Frjáls þjóð - 14.12.1957, Blaðsíða 19

JOLIN 1957
FRJÁLS ÞJÓÐ
19
inum og hljóp upp hlíðina, en
ferðamaðurinn steig af baki og
kallaði. Þegar Jón svaraði ekki
köllum hans, hugðist bóndi elta
flóttamanninn, en leit um öxl í
nær hverju spori til þess að huga
að hestinum, svo Jón bar undan.
Að lokum kallaði síðhempumaður
eim einu sinni til Jóns og sagðist
þekkja hann, en gafst að því búnu
upp við eltingaleikinn. Guðbrand-
ur vildi síðar segja söguna á ann-
an veg. Hann taldi sig hafa mætt
manninum við syðri dysina á
Hjarðarfellsvegi og ekki þekkt
hann né neitt skipt sér af honum,
er hann vék af veginum, þegar
svo sem „hálf lóðarlengd" var á
milli þeirra.
Jón hélt ferð sinni áfram með
sama hætti, gekk hverja nótt svo
langt sem myrkrið entist, en lá í
leynum um daga. Níunda daginn
var hann kominn inn í Hauka-
dal. Þar hvíldist hann og hafðist
ýmist við í klettum eða í fjárhús-
um frá Krossi. Þar hafði hann
fyrst tal af fólki eftir strokið frá
Melabúð. Varð fyrst á vegi hans
kona frá Hömrum, en síðan hitti
hann bóndann þar, Jón Bjarnason
djöflabana. Ekki talaði hann margt
við þau, en bað þó Jón bónda
um mat, og gaf hann honum þá
mjólkursopa í aski. Fremur virtist
honum fólk á Hömrum hliðra sér
hjá að hafa mikið saman við hann
að sælda, og ekki fékk hann gist-
ingu, þótt hann bæði um hana.
Var hann enn á sveimi í dalnum
nokkra daga, og virðist sem hon-
um hafa óað við því að fara á
heiðarnar í annað sinn.
Söguna af heimsókn Jóns Franz
sagði Jón á Hömrum þó á þann
veg, að maður hefði komið á
glugga hjá sér, er fólk var í
svefni, og stúlka farið til dyra.
Maðurinn hefði beðið um eitthvað
að drekka, og lét bóndi stúlkuna
færa honum blöndulegil. Síðan
hefði stúlkan komið inn aftur og
sagt, að gesturinn beiddist gist-
ingar, en Jón sagðist hafa úthýst
honum sökum þess, að baðstofu-
byggingu var ekki lokið, svo að
allt fólk varð að hírast þar í
loftkytru.
★
ÓTTINA eftir gistinguna í fjár-
húsunum á Krossi flúði Jón
Franz upp í gil í fjallinu af ótta
við lestamenn, sem lágu frammi
á dalnum. Þar sat hann næsta
dag. Um kvöldið hélt hann niður
dalinn. Skammt fyrir utan Mjóa-
ból hitti hann Brynjólf bónda
Bjarnason, sem sagðist vera að
leita að kindum. Urðu þeir sam-
ferða, og spurði Brynjólfur Jón,
hvað hann héti, hvaðan hann væri
og hvert hann ætlaði. Jón lézt
heita Guðmundur, eiga heima úti
í plássum og ætla þangað, en
vera á leið norðan úr Vesturhópi.
Bar Brynjólfur þá í tal mann, sem
strokið hefði af Snæfellsnesi og
spurði Jón, hvort hann hefði frétt
til hans fyrir norðan. Því neitaði
Jón. „Og ekki séð neinn mann á
ferð neins staðar?“ spurði Brynj-
ólfur. Hann neitaði því líka. Má
af þessum orðaskiptum geta þess
til, að Brynjólf hafi grunað, hver
þarna var á rangli.
Jón skildi síðan við Brynjólf og
hélt út dalinn, en týndi þá vettl-
ingum sínum og fleira af því, sem
hann bar. Sneri hann við til þess
að leita þess og hélt heim að
Mjóabóli og spurði Brynjólf hvort
hann hefði fundið vettlingana.
