Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 4
4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004 H in stöðuga nauðsyn á að „þýða“ skjalasöfn að nýju, þó þegar sé búið að „þýða“ þau, í þeim anda sem franski heimspekingurinn Jaques Derrida boðaði, felst trúleg- ast í því að skjalasafn er hægt að rannsaka út í hið óendanlega. Ávallt er hægt finna nýjar hliðar á fyrirliggjandi gögnum. Það fer eftir samhenginu sem þau eru sett í hverju sinni, eftir því hvaða ár eða jafnvel hvaða mánuð leit- in fer fram, hver leitar og hvers vegna. Þau eru botnlaus uppspretta þekkingar. Frá Gljúfrasteini til Þingvalla Þjóðskjalasafn Íslands er skjalasafn hinnar opinberu stjórnsýslu en varðveitir jafnframt skjöl einstaklinga, fyr- irtækja og félaga sem hafa falið því að geyma skjöl sín til frambúðar. Lögum samkvæmt er öllum stofnunum rík- isins, fyrirtækjum, félögum sem njóta opin- berra styrkja og öllum embættum skylt að skila til safnsins skjölum sínum sem orðin eru 30 ára gömul. Þessir aðilar eru nú um 1000 talsins. Á sama hátt er sveitarfélögum skylt að varðveita skjöl sín og afhenda þau Þjóð- skjalasafni til varðveislu, nema þau reki hér- aðsskjalasafn sem annast þá þetta hlutverk. Nú eru meira en 30 hillukílómetrar skjala varðveittir í geymslum Þjóðskjalasafns, sem þýðir að væru þær hillur lagðar saman á end- unum myndu þær t.d. ná á að giska frá Gljúfrasteini að Þingvöllum. Í Borgarskjala- safni Reykjavíkur og hinum mörgu héraðs- skjalasasöfnum landsins eru svo nærri 10 hillukílómetrar af skjölum til viðbótar. Það er m.a. vegna skilaskyldunnar, sem bundin er við þrjátíu ár, að ákveðið var að helga norræna skjaladaginn því herrans ári 1974. Kjörorð Norræna skjaladagsins að þessu sinni er því „Ár í skjölum – Árið 1974“. Norræni skjaladagurinn hefur verið árviss viðburður, annan laugardag í nóvember, síðan árið 2001. Annað hvert ár er sameiginlegt þema hjá öllum aðildarsöfnunum á Norð- urlöndunum. Þess á milli ákveður hvert land sína tilhögun. Ekki taka öll héraðsskjalasöfn landsins þátt í deginum að þessu sinni en þau sem það gera hafa frjálsar hendur um hvernig þau útfæra þetta þema, þ.e. árið 1974, og fer útfærslan vit- anlega eftir aðstæðum á hverjum stað. Ekki aðeins draga söfnin ýmsa dýrgripi úr hillum sínum, heldur minna hina opinberu aðila á að nú er tímabært að afhenda söfnunum skjöl yfir þrítugt. Einkaaðilar, einstaklingar, fyrirtæki og félög ættu líka að hugleiða hvort skjöl þeirra eigi erindi við framtíðina með því að þau séu tryggilega varðveitt í næsta héraðs- skjalasafni eða Þjóðskjalasafni. Opnun hringvegarins Þegar eitt ákveðið ár í sögunni er tekið fyrir með þessum hætti, ár sem virðist nýliðið í hug- um margra og í órafjarlægð í tíma í hugum annarra, er vitanlega fyrst reynt að meta hvaða atburðir standa upp úr. Að öðrum ólöst- uðum virðast tveir atburðir uppfylla þau skil- yrði við fyrstu sýn; Þjóðhátíðin sjálf á Þing- völlum, tenging hringvegarins með vígslu Skeiðarárbrúar. Í hugum starfsmanna Þjóð- skjalasafns er auðvitað gjöf Norðmanna til Ís- lands minnisstæð en þeir gáfu Íslendingum ýmis skjöl varðandi Ísland, sem höfðu verið í norskum skjalasöfnum. Að frumkvæði Jónasar Péturssonar alþing- ismanns hófst sala happdrættisskuldabréfa vorið 1972, en ágóði af því framtaki rann óskiptur til lagningar vegar yfir Skeiðar- ársand og brúar yfir Skeiðará, þannig að hringvegurinn yrði að veruleika. Hinn 14. júlí 1974 vígði Magnús Torfi Ólafsson samgöngu- ráðherra Skeiðarárbrú að viðstöddum fjölda gesta, þar á meðal forsetahjónunum, Halldóru og Kristjáni Eldjárn. Hættum ekki að vera þjóð „Vér skulum ekki nota 1100 ára afmæli byggðar á Íslandi til þess að hætta að vera þjóð,“ sagði formaður þjóðhátíðarnefndar árið 1974, Matthías Johannessen, ritstjóri Morg- unblaðsins. Þetta var andsvar hans við hug- myndum um að halda eingöngu héraðshátíðir til að minnast afmælisins en ekki stórhátíð á Þingvöllum, á þeim forsendum að ýmis ótíð- indi á borð við Vestmannaeyjagos voru nýliðin og því ekkert tilefni til hátíðarhalda. Þjóðhá- tíðin á Þingvöllum þjónaði þeim tilgangi að styrkja þjóðernisvitund Íslendinga og minna landsmenn, ekki síst þá yngri, á menningararf sinn, að hann þarfnaðist viðhalds og varðveislu um „aldir alda“. Hátíðarhöldin á Þingvöllum voru sunnudag- inn 28. júlí. Áætlað hefur verið að á milli 55 og 60 þúsund manns hafi skundað til Þingvalla af þessu tilefni eða ríflega fjórðungur