Frjáls þjóð - 14.12.1957, Blaðsíða 11

JÓLIN 1957
FRJÁLS ÞJÓÐ
11
I.
Ibyrjun nítjándu aldar voru fjöl-
mörg fiskimannaþorp á Snæ-
fellsnesi. Kringum nesið utanvert
var hver verstöðin við aðra. Það-
an hafði öldum saman verið sótt
á áraskipum á hin gjöfulu fiski-
mið, er skammt voru undan landi,
báðum megin Jökuls. í þessum
verstöðvum hafði búðsetufólk tekið
sér bólfestu endur fyrir löngu, og
þar hafðist það við í torfkofum,
sem munu lítt hafa verið frá-
brugðnir verbúðunum og engu
ásjálegri en þær, enda hafa sjálf-
sagt mörg af hreysum búðsetu-
fólksins í öndverðu verið verbúð-
ir.
Þessir búðsetumenn bjuggu við
ofurlitla grasnyt, en stunduðu
annars sjó, er fiskigöngur voru á
miðum, og fóru hópum saman í
kaupavinnu á sumrin, bæði suður
um héruð og vestur um land og
norður. Voru þær ferðir ýmist
farnar landveg eða á skipum, ef
ferðir féllu, sem oft var. Þar er til
dæmis til vitnis, að sumarið 1808
drukknaði margt kaupafólk undan
Jökli af skipi framundan Mela-
sveit — alls tólf manns, sjö karlar
og fimm konui'.
Karlar og kerlingar og umkomu-
laust fólk lagðist líka iðulega í
flakk á sumrin, jafnvel heilar fjöl-
skyldur, og betlaði sér ull og smjör
og annað, sem því varð til fanga
hjá greiðviknu fólki uppi til sveita.
Hjá sumu þessu fólki voru slíkar
aflaferðir að sumrinu árlegur
bjargræðisvegur.
IJÚSTIR verstöðvanna og kota
búðsetufólksins má enn sjá
víða meðfram ströndinni milli
Breiðuvíkur og Búlandshöfða. Fyr-
ir hálfri annarri öid var þarna
þorp við þorp. I sumum þessara
veiðistöðva voru að vísu aðeins
fáeinir kofar, en í öðrum áttu
jafnvel heima þrjátíu eða fjöru-
tíu fjölskyldur búðsetumanna. Arn-
arstapi, Hellnar, Einarslón, Beru-
vík, Ondverðarnes, Keflavík,
Hjallasandur, Rif, Ólafsvík, Brim-
ilsvellir — á öllum þessum stöðum
var fjölbýli fiskimanna og búð-
setufólks.
Að sönnu var margt lífið, þótt
lifað væri, og ekki alls staðar hátt
á því risið. Þó sat þetta fólk við
matfqrðabúr margra héraða. Á
þessar slóðir streymdu vermenn úr
öllum áttum, er leið að vertíð.
Þangað komu beiningamenn úr
öðrum landshlutum, er fréttir bár-
ust um sæmileg aflabrögð. Þangað
streymdu lestir sveitamanna til
fiskkaupa, ,er vertíð var úti og
hestar orðnir baggafærir eftir vet-
urinn. Þar var vissulega ein af
slagæðum þjóðlífsins.
Leifar gamalla fiskbyrgja og
djúpar rákir í helluna upp frá
horfnum vörum, þar sem járndrög-
in á kjalviðnum sörguðu á grjót-
inu, er bátum var hrundið fram
og þeir settir upp, vitna um hina
löngu og ósleitilegu sjósókn, og
grónir troðningar, álíka margir
samsíða og aldir snæfellsks útræð-
is, tala sínu máli um lestaferð-
irnar undir Jökul.
jf*Ó er það mála sannast, að þorri
þess fólks, sem átti sín heim-
kynni við þessi miklu matforða-
búr, lifði að staðaldri á hungur-
mörkum, enda þótt það bæri sig
vel eftir björginni. Þegar fiskiár
voru góð og auðvelt að fá kaupa-
vinnu á sumrin, mun því að sjálf-
sögðu hafa farnazt þolanlega, þótt
ekki væri mikill mjólkurmatur
heima fyrir. En jafnan syrti að
annað veifið. Fiskurinn kom ekki
á grunnmiðin eða vildi ekki af
duttlungum sínum líta við önglum
fiskimannanna. Vertíðir brugðust.