Brynjólfur kvað nei við því. Sagði
Jón honum þá satt um það, hver
hann var og bað hann ásjár. Brynj
ólfur svaraði því til, að hann gæti
tekið hann fastan, en kvaðst þó
ekki vilja gera það, og skyldi Jón
hafa sig sem skjótast brott. Jón
bað hann þó að selja sér mat og
tók af hálsi sér klút og fékk hon-
um sem greiðslu. Fékk hann svo
matinn, en Brynjólfur hét honum
því að segja um ferðir hans, án
þess að ætlast til gjalds fyrir.
Brynjólfur vildi þó að sjálfsögðu
ekki kannast við þetta. Hann
sagði, að gesturinn hefði nefnt
sig Guðmund Sigurðsson frá
Keflavík, og því hefði hann trúað
og aldrei vitað, að það væri ósatt.
Að öðru leyti bar þeim Jóni sam-
an. Maturinn, sem Brynjólfur
seldi flóttamanninum fyrir háls-
klút hans, var einn sviðakjammi,
hálft blóðmörsiður og fjórir kinda-
fætur.
Þegar Jón Franz fór brott frá
Mjóabóli, lagði hann leið sína norð
ur á Haukadalsskarð, en hélt þar
út af veginum suður fyrir Trölla-
kirkju og átti þar næsturgistingu.
Hefur hann þá verið orðinn úrkula
vonar um hjálp í byggð.
Þegar Jón kom upp á skarðið,
sá hann tvo hesta og folaldshryssu
á hæð á hægri hönd sunnan
Tröllakirkju. Þessa hesta tók hann
traustataki og reið þeim austur
heiðar, unz hann kom í helli þann,
sem Borgfirðingar tóku hann í síð-
ar um haustið.
Sennilegt er, að komið hafi ver-
ið undir októberlok, er hann
komst í hellinn. Ekki vissi Jon,
hver hestana átti, en hugði þá
annað tveggja, úr Hrútafirði eða
Borgarfirði, og þó frekar norðan
yfir. En þeir voru eign Jóns Jóns-
sonar á Melum.
★
ELLIR sá, sem Jón Franz tók
sér bólfestu í, er í norðurjaðri
Hallmundarhrauns, skammt suður
af Reykjavatni. Fyrir hellisopið er
haglega hlaðinn veggur úr hraun-
grýti, þakinn grámosa, en inni
rúmbálkur, eldstó, leifar lyngs og
fjalldrapa og mikið af beinum
hrossa og kinda. Það var álit gam-
alla Borgfirðinga, að þarna hafi
verið útilegumannabæli, áður en
Jón Franz kom í hellinn, og hon-
um hefði verið vísað á staðinn af
gagnkunnugum manni. Ekkert slíkt
kemur þó fram í þeim gögnum,
sem eru til. Jón þóttist hafa rekizt
á þetta skýli þarna í hraunjaðr-
inum.
Engum vafa er undir orpið, að
útilegumenn hafa verið í hellinum
á undan Jóni Franz, því að Krist-
leifur á Stóra-Kroppi segist sjálf-
ur hafa talið þar sjö hauskúpur af
hrossum, en svo mörg hross komst
Jón alls ekki með þangað, og auk
þess séð þar mikið af kindabein-
um. En Jón stal engri kind, svo
að vitað sé.
Heimildir um veru Jóns í hell-
inum eru rýrar, en góðar frásagn-
ir eru til um handtöku hans. Er
þar fyrst að geta frumprófs þess,
sem Pétur sýslumaður Ottesen í
Síðumúla lét fara fram, ættarsagna
þeirra, sem Kristleifur á Stóra-
Kroppi hefur skráð, og sagna Gísla
Konráðssonar og Daníels á Fróða-
stöðum.
Frásögn Kristleifs er rækilegust.
