum, svo maður tali
ekki um forseta borgar-
stjórnar og aðra stjórn-
málamenn í tengslum við
borgina.
8. ... styður starfsemi stjórn-
málaflokka ...
Tengsl borgarinnar og
Sjálfstæðisflokksins meðan
hann hefur meirihluta hafa
lengi verið augljós. Ein-
staklingar innan borgar-
kerfisins hafa stutt flokkinn
með ráð og dáð og borgin
stutt flokkinn óbeint í kosn-
ingum þegar hún hefur haft
aðstæður til.
... á hluta í skuggastarfsemi
og braski...
Braski í kring um lóðaút-
hlutun og uppboð á þeim er
öllum kunnugt í borginni.
Af svörum alþingismannsins
virðist augljóst að hann álítur
að Reykjavíkurborg sé einnig
auðhringur og eflaust finnur
hann fleiri slíka auðhringa.
Hann segir einnig að nauðsyn-
legt sé að setja lög er takmarki
starfsemi auðhringa, og skipa
svo fyrir um að þeir séu leystir
upp. Málið vandast. Reykvík-
ingar mega eiga von á góðu.
Og greinin endar. „Það er
löngu kominn tími til að setja
lög sem vernda þjóðina fyrir
hringamyndun af þessu tagi."
Hér gæti verið punktur eftir
efninu, en það sækja á mann
hugsanir um hvaða tilgangi
slík skrif G.E. þjóni. Hann
virðist ekki þekkja einfalda
uppbyggingu samvinnufélaga.
Hann tyggur upp gamlar gróu-
sögur sem margbúið er að
svara. Hann telur óeðlilegt að
samvinnustarfsmenn sinni fé-
lagslegum skyldum og taki þátt
í stjórnmálum. Hann talar um
kverkatök, einokunarkastala
og hringamyndanir.
Öll greinin er skrifuð af svo
mikilli vanþekkingu og ford-
dómum um samvinnuhreyfing-
una að maður hrekkur upp og
hugsar með sjálfura sér: Aum-
ingja Alþingi Aumingja Há-
skólinn. Hvers eiga þessar
stofnanir að gjalda?
Gunnar Sveinsson
Miðvikudagur 29. ágúst 1984
9
l Málsvari frjálslyndis,:
samvinnu og félagshyggju
Útgefandi: Nútíminn h.f.
Ritstjórar: Magnús Ólafsson (ábm)
og Þórarinn Þórarinsson
Ritstjórn, skrifstofur og auglýsingar:
Síðumúli 15, Reykjavík. Sími:
686300. Auglýsingasími: 18300.
Kvöldsímar: 686387 og 686306.
Verð í lausasölu 25 kr.og 30 kr. um
helgar.
Áskrift 275 kr.
Setnihg og umbrot: Tæknideild NT.
Prentun: Blaðaprent hf.
Kjarnorkuvopnalaust
Norður-Atlantshaf
■ Vegna þess að vaxandi umræða fer nú fram um
vígbúnað á Norður-Atlantshafi, þykir rétt að rifja
upp efni þingsályktunartillögu, sem Guðmundur
Bjarnason og sex þingmenn Framsóknarflokksins
fluttu á Alþingi síðastl. vetur, en hún fjallaði um
alþjóðlega ráðstefnu um afvopnun á Atlantshafi.
Sams konar tillögu höfðu Guðmundur G. Þórarins-
son og fleiri þingmenn Framsóknarflokksins flutt á
Alþingi fyrir tveimur árum.
Tillagan hljóðaði á þessa leið:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að beita sér
fyrir því, að haldin verði alþjóðleg ráðstefna hér á
landi um afvopnun á Norður-Atlantshafi.
Tilgangur ráðstefnunnar verði að kynna viðhorf
íslendinga til hins geigvænlega kjarnorkuvígbúnaðar
sem nú fer fram í hafinu í kringum ísland og þá
afstöðu íslendinga að þeir telja tilveru þjóðar sinnar
ógnað með þeirri stefnu sem þessi mál hafa verið og
eru að taka.
Á ráðstefnunni verði ítarlega kynnt þau sjónarmið
íslendinga, að þeir geti með engu móti unað þeirri
þróun mála að kjarnorkuveldin freisti þess að tryggja
eigin hag með því að fjölga kafbátum búnum
kjarnorkuvopnum í hafinu við ísland.
Til ráðstefnunnar verði boðaðir fulltrúar þeirra
þjóða sem ráða yfir kjarnorkuvopnum og þeirra
ríkja sem liggja að Norður-Atlantshafi.“
Tillögunni fylgdi ítarleg greinargerð og sagði í
niðurlagi hennar á þessa leið:
„Megintilgangur þessarar þingsályktunartillögu er
að íslendingar hafi frumkvæði að umræðu um þá
alvarlegu framtíðarsýn sem blasir við með stóraukn-
ingu helvopna kjarnorkunnar í hafinu við landið.
Flutningsmenn hugsa sér markmið ráðstefnunnar
að opna umræðuna um friðlýsingu Norður-Atlants-
hafs í áföngum. Áfangarnir gætu verið:
1) Þegar í stað verði stöðvuð frekari aukning
kjarnorkuvopna í Norður-Atlantshafi.
2) Dregið verði úr kjarnorkuvígbúnaði á Norður-
Atlantshafi með ákveðnum tímasettum áföngum.
3) Norður-Atlantshaf verði lýst kjarnorku-
vopnalaust svæði.
4) Alþjóðastofnun annist eftirlit með kafbátum og
öðrum flutningatækjum sem gætu borið kjarnorku-
vopn. Eftirlitsstöðvar gætu verið á íslandi og íslend-
ingar annast eftirlit í talsverðum mæli, enda eiga þeir
mest í húfi.
Kostnaður við eftirlit verði greiddur af alþjóða-
stofnun og niðurstöður eftirlitsstöðva tilkynntar
reglulega alþjóðastofnun sem veiti öllum er óska
upplýsingar varðandi eftirlitið.“
Aður í greinargerðinni hafði verið rætt um framan-
greint eftirlit og sagði þar m.a.:
„Hér er þeirri framtíðarsýn varpað fram að á
Norður-Atlantshafi fari fram alþjóðlegt eftirlit. Slíkt
eftirlit væri í höndum alþjóðastofnunar er veitti
öllum, er eftir óskuðu, upplýsingar um ferðir kaf-
báta, herskipa og annarra flutningatækja kjarnorku-
vopna.
Eftirlitsstöðvar gætu hæglega verið á íslandi og
eðlilegt að íslendingar tækju verulegan þátt í
eftirlitinu enda eiga þeir mest í húfi.
Flest bendir til að eftirlit í Norður-Atlantshafi
verði mun auðveldara á næstu árum en verið hefur.
Með auknum geimferðum verður komið upp gervi-
hnattakerfi, sem getur kortlagt allar auðlindir jarðar.
Með innrauðri myndun má finna kafbáta í hafinu og
senda boð um ferðir þeirra til eftirlitsstöðvar. “