Eintak - 24.05.1994, Blaðsíða 12

Ef fólk utan af landsbyggðinni heldur áfram að flytja suður á höfuðborgarsvæðið mun
70 prósent landsmanna búa á Reykjavíkursvæðinu eftir sextán ár. Það virðist engu skipta hversu margra
og margs konar aðgerða stjórnvöld grípa til, fólk heldur áfram að flykkjast suður. En þrátt fyrir djúpar áhyggjur
sumra og srfelldar aðgerðir stjórnvalda eru aðrir sem telja þessa þróun ósköp eðlilega.
Frbrik Indrbason kannaði flóttann af landsbyggðinni og reyndi að finna ástæðuna fyrir honum.
Á árabilinu 1982-1992 var fjölgun
íbúa landsins hlutfallslega mest á
höfuðborgarsvæðinu, eða 20 pró-
sent. Þjóðinni íjölgaði uni 26.749
íbúa á þessu tímabili, þar af um
25.532 íbúa á höfuðborgarsvæðinu
eða 95 prósent allrar fjölgunarinn-
ar. Og langtímaspár gera ráð fyrir
að þessi þróun haldi áfram, mann-
fjöldi borgarinnar eykst en stendur
í stað á landsbyggðinni fram á
næstu öld. íbúar höfuðborgar-
svæðisins telja nú um 58 prósent
landsmanna en verða orðnir ríflega
70% þeirra árið 2010. Með höfuð-
borgarsvæðinu er átt við Kópavog,
Hafnarfjörð, Garðabæ, Seltjarnar-
nes og Mosfellsbæ auk Reykjavíkur.
Þessi þróun er í samræmi við nið-
urstöður könnunar sem gerð var
meðal 14-16 ára unglinga en þær
sýna að ríflega helmingur þeirra vill
ekki búa í heimabyggð sinni í fram-
tíðinni. Unglingar af landsbyggð-
inni vilja helst búa á höfuðborgar-
svæðinu og unglingar á höfuðborg-
arsvæðinu vilja helst búa erlendis.
Ef mannflutningar innanlands
eru skoðaðir, ríflega 20 ár aftur í
tímann eða til áranna upp úr 1970,
kemur í ljós að jafnvægi er milli að-
fluttra og brottfluttra af höfuð-
borgarsvæðinu og landsbyggðinni
fyrri helming þessa tímabils. Það er
ekki fyrr en upp úr 1981 sem höfuð-
borgarsvæðið tekur til sín fleiri en
flytja frá því og hámarki nær sá
fjöldi árið 1988 þegar ríflega 1.500
manns fluttu til borgarinnar um-
fram brottflutta. Aðeins hefur
dregið úr þessari þróun á síðustu
tveimur árum og gætir þar áhrifa
frá vaxandi atvinnuleysi.
Skýringin á þessum búferlaflutn-
ingum af iandsbyggðinni til höfuð-
borgarsvæðisins liggur einkum í
því að í lok áttunda áratugarins
lauk mikilli uppbyggingu í sjávar-
útvegi á landsbyggðinni í kjölfar út-
færslu landhelginnar. Á sama tíma
og þessi uppbygging var í gangi var
einnig mikið af byggingafram-
kvæmdum við grunnskóla og
heilsugæslustöðvar sem sköpuðu
atvinnutækifæri. Þegar þessari
uppbyggingu lauk fækkaði störfum
að mun og fólk fór að flytja á möl-
ina. Sigurður Gudmundsson
hjá Byggðastofnun segir að auk
þessa hafi ríkt annað viðhorf til
þess að búa á landsbyggðinni og
hann nefnir einnig verðtryggingu á
lánamarkaði sem áhrifaþátt þess að
fólk flytur í auknum mæli á mölina.
„Um leið og verðtryggingin kom á
varð vart við minni áhuga á því að
fjárfesta í íbúðarhúsnæði á lands-
byggðinni," segir Sigurður. „Það
kostar jafnmikið að byggja úti á
landi og í borginni en húsbyggjend-
ur á landsbyggðinni töpuðu tölu-
vert á sínum byggingum sökum
verðþróunar."
Samkvæmt upplýsingum frá
Hagstofunni nam fjöldi þeirra ís-
Þróun íbúafjölda frá 1982 til 1992
lendinga sem fluttu af landsbyggð-
inni til höfuðborgarinnar síðustu
20 árin samtals rúmlega 14.000
manns. Til samanburðar má nefna
að á Vesturlandi bjuggu 14.500
manns á síðasta ári, á Vestfjörðum
bjuggu 9.600 manns og á Norður-
landi vestra bjuggu 10.400 manns.
Ef skoðaðar eru tölur fýrir aldurs-
og kynjaskiptingu þeirra sem fluttu
til höfuðborgarsvæðisins á síðustu
þremur árum kemur í ljós að jafn-
vægi er milli kynja þessi ár en hins
vegar er töluverður munur á milli
aldurshópa. Langflestir sem flytja
til borgarinnar eru á aldrinum 20-
40 ára. Næst stærsti hópurinn er
undir 20 ára og þar er að stórum
hluta um börn stærsta hópsins að
ræða. Aðfluttir umfram brottflutta
á síðasta ári voru rúmlega 800 tals-
ins en af þeim voru ríflega 500 á
aldrinum 20-40 ára en aðeins 200
voru yfir fertugu.