En eitt er það, sem hann segir
frá, sem hvergi kemur fram í máls-
skjölum. Það er stuldur á folalds-
hryssu úr hesthúsi í Fljótstungu
um haustið. Átti slóðin að hafa
veriið rakin fram á heiðar og hræ-
ið af folaldinu, sem gefizt hafði
upp í ófærð, að hafa fundizt þar
hálsskorið. Nú er næsta ótrúlegt,
að sögn þessi hafi myndazt í Hvít-
ársíðunni, ef enginn fótur væri fyr-
ir henni, og sýnist þá líklegast, að
Fljótstungubóndi, sem var með í
aðförinni að Jóni, hafi þaggað
þetta niður. Einkennilegt er þó, að
Daníel á Fróðastöðum getur alls
ekki um þetta.
★
ATTA vikur voru liðnar frá því,
að Jón Franz strauk úr Mela-
búð við Hellna, er hann var hand-
tekinn við Reykjavatn 29. nóvem-
ber. Fannst þá hjá honum mikið
af sundurlimuðu hrossaketi, en auk
þess hefur hann lifað af veiði í
vatninu. Pott, eldstál, pál, reku,
öxi, hamar, hníf, prjóna, nálar,
kamb, greiðu og tvær bókaskrudd-
ur hafði hann hjá sér í hellinum,
auk nokkurs fatnaðar og fanga-
járnanna, en annað ekki, nema
það, sem hann leitaðist við að búa
til af þeim efnum, sem til féllu
í útilegunni. Kemur þetta allt
fram í réttarprófinu í Síðumúla.
Kristleifur á Stóra-Kroppi segir
svo um aðdragandann að hand-
tökunni, að gerð hafi verið eftir-
leit í Geitland þetta haust. Er leit-
armenn voru staddir í Torfabæli,
sáu þeir mann á reið, kynlegan í
háttum. Hleypti hann undan þeim
og hvarf þeim sýnum, án þess að
þeir gætu skipt við hann orðum.
Seint í nóvembermánuði þetta
sama haust fóru tveir synir Jak-
obs Snorrasonar á Húsafelli, Guð-
mundur um tvítugt og Þorleifur
fjórtán ára, til silungsveiða á Arn-
arvatnsheiði. Gistu þeir í skála við
Reykjavatn og sáu að morgni slóð
eftir mann í snjófölinu og fundu
veiðivök í vatninu. Þessi spor lágu
suður í hraunið, og er þeir höfðu
rakið slóðina um stund, þóttust
þeir kenna reykjarþef af viði. Af-
réðu þeir að snúa heim og segja
tiðindin. Um þetta sama leyti á
folaldshryssan að hafa horfið úr
hesthúsi í Fljótstungu.
Jón Auðunsson á Þorvaldsstöð-
um var um þessar mundir hrepp-
stjóri í Hvítársíðu. Brá hann við,
er honum bárust tíðindin af Arn-
arvatnsheiði, og safnaði liði. Gerði
hann útilegumanninum aðför við
sjötta mann, og voru meðal þeirra
förunauta Guðmundur Jakobsson á
Húsafelli, sem vísa skyldi á bæli
útilegumannsins, Einar bóndi Þór-
álfsson i Kalmanstungu, raumur
mikill, og Guðni Jónsson, bónda-
son frá Fljótstungu. Komst Jón
síðla kvölds með flokk sinn í skál-
ann við Reykjavatn og beið þar
dagsbirtu. Að morgni tóku þeir að
leita útilegumannsins og komu þar
brátt, er hrosshá var breidd fyrir
hellismunna. Kölluðu þeir þá inn
og báðu þá út að ganga, er inni
væru. Því var engu svarað, en
ófýsilegt þótti að ráðast til inn-
göngu um þröngan hellismunna.
