Sunnudagsblaðið - 16.05.1965, Síða 3

en haf svo mikið milli landanna,
segir hann, að ekki er þar fært
langskipum. „Þá var Brodd-Helgi
í Vopnafirði, Eyjólfur Valgerðar
son í Eyjafirði, Þórður gellir í
Breiðafirði, og Þóroddur goði í
Ölfusi”.
Eins og glögglega sést af skjald-
armerkisúrskurðinum hafa menn
löngum skilið þennan kafla Ólafs
sögu Tryggvasonar á þann veg, að
þar væri lýst landvættum, verurn-
ar fjórar: drekinn, fuglinn, grið-
ungurinn og bergrisinn væru ein-
hvers konar yfirlandvættir, for-
ingjar landvættahersins, sem
stæði á varðbergi um sjálfstæði
landsins. Á þessari skýringu hefur
þó verið sá galli, að landvættfr eru
hvergi annars staðar taldar í dýra-
líki, og er þeirra þó getið það víða.
að sæmilega mynd má fá af því,
hvernig menn hugsuðu sér þær.
Sé betur að gáð, kemur líka í ljós,
að hvergi stendur í kaflanum, að
Umræddar skepnur séu landvættir
eða að höfundur ritsins, Snorri
Sturluson, hafi talið að svo væri.
Orðið landvættur kemur þar að
vísu tvisvar fyrir; í fyrra skiptið
segir, að fjöll öll og hólar hafi ver
iö fullir af landvættum, og í hið
síðara, að fjöldi landvætta hafi
fýlgt griðungnum, sem öslaði út
Breiðafjörð, en hins vegar segir
ekkj, að griðungurinn hafi verið
landvættur eða að landvættirnar
hafi verið í sama líki og hann.
Það er ályktun, sem menn hafa
dregið af textanum, en við nánari
athugun sést, að textinn krefst
ekki þeirrar ályktunar; hann hef-
ur rúm fyrir aðrar skýringar, sem
betur falla bæði að honum sjálf-
um og því, sem annars staðar frá
er vitað um landvættir.
UM ÞETTA fjallar m. a. nýbakað-
ur sænskur doktor, Bo Almquist,
í doktors riti sínu (Norrön niddikt-
ning — * traditionshistoriska stu-
dier i versmagi, l, Nid mot furster
Nordiska texter och undersök-
ningar 21, Uppsala 1965). Niður-
staða hans er sú, að verurnar
fjórar: drekinn, fuglinn, griðung-
urinn og bergrisinn, séu allt ann-
arrar ættar en venjulegar land-
vættir. Að hans áliti eru þessar
verur ekki íulltrúar landsins, held-
ur höfðingjanna fjögurra, sem
nefndir eru í kaflalok. Þær' eru
lausasálir höfðingjanna eða fylgj-
ur þeirra. Alkunnugt er, að nor-
rænir menn trúðu því, að sálir
manna gætu farið á flakk upp á
eigin spýtur og birzt utan líkam-
ans í öðru gervi en því venjulega,
yfii’leitt í líki einhverra dýra. Alm-
quist dregur fram ýmis dæmi þess,
aö menn liafi einatt hugsað sér
lausasálir og fylgjur einmitt í líki
dreka, fugla eða nauta fremur en
annarra dýra. Þetta á þó ekki við
um bergrisann, (því að fylgjur ein-
stakra manna taka aldrei á sig þá
mynd), en Almquist telur sig geta
skýrtj hvers vegna Snorri hafði
hann í því hlutverki.
Matthías Þórðarson þjóðminja-
vörður kom eitt sinn fram með þá
tilgátu, að fyrirmynd' Snorra að
verunum fjórum væri að finna í
táknmyndum guðspjallamannanna
fjögurra. Tákn Markúsar var ljón,
tákn Jóhannesar örn, tákn Lúkas-
ar uxi og tákn Mattheusar engill
eða maður. Þessa skýringu Matt-
híasar hafa ýmsir fræðimenn að-
hyllzt, en Almquist hafnar henni
hins vegar,í riti sínu. Hann telur
líkinguna milli tákna guðspjalla-
mannanna og veranna fjögurra
ekki vera svo mikla eða svo nána,
að gera þurfi ráð fyrir beinU sam-
bandi þar á milli, enda sé ærnar
hliðstæður allra skepnanna fjög-
urra að finna í norrænni. þjóðtrú
og bókmenntum. Þótt talan sé hin
sama, telur hann það ekki þurfa a8
benda til neins sambands, þvi að
fjöldi veranna hjá Snorra sé eðli-
leg afleiðing stjórnskipunar lands
ins, fjórðungaskiptingarinnar.
Snorri velur af ráðnum hug einn
fulltrúa úr hverjum landsfjórð-
ungi, fylgju þess höfðingja, sera þá
var þar voldugastur. Með þvi und-
irstrikar hann að stjórnskipunin,
rikið, stendur fast gegn ásælni
hins erlenda konungs.
Alinquist telur, að Snom byggi
frásögn sína á gamalli arfsögn, þar
sem landvættirnar hafi verið látn-
ar hrekja sendimanninn í hvallíki
á brott. Vel megi vera, að í þeirri
sögn hafi beigrisi verið foringi
landvættaherfiins, og þar sé fund
SÆNSKUR fræðimaður, dr. Bo Almqiiist, varði
nýlega doktorsrit sitt við Uppsaiaháskóla | Svíþjóð,
en þar f jallar hann um athyglisvert efni úr íslenzkri
menningarsögu, hið forna níð. Ýmsar niðurstöður
hans eru hinar athyglisverðustu, eins og t.d. sú, að
dularverur þær, sem halda úppi skjaldarmerki ís-
lenzka ríkisins, séu ekki landvættir, eins og menn
hafa almennt talið, heldur annarrar ættar. Um
þetta rit Almquists fjallar þessi grein, sem er eftir
Kristján Bersa Ólafsson.
AÞÝÐUBLAÐIÐ - SUNNUDAGSBLAÐ 37J