Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Page 9

ig heimssagan líður til hliðar við sögu ein-
staklingsins?
Guðbergur svarar því til að heimild-
armyndin sé auðvitað heimssöguleg, „bylt-
ingin í Portúgal var heimssöguleg og líka
dauði Francos. Ég fór t.d. að sjúkrahúsinu
þar sem hann lá fyrir dauðanum. En það
sem fólki fannst þó einkennilegast í Portú-
gal,“ heldur hann áfram og útskýrir að hann
hafi sýnt sjónvarpsfólki og kvikmyndagerð-
armönnum örlítið af efninu þar, „var hvers
vegna það var svona mikið af negrum þarna
á mínum myndum. Mér fannst þessi spurn-
ing einkennileg, því ég hugsaði aldrei um það
hvort þar væru negrar eða hvítir menn. En á
þessum tíma voru negrar ekkert í sviðsljós-
inu – þeir voru bara eitthvað sem maður
hugsaði ekki um. Þarna voru negrar og
negrakonur að taka þátt í kröfugöngum og á
þessum tíma var það eiginlega óhugsandi.
Fólk hugsaði ekki um það að negrar, og þá
sérstaklega negrakonur, gætu tekið þátt í
slíku, nema þegar byltingin braust út.“
Þannig að byltingin, þetta stóra augnablik,
dregur fram í dagsljósið það sem venjulega
var ekki á yfirborðinu?
„Já. Og ég reyndi að ná þessari hreyfingu
fólksins á götunum; hvernig það streymir
fram og aftur í kröfugöngunum – en ekki
beinlínis myndum af skriðdrekunum sjálf-
um.“
Heimildir heimildanna vegna
Efnið endurspeglar því með einhverjum
hætti samtvinnun opinbers lífs og þess per-
sónulega?
Guðbergur jánkar því og ljóst er að þessi
starfi hans hefur haft töluverð áhrif á tengsl
hans við umhverfið og tvinnast saman við
áhuga hans á því sjónræna. Því fyrir utan
kvikmyndirnar tók hann líka ljósmyndir. „Ég
var í rauninni alltaf með þrjár vélar; á eina
tók ég slides-myndir, ljósmyndir á aðra og
svo var ég með kvikmyndatökuvélina. Og í
marga mánuði á eftir sá ég allt í ferhyrn-
ingum. Ég man að þegar ég kom hingað
heim, sá ég alltaf einhverja ramma í kring-
um það sem ég horfði á.“
Hann getur þess að hann hafi líka tekið
myndir af krökkum; „börnum í byltingunni
og svo tók ég myndir af krökkum sem urðu
sögur – t.d. eina um sígaunabörn. Ég fór til
Azoreyja til að athuga hvaða áhrif byltingin
hefði haft á eyjarskeggja. Úr því urðu ljós-
myndasögur sem ég birti í Þjóðviljanum hjá
henni Vilborgu Davíðsdóttur. Það var tvisvar
sinnum; önnur sagan var frá Portúgal og
fjallaði um viðburði á torgi en hin var frá
Azoreyjum“.
Nú hefur því verið haldið fram að hinn
myndræni miðill tuttugustu aldarinnar sé
ljósmyndin, eða kvikmyndin. Finnst þér þú
hafa notað þennan miðli markvisst?
„Nei, ég notaði miðilinn ekki markvisst.
Ekki með það í huga að koma þessu á fram-
færi á neinn hátt. Aðallega var þetta per-
sónuleg þörf sem var hjá sjálfum mér, frekar
en löngun til að koma þessu á framfæri.
Þetta er bara listrænn áhugi á því hvort
maður nær ljósinu, birtu, hreyfingu, manns-
andlitum eða einhverju þvíumlíku. Almennur
áhugi.“
En Guðbergur safnaði ekki bara myndum
á þessum tíma heldur líka hljóðum. „Hljóð-
um á ýmsum stöðum í borgum,“ útskýrir
hann og segist hafa ætlað að búa til hljóð-
kort af Evrópu. „Líkt og í neðanjarðarkerf-
inu í París, þar sem maður þrýsti á hnapp og
heyrði hvernig hljóð hafði verið á tilteknum
tíma á ákveðnum stað. Hljóð manna voru
ráðandi þá í borgum og þau gátu verið mjög
einkennileg, einkum í neðanjarðarlestinni í
París þar sem þau blönduðust. Bílar höfðu
ekki náð yfirhöndinni enn þá. Og þegar ég
hlusta á þetta núna, t.d. á það sem ég tók á
Spáni, þegar blindir voru að selja fyrir happ-
drætti og sungu á sérstakan hátt til að selja
miðana. Nú heyrist þetta ekki lengur. Eina
hljóðræna heimildin er það sem ég tók upp.