Þá segir Kristleifur, að Einar í
Kalmanstungu, sem var manna
rómsterkastur, hafi brýnt raustina
og kallað: „Fyrst enginn vill koma
til dyra, þá skulum við fara sex
inn, en aðrir sex séu á verði úti
fyrir.“
Nokkur töf varð þó á því, að
inn væri ráðizt, unz Guðni í Fljóts-
tungu varð til þess, og fylgdu hin-
ir honum eftir. Fyrst urðu þeir
einskis manns varir í hellinum, en
svo heyrðu þeir kvik nokkurt
niðri í afkima. Skipuðu þeir þeim,
sem þar væri, að gefa sig fram
— ella hlæðu þeir stórgrýti fyrir
munnann og létu hann deyja þar
drottni sínum. Kom þá fram mað-
ur með sax í hendi, en var skjótt
afvopnaður. Þetta var Jón Franz.
I helli sínum hafði hann aðeins
hrossakjöt sér til bjargar, og á
grjótbálki, sem hann hafði að
hvílu, var kvistur og mosi og tvær
hrosshúðir. Til eldiviðar hafði
hann dregið að sér allmikið af
fjalldrapa og víði. Skjólur hafði
hann gert sér úr höfuðleðrum
hrossanna, saumað fyrir götin, fest
tágahring í strjúpann og gert á
handfang úr viðitágum.
Borgfirðingar komu til byggða
með fangann á þriðja degi, og
var hann þá fenginn í hendur Pétri
sýslumanni Ottesen í Síðumúla.
★
TN ANÍEL á Fróðastöðum segir svo
” frá, að Jón hafi verið tekinn
af veiðimönnum úr Hvítársíðu í
byrjun jólaföstu í helli suður und-
an Reykjavatni og hafi hann þar
lifað af tómu hrossakjöti stolnu.
Pétur sýslumaður hafi sent hann
Stefáni amtmanni á Hvítárvöllum,
en þangað hafi honum verið komið
vestur í hendur Sigurðar Guð-
laugssonar sýslumanns.
Loks er svo frásögn Gísla Kon-
ráðssonar. Hann segir, að menn,
sem fóru að veiði á Arnarvatns-
heiði á jólaföstunni, hafi heyrt
söng, og bar röddina að austan.
Var sálmur sunginn: „Hallelúja,
heyr þú hin sæla“. Hafi veiðimenn
þá sent til byggða eftir liðsauka
og kannað síðan hraunið, unz þeir
sáu mann, sem sótti vatn í höfuð-
leðrum af hrossum og saumað fyrir
augu og kjafta. Þar hafi Jón Franz
verið gripinn.
Réttarskjölin frá Síðumúla stað-
festa, að rétt er frá sagt hjá
Kristleifi, að veiðimenn urðu úti-
legumannsins varir, en siðan fór
Jón á Þorvaldsstöðum við sjötta
mann og handtók hann í fylgsni
sínu. Vel getur þó verið, að saga
Gísla Konráðssonar um sönginn
hafi við eitthvað að styðjast, því
að Grallarann hafði Jón að minnsta
kosti meðferðis, er Hrútfirðingar
handtóku hann. Samkvæmt Grall-
aranum skyldi syngja í kirkjum
annan dag hvítasunnu: „Hallelúja,
heyr þú hin sæla, blessaða, dýrð-
arfulla þrenning, faðir, sonur og
heilagur andi, miskunna þú oss,
hallelúja."
★
jfvEGAR Jón var kominn vestur,
hófst nýr málarekstur, sem
ekki aðeins beindist gegn honum,
heldur og báðum hreppstjórunum,
sem hann strauk frá. Varð það
Jóni í Melabúð til sýknunar, að
járnin, sem hann hafði verið lát-
inn fá á nafna sinn, töldust ekki
í góðu lagi, lásarnir bilaðir og
járnboltarnir af sér gengnir. Olaf-
ur Sveinsson varð verr úti, því að
hann var dæmdur til þess að
greiða 34 ríkisdali og 88 skildinga
upp í kostnað, sem hlauzt af fyrra
stroki Jóns.
Mál Jóns drógust hins vegar svo
á langinn, að Sigurður sýslumaður
sætti fyrir það ávítum. Gerði hann
sér til varnar skrá um það, hvað
hann hefði aðhafzt sérhvern dag,
svo mánuðum skipti, sjálfsagt til
þess að sýna, hve annríkt hann
átti.