Þá fór jafnan margt búðsetufólks
á vonarvöl. Frá sjálfum nægta-
búrunum, matkistu margra héraða,
siluðust flokkar tötrum búinna
beiningamanna inn Snæfellsnes,
karlar, konur og börn, og freist-
uðu þess að draga fram lífið á
vergangi uppi til sveita — tært fólk
af vaneldi og aðframkomið af
skyrbjúgi.
En þetta voru ekki aufúsugestir
hjá bændunum, sem þó sóttu jafn-
an sjálfir eða sendu vinnumenn
ig var það um allar jarðir.
En svo mikla harðneskju og
ófyrirleitni, sem þessi afbrot vitna
um hjá þeim, sem þau frömdu,
þá voru lögin og yfirvöldin engu
mildari. Aftökur voru enn í góðu
gengi. Þungar refsingar lágu við
smávægilegum þjófnaði. Kaghýð-
ing, Brimarhólmsþrælkun eða
hungurkvöl í tukthúsinu í
Reykjavík vofði yfir þeim, sem
misstigu sig, jafnvel þótt sökin
væri ekki annað en örþrifaráð
fólks, sem hrjáð var af sulti og
seyru og óttaðist hungur og hor-
dauða. Á harðindaárum hraðfjölg-
aði afbrotum, en er betur áraði,
svo að fólk hafði nokkurn veginn
í sig og á, dró úr þeim að sama
skapi.
★
Einn hinna síðustu útilegumanna,
sem nafnkunnir eru, var Jón
Franz, búðsetumaður undan Jökli.
En fjallafrelsi hans varð svo
skammvinnt, að hæpið er, að hon-
um beri útilegumanns nafn. Þótt
hann kæmist hvað eftir annað á
fjöllin, var hann jafnharðan hand-
samaður og að lokum sendur "til
þrælkunar á Brimarhólm.
Heimildir um Jón Franz og mál
hans eru allmargar. Má þar nefna
dómabækur og kirkjubækur, sagna-
bálk Gísla sagnritara Konráðs-
sonar, annál Daníels hreppstjóra
Jónssonar á Fróðastöðum og frá-
sagnir Kristleifs fræðaþuls Þor-
steinssonar á Stóra-Kroppi.
Þó er hér talsverður hængur á.
Um þær mundir, er Jón Franz
komst undir mannahendur, fór Sig-
urður Guðlaugsson með sýsluvöld
Jón Helgason:
Útilegumaður
á afréttinum
Þrautasaga Jóns Franz
undan Jökli
sína í verið undir Jökul eða héldu
þangað með lestir sínar um Jóns-
messuleytið, þegar fiskifang var að
fá. Þegar fiskur brást á miðum
Snæfellinga, var líka að jafnaði
þröngt í búi í landbúnaðarhéruð-
unum og eins hyggilegt að bruðla
ekki með mat.
Sumt búðsetufólkið náði aldrei
aftur heim undir Jökul, heldur
varð úti á vergangi sínum í fjar-
lægum sveitum, gafst upp á heið-
um og fjallvegum, dó drottni sín-
um milli bæja, sálaðist við bæj-
arkamp i ókunnri byggð, skreið
kannske inn í fjárhús eða seltóftir
til þess að geispa golunni.
VIÐ slík lífskjör er ekki að
undra, þótt ýmiss konar óknytt-
ir væru alltíðir, stuldir næsta al-
gengir og mannúð ekki ætíð á háu
stigi. Þetta fólk hafði margt lifað
og upp á margt horft. Því blöskr-
aði ekki allt.
