Frjáls þjóð - 14.12.1957, Qupperneq 13

JÓLiN 1957
FRJÁLS ÞJÓÐ
13
móðir hans 31 árs. Þar var þá og
í heimili ellefu ára piltur, sonur
húsfreyju, Sigmundur Sigmvmds-
son. Hefur henni aflazt sá sonur
f æsku, í fyrra hjónabandi eða án
allrar kirkjulegrar blessunar. Um
heimilishætti segir: „Hjónasam-
iyndið er ei sem vera skal“.
Skamma stund hafa þau hjón
búið í Búðum. Þau eru ekki þang-
að komin 1782 og farin þaðan í
næsta sóknarmannatali, sem til er
•ftir 178C.
★
rtULLVÍST má telja, að Jón
*■ Franz hafi á uppvaxtarárum
sínum eða unglingsárum átt lang-
dvalir í Neshreppi utan Ennis. Þar
var hann sveitlægur, er hann kom
heim af Brimarhólmi. Tíu ár
þurfti þá til að öðlast sveitfesti,
svo að haxm hefur að minnsta kosti
átt þar heima tíu ár samfleytt og
hvergi annars staðar svo lengi
eftir það.
Þegar leita skal að dvalarstað
Jóns Franz, beinist hugurinn helzt
að Keflavík við Hjallasand. Þang-
að leitaði hann eitt sinn, er hann
strauk, ræddi þar við menn, sem
vissu, hversu hag hans var komið,
og spurði þar eftir konu sinni, er
hann frétti, að hún væri farin frá
Amarstapa, þar sem þau áttu
sfðast heima, áður en hann komst
í málin.
Nú eru engar kirkjubækur til
af útnesinu frá þessum tíma, og
Jónar Jónssynir voru auk þess
ærið margir á Snæfellsnesi á þess-
um áratugum. En sé flett upp í
manntalinu frá 1801, kemur í Ijós,
að í þorpi búðsetumanna í Kefla-
vík er jarðnæðislaus húsmaður að
nafni Jón Jónsson, 62 ára, ásamt
syni sínum og alnafna, sem er
fimmtán ára að aldri. Nú átti Jón
Franz einmitt að vera fimmtán
éra, þegar þetta manntal var gert,
og á öllu útnesinu er enginn ann-
ar með bví nafni á þeim aldri. En
hjá hinu fer vart, að Jón Franz
hafi þetta ár verið búsettur í Nes-
hreppi, ef hann átti að geta unnið
sér þar sveitfesti með óslitinni tíu
ára dvöl. Aldri Jóns eldra ber að
sönnu ekki alveg saman við aldur
Jóns bónda í Búðum 1786 — hann
vantar tvö ár upp á —, en á þess-
um tíma var næsta algengt, að
aldur manna í manntölum brengl-
aðist um nokkur ár, er þeir gerð-
ust rosknir. Fólk hélt ekki upp á
afmæli sín í þá daga, og aldurinn
vildi skolast til, er á leið ævina.
Verður að álykta, með nokkrum
fyrirvara þó, að þetta séu þeir
feðgar, Franz-menn. Guðrún Jóns-
dóttir hefur þá annaðhvort verið
dáin eða skilin við karl sinn, er
henni virðist ekki hafa lynt sér-
lega vel við.
Gísli Konráðsson segir þá feðga
hafa verið búðsetumenn við
Hellna. Þar segir Gísli, að Jón
Franz hafi svikið vigt á fiski með
því að smeygja litlum hellublöð-
um milli roðs og fisks á fisknum
blautum og verið sóttur til sekta
fyrir það og annan þjófnað og flutt-
ur í járnum til Stefáns umboðs-
manns Schevings á Ingjaldshóli,
en strokið þaðan fyrir vangæzlu
og lagzt út á Amarvatnsheiði, þar
sem Hrútfirðingar handsömuðu
hann.
Fisksaga þessi er með miklum
þjóðsögukeim, en þó finnast þau
rök fyrir þessu, að Hans Hjaltalín,
sækjandinn 1 málum Jóns Franz,
er síðar urðu, komst svo að orði
í sóknarræðu sinni: „Einhverja ó-
ráðvendni með steina í fiski og
máske fleiri óráðvendni, sem laus-
lega fréttist og sem hann kynni
að hafa bætt fyrir, virðist mér
ekki vert fram að færa, því fram-
anskrifað virðist heilnóg til þess
að fella hann til ýtrasta straffs og
sekta.“
En Jón Franz strauk aldrei frá
Ingjaldshóli og var ekki lögsóttur
fyrr en 1813, að hann var dæmdur
fyrir hestaþjófnað. Ári síðar strauk
hann úr haldi á Amarstapa og
gekk um haustið í greipar Hrút-
firðingum á heiðum uppi.
■j þingbók Snæfellsnessýslu er Jóni
sjálfum svo lýst, að hann sé
ekki óskýr og fullröskur til allr-
ar vinnu. Gísli Komáðsson segir,
að hann hafi verið hár vexti,
grannlegur, ógæfusamlegur og
feiminn. En það var mikil tízka
á þessum tímum að skjóta því inn
í lýsingar sakamanna, að þeir væru
ógæfusamlegir, jafnvel þær, sem af
valdsmönnum voru gerðar. Getur
vel verið, að þar gæti áhrifa frá
lýsingum Njálu á Skarphéðni.