Það gat verið mjög erfitt, því þeir skynjuðu
nærveruna og ef maður kom of nálægt þeim
slógu þeir mann. Ég þurfti því oft að leika á
þá til að taka upp. Þetta eru því heimildir, en
heimildir sem voru ekki fyrir nokkurn mann,
heldur einungis heimildanna vegna.
Guðbergur bjó líka til það sem ef til vill
mætti kalla „leiðarkort“ úr hljóði. „Leyni-
lögreglan í Portúgal fylgdist með manni þar
og það hefur líklega verið 1969, að ég faldi
tækin undir jakkanum mínum og tek upp
hljóð alveg frá þeim stað sem ég bjó á, en
svo fór ég út og gekk um borgina og sagði
frá því sem ég sá.“
Hljóðin hafa að sögn Guðbergs verið flutt
á ýmsum stöðum í heiminum, í Amsterdam
1971 og síðar í Kaupmannahöfn, Helsinki og
í Bandaríkjunum. Þar voru þau flutt í há-
skólaumhverfi enda segir hann vissa hreyf-
ingu hafa orðið til í framúrstefnu þar sem
hljóð var í forgrunni. Samræðurnar berast
að John Cage og hreyfingunni í kringum
hann og Guðbergur segir að hljóðið hafi á
þessum tíma verið að koma inn sem áhrifa-
valdur. „Jón Leifs,“ segir hann og slær hnefa
í borðið, „sagði að þetta væri tónlist. Og
þetta er jú hljóð. En nú er þetta kallað hljóð-
skúlptúrar og allt mögulegt annað, svo þetta
sem ég var að gera þá er orðið ósköp venju-
legt núna.“
Þögnin skiptir máli
Guðbergur segist ekki hafa getað fram-
kvæmt allt það sem hann ætlaði sér með
þessum upptökum á myndum og hljóði,
„maður getur ekki gert allt. En það var ým-
islegt sem ég gerði sem enginn hafði gert áð-
ur. Ég gerði alltaf það sem ég var viss um
að enginn annar hefði gert. Ef einhver annar
hefði gert það þá hefði hann búið yfir meiri
tækni en ég, meiri þekkingu og peningum og
auðvitað gert það miklu betur, heldur en ég
gat gert.“
Hann vill þó ekki kannast við að þessi
starfi hans hafi haft áhrif á það sem hann
skrifar – til að mynda á myndmál verka
hans. „Ég held þetta hafi ekki haft nein
áhrif. Ég var bara að nota eitthvað í sjálfum
mér sem hefði annars ekki verið í gangi –
verið ónotað. Ég held að listamenn, eins og
kemur fram hjá Nietsche – eða ofurmenn
eins og hann kallaði – sé maður sem nýtir
alla eiginleika sína. Nýtir sig til fulls.“
Það er þó ljóst að þær tengjast hug-
myndum hans um sköpunarferlið með ein-
hverjum hætti, því þó Guðbergur sé sáttur
við að líta á myndir sínar sem eins konar
skráningu á hversdagsleikanum, bendir hann
á að það er hversdagsleiki „sem hefur verið
hafinn upp í eitthvað listrænt og fagur-
fræðilegt gildi“.
Og ástæðan fyrir því að hann varðveitti
myndirnar fyrir sjálfan sig, er sú að annars
hefði farið um efnið eins og þegar „maður er
að segja frá því að hann ætli að skrifa bók
og talar um efnið, en skrifar síðan aldrei
bókina. Maður verður að byggja upp ein-
hvers konar sköpunarspennu í sjálfum sér,“
segir Guðbergur, „með þögninni. Þögnin
skiptir afar miklu máli. Frá mínum sjón-
arhóli séð þýðir ekki að vera alltaf að tæma
sig fyrr en það kemur að því að maður tæm-
ir sig í eitthvað sem skiptir máli. Fyllingin,
eins og talað er um í japanskri list, er ekkert
mikilvægari en tómið.“
uleikinn í römmum
Morgunblaðið/Einar Falur
Guðbergur Bergsson segir kvikmyndir sínar sprottnar af listrænum áhuga, „á því hvort maður nær
ljósinu, birtu, hreyfingu, mannsandlitun eða einhverju þvíumlíku.“
Myndirnar sem Helga
Brekkan notar sem
efnivið í heimildar-
mynd sinni Rithöf-
undur með myndavél
spanna um þrjátíu ára
tímabil í lífi Guðbergs
Bergssonar. Hún verð-
ur frumsýnd á Kvik-
myndahátíð í Reykja-
vík innan skamms.
Ljósmynd/Guðbergur Bergsson
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004 | 9