Á fyrstu árum nítjándu aldar
urðu líka á Snæfellsnesi mörg
mál, sem ekki eru álitsfögur. Fólk
dó með grunsamlegum hætti, fá-
tældingar og niðursetningar sáluð-
ust úr hor eða vanþrifum, jafnvel
sannanleg manndráp framin. En
slíkt var sannarlega ekki neitt
einsdæmi. Einmitt um svipað leyti
gerðust stórmálin í Húnaþingi og
Árnessýslu, Sjöundármorðin og ótal
margt fleira af svipuðu tagi. Þann-
fl¥INIR þungu dómar höfðu það
beinlínis í för með sér á fyrri
öldum, að sumt fólk, sem í ógæfu
lenti, greip til þess örþrifaráðs að
flýja til fjalla og leggjast út. Ein-
lífi á öræfum landsins við hungur
og kulda, var hótinu fýsilegra hlut-
skipti én réttlæti laganna. Aðrir
reyndu að komast í útlendar fiski-
duggur.
Fæstum tókst þó til langframa
að flýja refsingu. Þó voru þar
undantekningar. Nokkrir komust
áreiðanlega undan til annarra
landa, og þjóðsagan gerði þá oft
að fyrirmönnum meðal annai’ra
þjóða og skipherrum, sem komu
að löngum tíma liðnum til heim-
kynna sinna og spurðu um hagi
barna sinna og kvenna, en vildu
þó ekki gangast við ætterni sínu
fyrir alþýðu. Sumir þraukuðu í
útlegð til fialla árum saman. Ey-
vindur og Halla komust hjá refs-
ingu eftir langa útilegu og urðu
þjóðhetjur á sinn hátt.
MJÖG fáir þeirra, sem reyndu
að fara að hinu þjóðfræga
dæmi Fjnlla-Eyvindar, báru þó
annað úr býtum en skammvinna
hungurvist á heiðum og hraunum
og urðu síðan að þola þá refs-
ingu, er ) -cir höfðu ætlað að flýja.
Þó freistuðu menn þess allt fram
á nítjándu öld, er refsingar tóku
að mildast, að leita á náðir öræf-
anna.
á Snæfellsnesi. Um hann er sagt,
að hann hafi geymt bækur sýslu-
mannsembættisins í hripi úti í hest-
húsi. Dómabókin, þar sem skráðar
eru yfirheyrslurnar yfir Jóni Franz
hefur sennilega lent í hesthúshrip-
inu, því að þar eru hálfar síður
víða ólæsilegar sökum skemmd-
anna, en auk þess eru blöðin sums
staðar skorin inn í lesmál. Með-
ferð kirkjubóka á þessum slóðum
hefur senniléga verið eitthvað
keimlík, því að mjög vantar í þær
framan af nítjándu öldinni, en þær,
sem til eru, margar skaddaðar.
GÍSLI Konráðsson ætti að kunna
margt að segja með sannind-
um frá Jóni Franz. Hann var nær
jafnaldra honum, hóf ungur sjó-
róðra sunnan lands og hafði því
víða spurnir af mönnum og at-
burðum, en var auk þess hinn
mesti fræðasjór og fréttinn vel um
öll söguleg atvik. Hefur hann óef-
að oftsinnis hitt á ferðum sínum
menn, er verið hafa nákunnugir
Jóni Franz, og í Flatey var hann
upp úr miðri nítjándu öld, meðan
Jón Franz var enn á lífi á Fells-
strönd, átta ár samtíða séra Ólafi
Sívertsen, sem á æskuárum sín-
um í Hrútafirði handsamaði Jón
á fjöllum 1814. En í Flatey mun
Gísli hafa skrifað frásögn sína af
Jóni.