Héraðsdómur var loks kveðinn
að nýju upp yfir Jóni sumarið 1815.
Var hann þó dæmdur til þess að
kaghýðast, brennimerkjast á enni
og erfiða ævilangt í járnum í
Kaupmannahafnarkastala. Eigend-
um hesta þeirra, sem hann hafði
stolið, voru dæmdar miklar bætur,
og loks úrskurðaði sýslumaður
sjálfum sér 114 ríkisdali og 92
skildinga í ómakslaun. Jón Auð-
unsson og förunautar hans fengu
17 ríkisdali og 48 skildinga fyrir
handtökrfna.
Þennan dóm staðfesti yfirréttur
seint um haustið 1815.
Nærri má geta, að Jón hefur
verið í ströngu varðhaldi þessi
misseri. Hefur þótt svo mikil byrði
að gæta hans, að hann var hafður
á heimilum hreppstjóranna á Snæ-
fellsnesi, tíma og tíma í senn. Þær
vistir hafa varla verið neitt sæld-
arbrauð eftir það, sem á undan
var gengið.
★
JÓN Franz hefur væntanlega ekki
verið sendur á Brimarhólm
fyrr en vorið eða sumarið 1816, og
hefur hann verið í haldi hátt á
annað ár frá því, er hann var
handtekinn í seinna skiptið. Ef til
vill hefur það verið honum léttir
að komast að lokum í festinguna.
Og nú mætti ætla, að hann væri
með öllu úr sögunni. En svo var
ekki. Jón Franz kom aftur til ís-
lands og lifði hér alllanga ævi.
Gísli Konráðsson segir, að hann
hafi komið sér vel ytra og komið
heim eftir nær tuttugu vetur. Hafi
hann fengið þriggja vætta styrk á
ári frá Neshreppi ytri, en annars
lifað á gjöfum og vorvinnu við
kálgarða.
Daníel á Fróðastöðum telur, að
hann hafi verið náðaður eftir 28
ár og verið sendur til landsins
með Ólafsvíkurskipi um haust,
„lítt klæddur og illa verkaður, en
vann þó fyrst fyrir sér og þótti
afbragð að slétta tún. Var þó sagð-
ur til sveitar á Neshrepp utan
Ennis, en lítið mun hann þaðan
hafa að.“
Kristleifur á Stóra-Kroppi segir:
„Eftir tuttugu ára þrælkun var
hann náðaður. Var hann þá svo
af sér genginn, að hann fór á sína
sveit. Þar sáu hann Hvítsíðingar,
sem fóru í skreiðarferðir vestur
undir Jökul. Var þeim þá enn í
fersku minni sagan um útilegu
hans í Hallmundarhrauni og var
því forvitni á að sjá vesalinginn".
★
RÉTT er, að Jón Franz var náð-
aður árið 1839 í sambandi við
krýningu Kristjáns konungs VIII.
þá seint um haustið.
Ingiríður Bjarnadóttir, kona hans,
hafði flutzt á Fellsströnd og gerzt
þar vinnukona, meðan mál Jóns
voru á döfinni. Til hennar fór hann
nokkru eftir heimkomuna. Voru
þau þar einkum að Hellu, Stóra-
Galtardal og Galtardalskoti, stund-
um í kofa út af fyrir sig. Ekki
voru þau alltaf saman, en aldrei
munu þau hafa slitið samvistir að
fullu. 1850 var Jón kominn á Nes-
hrepp, en var eigi að síður um
kyrrt á Fellsströnd til dauða-
dags. Hann dó úr ellilasleika, að
því er segir í kirkjubókinni, {
Galtardalskoti, húsmaður á Nes-
hrepps fátækraframfæri, 24. maí
1859, 73 ára gamall.
Ingiríður lifði lengur. Eftir
dauða Jóns hraktist hún út í Nes-
þing, og þar andaðist hún 8. apríl
1864, 93 ára gömul. Hvorugt þeirra
átti niðja, svo að kunnugt sé.
/