þjóð- arinnar. Höfðu aldrei fleiri Íslendingar safnast saman í einu. Veðurguðirnir voru einstaklega skapgóðir við þetta tækifæri. Fundur var settur í sameinuðu Alþingi á Lögbergi klukkan 11 árdegis og samþykkti þingheimur með 60 samhljóða atkvæðum að verja á næstu fjórum árum einum milljarði króna til gróðurverndar. Að loknum þingfundi var matarhlé en síðan hófst hátíðardagskrá á Efrivöllum, sem stóð fram undir kvöld. Hall- dór Laxness flutti ávarp og Tómas Guðmunds- son flutti hátíðarljóð sitt. Forseti Íslands og ýmsir framámenn og gestir erlendra ríkja fluttu árnaðaróskir. Stjórnmálaátök Á vettvangi stjórnmálanna var líf og fjör. Í maí sprakk vinstri stjórn Ólafs Jóhannessonar, stundum kölluð Ólafía, með látum þegar Ólaf- ur bar fram frumvarp sem gerði ráð fyrir að frysta vísitöluhækkun launa. Samtök frjáls- lyndra og vinstri manna hættu þá að styðja ríkisstjórnina. Þing var rofið og efnt til kosn- inga 30. júní. Eftir þingrofið sagði Hannibal Valdimarsson af sér formennsku í Samtökum frjálslyndra og vinstrimanna og lýsti síðan yfir stuðningi við Alþýðuflokkinn. Ríkisstjórn Ólafs baðst lausnar í júlí og í ágústlok tók ný ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsókn- arflokks við völdum undir forsæti Geirs Hall- grímssonar. Landhelgismálin höfðu verið mikið hitamál um alllanga hríð og það áfall hafði riðið yfir að útfærsla landhelginnar í 50 mílur hafði verið úrskurðuð ólögleg hjá alþjóðadómstólnum í Haag. Þá var slæm afkoma í sjávarútvegi. Ein fyrsta yfirlýsing stjórnarinnar var að land- helgi Íslands yrði stækkuð í 200 mílur á árinu 1975. Konungur, Kjarval og fleiri Af öðrum atburðum ársins má nefna að í júní kom Ólafur V. Noregskonungur í opinbera heimsókn til Íslands og Birgir Ísleifur Gunn- arsson var kjörinn borgarstjóri í Reykjavík. Kjarvalshús á Seltjarnarnesi var reist til að vera bústaður listmálarans Jóhannesar Kjar- vals, en hann vildi ekki búa þar. Húsið var því tekið til notkunar fyrir fötluð börn. Ýmsir merkismenn létust á árinu, þar á meðal Sig- urður Nordal og Þórbergur Þórðarson. Þá var Auður Eir Vilhjálmsdóttir vígð prestur til Suðureyrar, fyrst kvenna sem tekur prests- vígslu á Íslandi. Árið 1974 var viðburðaríkt ár, sem skjala- söfn landsins munu reyna að gera skil hvert með sínum hætti. Þjóðskjalasafn Íslands verð- ur með sýningu í lestrarsal safnsins á Lauga- vegi 162 á skjölum er tengjast þjóðhátíðinni, skjalagjöf Norðmanna og opnun hringveg- arins. Borgarskjalasafn Reykjavíkur sýnir í Kringlunni skjöl tengd jólunum 1974, m.a. jólakort. Héraðsskjalasafn Kópavogs, Héraðs- skjalasafn Mosfellsbæjar, Héraðsskjalasafnið á Akureyri, Héraðsskjalasafn Borgarfjarðar, Héraðsskjalasafn Ísfirðinga, Héraðs- skjalasafn Vestur-Húnavatnssýslu, Héraðs- skjalasafn Siglufjarðar, Héraðsskjalasafn Svarfdæla og Héraðsskjalasafn Vest- mannaeyja verða öll með sýningar er tengjast árinu 1974 með einum eða öðrum hætti. Skjalasöfn eru þekkingarbrunnar, þangað má sækja efni til að vefa nýja þræði í sögu okkar. Á Norræna skjaladeginum 2004 er fólk því eindregið hvatt til að heimsækja þau söfn sem hafa opið eða rifja upp minningar frá árinu 1974 með því að fara inn á heimasíðu dagsins, www.skjaladagur.is. Þar er tals- verðan fróðleik að finna um söfnin, um árið 1974 og skjölin sem varðveita þetta herrans ár. Árið 1974 skjalfest og haft til sýnis Skjöl verða til í daglegu lífi einstaklinga og þjóðar. Þau eru heimild um tiltekna atburði, tímaskeið og menn. Þau eru þannig forsenda fyrir söguritun og móta skilning okkar á sög- unni. Mikilvægi þess að varðveita fortíð okk- ar í skjölum er augljóst og á það minna hin opinberu skjalasöfn á hinum árlega norræna skjaladegi sem haldinn er í dag. Þessi mynd er tekin á Þingvöllum þegar Þjóðhátíðin fór fram. Hátíðargestir streyma niður Almannagjá niður á hátíðarsvæðið. Tómas Guðmundsson skáld flutti ljóð sem hann kallaði Þjóðhátíðarljóð að Þingvöllum 28. júlí 1974. Ljóðið er í skjalasafni Þjóðhátíðarnefndar sem varðveitt er í Þjóðskjalasafni. Hér er mynd af hluta ljóðsins sem sýnir að höfundur hefur breytt ljóðinu eftir að það var vélritað. Höfundur er sviðsstjóri upplýsinga- og útgáfusviðs Þjóð- skjalasafns Íslands. TENGLAR ................................................................... www.skjaladagur.is Eftir Eirík G. Guðmundsson eirikur@skjalasafn.is Ljósmynd/Gunnar B. Adolfsson Ljósmynd: Þjóðskjalasafn.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.