Daníel á Fróðastöðum var tólf
ára, er Borgfirðingar handsömuðu
Jón Franz á afrétti héraðsins, og
mun sjálfur hafa séð hann, er hann
var færður til byggða. Ekki er
ósennilegt, að hann hafi einnig séð
hann undir Jökli, þegar hann var
heim kominn úr Brimarhólms-
þrælkuninni, því að Daníel fór
jafnan aðdráttarferð þangað á vori
hverju. Mjög hlýtur að hafa verið
rætt um handtöku Jóns Franz í
Hvítársíðu lengi á eftir, en Daníel
var maður fróður og minnugur. Þó
virðist smáskekkja vera í frásögn
hans af handtökunni.
Kristleifur á Stóra-Kroppi fædd-
ist ekki fyrr en eftir dauða Jóns
Franz. En hann var allra manna
minnugastur og sannfróðastur.
Nánir frændur hans fundu bæli
útilegumannsins við Hallmundar-
hraun. Annar þeirra var leiðsögu-
maður, er Borgfirðingar fóru að
Jóni, og sonur hreppstjórans, sem
var fyrirliði Borgfirðinga í aðför-
inni, var granni Kristleifs og lifði
fram undir síðustu aldamót. í frá-
sögn Kristleifs, sem er allrækileg,
það sem hún nær, er ekkert atr-
iði, sem aðrar heimildir hnekkja,
þótt þar komi fram atriði, sem ein-
kennilegt er, að eigi skuli getið
annars staðar.
Auk þessara manna hefur Oscar
Clausen rithöfundur, sem er vel
kunnugur mönnum og málefnum
á Snæfellsnesi, skrifað þátt af Jóni.
Má og vera, að það hafi fleiri
gert.
Að þessum formála loknum, skal
svo frésögninni vikið að Jóni Franz
sjálfum, uppruna hans og ævi-
raunum.
II.
JÓN Franz var fæddur í Setbergs-
sókn á Snæfellsnesi. í réttar-
skjölum 1813 er svo sagt, að hann
sé samkvæmt vottorði prófastsins
27 ára gamall. En prófasturinn
mátti bezt um aldur hans vita,
því að hann var einmitt séra
Björn Þorgrímsson á Setbergi, og
öll rök hníga að því, að Jón
Franz hafi verið meðal fyrstu
barnanna, sem séra Björn skírði,
þegar hann kom í þá sökn.
Samkvæmt þessu vottorði er Jón
Franz því fæddur 1786, en það ár
var aðeins einn drengur skírður
Jón í Setbergssókn. Hann var son-
ur hjónanna Jóns Jónssonar og
Guðrúnar Jónsdóttur í Búðum í
Grundarfirði, fæddur 10. júlí. Eng-
inn Jón er þar fæddur árið áður,
en sinn Jóninn fæðist þar hvort
árið, 1787 og 1788. En hvorugur
þeirra getur verið Jón Franz, jafn-
vel þótt fæðingarvottorði prests-
ins skeikaði, því að faðir annars
varð bráðkvaddur áður en barnið
fæddist, en faðir hins var eyfirzk-
ur vertíðarmaður, sem horfinn var
á braut, og móðirin vissi ekki einu
sinni, hvar átti heima. En fullar
heimildir eru fyrir því, að Jón
Franz ólst upp með föður sínum,
og var karl enn á lífi litlu áður
en Jón komst í málin. Verður því
ekki véfengt, að Jón Franz er
fæddur í Búðum í Grundarfirði
10. júlí 1786, sonur Jóns og Guð-
rúnar, er þar hokruðu þá.
Gísli Konráðsson segir, að þeir
feðgar báðir hafi verið kallaðir
Franz, og hafði það auknefni ver-
ið af því dregið, að þeir voru
kallaðir af frönskum ættum „í
eitt kyn“. Hefur það vafalaust ver-
ið franskur duggari, er þar kom
við sögu.
Árið, sem Jón yngri fæddist,
var faðir hans 49 ára, en Guðrún