Mesta fækkunin
á Vestfjörðum
Ef litið er á tölur Hagstofunnar
um þróun mannfjölda í einstökum
kjördæmum á árabilinu 1983-1993
kemur í Ijós að mesta fækkunin
verður á Vestfjörðum, eða 7,9 pró-
sent á þessu tímabili. Til saman-
burðar hefur landsmönnum í heild
fjölgað um 11 prósent á sama tíma.
Árið 1983 bjuggu samtals 10.426
manns í þessu kjördæmi en í fyrra
var íbúatalan þar 9.606. Á Vestur-
landi hefur íbúum fækkað um 4
prósent á þessu 10 ára tímabili og á
Norðurlandi vestra hefur fækkunin
numið 2,5 prósentum.
Sem fyrr segir hefur mesta fjölg-
unin orðið á höfuðborgarsvæðinu.
á þessum 10 árum eða um 20 pró-
sent, íbúum þess hefur fjölgað úr
ríflega 128.000 og upp í ríflega
154.000. Næst mest hefur fjölgunin
orðið á Suðurnesjum, eða um 10
prósent, sem er rétt undir lands-
meðaltalinu og i þriðja sæti er Suð-
urland með 3,5% fjölgun. Á Aust-
fjörðum hefur íbúatalan næstum
staðið í stað, það er fækkað hefur
um 0,5% í kjördæminu og á Norð-
urlandi eystra hefur fjölgað um 2
prósent.
íbúðabyggingar
endurspegla þróunina
I riti sem Byggðastofnun gaf út í
fyrra og nefnist „Breyttar áherslur í
byggðamálum“ er að finna upplýs-
ingar um þróun á byggingu íbúðar-
húsnæðis á landinu. I ljós kemur að
árið 1982 var nánast sami fjöldi af
íbúðum fullgerður á landsbyggð-
inni og höfuðborgarsvæðinu, tæp-
lega 1.000 íbúðir á landsbyggðinni
og rúmlega 1.000 íbúðir á höfuð-
borgarsvæðinu. Tíu árum seinna
voru aðeins ríflega 400 íbúðir full-
gerðar á landsbyggðinni en tæpiega
1.200 á höfuðborgarsvæðinu. Og
samkvæmt íbúðaspá Byggðastofn-
unar er áætlað að þörfin á nýbygg-
ingum á landinu öllu verði 1.400-
1.500 íbúðir árlega, þar af 3-600 á
landsbyggðinni eftir þróun búferla-
flutninga.
Fáir viija búa heima
Sem fyrr segir hefur Byggða-
stofnun áætlað að ríflega 70 prósent
landsmanna muni búa á höfuð-
borgarsvæðinu innan næstu 16 ára
ef búferlaflutningar síðustu 10 ára
eru framreiknaðir. Þetta er í sam-
ræmi við niðurstöður viðamikillar
könnunar sem Rannsóknarstofnun
uppeldis- og menntamála hefur
gert meðal allra unglinga á landinu.
Fyrstu niðurstöður þessarar könn-
unar hafa nú birst í bók.
Meðal þeirra spurninga sem
lagðar voru fýrir 15 til 16 ára ung-
linga var hvar þeir vildu helst búa
og hvar þeir teldu líklegt að þeir
myndu búa í framtíðinni. í ljós
kom að meirihluti unglinga á
landsbyggðinni vildi helst búa ann-
ars staðar en í heimabyggð sinni og
þá helst erlendis en höfuðborgar-
svæðið kom í öðru sæti. Mest var
þetta áberandi hjá stúlkum í
sjávarplássum en ríflega 60 prósent
þeirfa vildu helst búa annars staðar
en í plássinu og þá helst erlendis,
eða fjórðungur þeirra. Hins vegar
fannst 48 prósentum þeirra líkleg-
ast að þær myndu búa áfram í
plássinu.
Rétt ríflega helmingur unglinga á
höfuðborgarsvæðinu og í öðru
þéttbýli vill helst búa þar áfram en
búseta erlendis er í öðru sæti hjá
þeim, 31% á höfuðborgarsvæðinu
vill búa erlendis og 22% unglinga í
öðru þéttbýli. Um 47% unglinga í
sjávarplássum vill helst búa þar
áfram og rúmlega 49% unglinga í
sveit vill búa þar áfram. Hins vegar
telja aðeins 30% unglinga í sveit lík-
legt að þeir muni búa þar áfram.
Vinna og tekjur
skipta miklu máli
Þegar skoðaðar eru ástæður þess
að unglingar vilja ekki búa í heima-
byggð sinni kemur fram að vinna
og tekjumöguleikar skipta þar
miklu máli. Aðspurðir um þetta
tvennt taldi meirihluti ungling-
anna, eða tæp 52 prósent, að mestu
tekjumöguleikar þeirra í framtíð-
inni væru á höfuðborgarsvæðinu.
Minnstu tekjumöguleikarnir voru
taldir vera í sveit. Flestir, eða 46,5%,
töldu einnig að auðveldast væri fyr-
ir þá að fá vinnu á höfuðborgar-
svæðinu.
Þegar kom að öðrum hlutum,
eins og til dæmis barnauppeldi,
snerust þessi hlutföll við. Þannig
töldu 48% að verst væri að ala upp
börn á höfuðborgarsvæðinu en að-
eins 26% að best væri að ala þau
upp þar. Flestir, eða 30 prósent,
töldu að best væri að ala upp börn í
sveit en aðeins 10 prósent að verst
væri að ala upp börn þar.
Þegar kemur að spurningum um
hvaða störf unglingar vilja helst
vinna í framtíðinni er vandséð
hvernig sjávarplássin ætla að
manna fiskvinnsluhús sín í fram-
tíðinni. Þannig vilja aðeins 3,2%
stúlkna í sjávarplássum vinna við
sjávarútveg. Flestar þeirra, eða 24
prósent, vilja vinna í heilbrigðis-
þjónustunni en heimilisstörf eru í
öðru sæti með 13,6% og síðan versl-
un og kennsla með tæp 10 prósent.
Raunar eru störf í heilbrigðisþjón-
ustu vinsæl meðal stúlkna hvar sem
er á landinu og samtals 43% þeirra
vilja vinna þannig störf. Piltar í
sjávarplássum vilja í meiri mæli
stunda vinnu við sjávarútveg eða
rúm 19 prósent, en einhvers konar
iðnaðarstörf eru í fyrsta sæti meðal
pilta almennt og vilja 45% þeirra
stunda þannig vinnu.
Á að sporna við?
Stjórnvöld hafa með ýmsum
hætti reynt að sporna við þeirri
þróun að fólk flytjist á höfuðborg-
arsvæðið. Landbúnaður hefur
þannig notið gífurlegra styrkja frá
hinu opinbera, bæði beint og
óbeint, og allir þekkja þau ævintýri
sem lagt hefur verið út í til að við-
halda dreifðum byggðum svo sem
loðdýrarækt og fiskeldi. Þetta hefur
allt brugðist og fólk heldur áfram
að flytja á mölina. Byggðastofnun
telur nauðsynlegt að reyna að við-
halda byggðastefnu í einhverri
mynd og segir til dæmis í fyrr-
greindu riti stofnunarinnar að:
„Áður fjölgaði íbúum landsbyggð-
arinnar þótt miklir flutningar væru
til höfuðborgarinnar. Þegar dró úr
fæðingum kom að því að búferla-
flutningar leiddu til þess að íbúum
landsbyggðarinnar fór að fækka.
Búið er að byggja upp ýmsa þjón-
ustustarfsemi á landsbyggðinni
sem auðveldlega og á ódýran hátt
getur nýst fleirum. Miklir fjármun-
ir eru fólgnir í eignum einstaklinga,
bæði íbúðarhúsnæði og öðrum
eignum sem ekki nýtast og verða
verðlitlar eða verðlausar ef fólki
heldur áfram að fækka. Hagkvæmri
nýtingu náttúruauðlinda kann að
verða stefnt í voða ef byggðin
hrörnar.“
Eðlilegur hlutur
En menn eru ekki allir sammála
um nauðsyn þess að hefta þá þróun
sem fyrirsjáanleg er í framtíðinni
hvað varðar aukna fólksflutninga á
höfuðborgarsvæðið. Þórólfur G.
Matthíasson, lektor í Háskóla ís-
lands, segir í samtali við EINTAK að
þessi þróun sé eðlilegur hlutur og
bendir á að ætíð hafi verið talsvert
mikið um flutninga á fólki milli
landshluta eftir því hvar vinnu var
að fá. Má nefna vertíðir í því sam-
bandi og hluti eins og síldarævin-
týrið fyrir norðan og austan land.
í máli Þórólfs kemur fram að
þegar litið er á grunnástæður þess
að byggð raskist eins og gerst hefur
megi til dæmis nefna að tækni-
framfarir í landbúnaði hafi verið
mjög miklar á meðan eftirspurnin
eftir landbúnaðarvörum hefur ver-
ið föst stærð. Þetta þýði að færri
þurfi til að framleiða þennan varn-
ing og störfum hafi því fækkað
töluvert. Þegar slík staða kemur
upp leiti fólk eðilega annað eftir
vinnu. „Hér spilar einnig inn í að
fólk leitar til þeirra staða þar sem
neyslumöguleikar þeirra eru
meiri,“ segir Þórólfur. „Þannig hef-
ur fólk út á landi ekki sama aðgang
að ýmissi þjónustu og það hefur á
höfuðborgarsvæðinu.“
Þórólfur segir að þær leiðir sem
reyndar hafa verið í landbúnaði til
að snúa þróuninni þar við hafi mis-
heppnast enda um mjög vanhugs-
Þróun
mannfjölda
12
ÞRIÐJUDAGUR 24. MAI 1994