í lýsingum þeim, sem sendar
voru sýslumönnum og hreppstjór-
um, þegar Jón strauk, er hann
sagður 64 þumlungar á hæð og 17
þumlungar þvert yfir herðar milli
axlarliða, langleitur og fölleitur og
ódjarflegur, neflangur og flatnefj-
aður, hárið ljósjarpt og slikjulegt,
skeggstæði lítið og neðri vör skegg-
laus, hendur langar og í meðallagi
breiðar. Hann er og sagður lág-
róma og „þankafullur“.
Árið 1813 hafði Jón verið kvænt-
ur í fá ár barnlaus og hafði búið
þrjú ár við eitt kýrgras í Býlu-
búð í Stapaplássi. Sagt er, að hann
hafi getað róið til sjóar á vertíð-
um, og á sumrum hefur hann farið
í kaupavinnu vestur í sveitir. Fá-
tækur hefur hann verið, en valds-
mennimir álitu, að hann hefði
ekki þurft að stela sér til lífs-
bjargar. Er ályktað, að „lyst og
oft ítrekaður vani“ hafi dregið
hann til þjófnaðar.
Verjandi hans hélt þó fram, að
búskapur hans hefði verið bágbor-
inn, oft þurrð á mat og eldiviði,
og gaf • í skyn, að hann hefði ekki
verið með fullum mætti sökum
megurðar, svo að það hefði getað
stuðlað að því, að hann greip hesta
annarra manna til þess að létta sér
erfiði á ferðum.
Af því, sem annars er vitað um
Jón, er augljóst, að hann hefur
verið maður þrautseigur, en ekki
sérlega ráðslyngur eða hugkvæm-
ur. Ekki verður hann kallaður
harðsvíraður eða þrjózkur, svo fús-
lega sem hann meðgekk afbrot
sín og rakti sögu sína fyrir dóm-
stólunum. Sagnir ' Gísla Konráðs-
sonar af því tagi geta ekki verið
annað en ýkjur, sem magnazt hafa,
er sögur af Jóni hafa farið að
ganga mann frá manni.
J/'ONA Jóns Franz hét Ingiríður,
dóttir Bjarna yngra í Svína-
skógi á Fellsströnd, Bjarnasonar
rudda og Sigríðar Pétursdóttur,
sem var systir Bjarna á Bræðra-
brekku í Bitru, afa séra Bjarna á
Útskálum, Péturssonar í Bæ á Sel-
strönd. Foreldrar Sigríðar, ömmu
Ingiríðar, voru Pétur Guðmunds-
son í Stórholti í Saurbæ og Guð-
rún Jónsdóttir Brandssonar.
Ingiríður virðist hafa farlð ung
til vandalausra og verið alin upp
á sveit á Fellsströnd. Árið 1788 er
hún seytján ára gömul niðurseta
á Víghólsstöðum. Hegðun hennar
er sögð „óátalin", en kunnáttu þann
veg farið, að hún kann „hvorki
stafa né annað að ráði“. í dóma-
bók Snæfellsnessýslu fær Ingiríð-
ur þann vitnisburð, þá 42 ára að
aldri, að hún sé einföld.
Ingiríður átti heima á Fellsströnd
fram undir fertugt og var þar
vinnukona í ýmsum vistum. En
1808 brá hún til þeirrar nýbreytni
að flytjast á Snæfellsnes, hvort
sem hún hefur þá verið komin í
kynni við Jón Franz eða aðrar or-
sakir hafa legið til þeirrar ráða-
breytni. En á næstu árum hafa
þau Jón gifzt.
m.
Afyrstu árum annars tugs nítj-
ándu aldar var vöruþurrð
mikil hér á landi, fiskafli lítill, en
þó skárri undir Jökli en annars
staðar, hungur í landi, óreiða mikil
í peningamálum og dýrtíð gífur-
leg.
Langvinnar styrjaldir höfðu geis-
að úti í löndum með miklu umróti
á högum manna. Bankaseðlar voru
ekki meira virði en svo sem einn
seytjánda eða átjánda nafnverðs
síns í árslok 1812, og minnir það
á fjármálin nú á dögum, en silfur-
mynt hélt gildi sínu og var boðið
í hana af útlendum kaupmönnum
og embættismönnum, sem vissu,
hvað klukkan sló.
Mitt í þessum þrengingum öllum
magnaðist gróðahyggja þeirra, sem
gátu komið við gróðabrögðum.
Menn greiddu gamlar jarðakaupa-
skuldir með verðlausum seðlum
og buðu geipiverð í eignir og
gjaldvöru, og meðal verzlunar-
manna í kaupstöðum landsins, sem
kunnu lagið á því að láta flóðöldu
stríðsgróðans og gengisfallsins lyfta
sér, magnaðist munaður og óhóf
langt umfram það, er áður hafði
þekkzt. f Reykjavík var ekki „fyr
irhyggja höfð um annað en fédrátt
og skart,“ segir Jón Espólín.
Almenn vöruþurrð, hungur með
al mikils hluta alþýðunnar og laus-
ung sú og gróðabrall, sem styrj-
aldirnar og öngþveitið í peninga
málunum hafði í för með sér -
allt þetta hlaut að orka á það
fólk, sem ekki var þeim mun rót-
fastara. Ótti við vergang og hor-
dauða nísti fátæklingana, áhrifin
frá ringulreiðinni utan lands og
innan seytluðu hægt og hægt inn
í hug fólks úti um andnes og inni
til dala, og í höfði margs um-
komulítils manns, sem hafði nasa-
sjón af gróða fyrirmanna og rílris-
bubba af neyðinni og upplausninni
í landinu og okurfeng hrokafullra
og munaðarsjúkra kaupmanna, hef-
ur sjálfsagt skotið upp þeirri spurn
ingu, hvort miklu syndsamlegra
væri, þótt hann reyndi að afla sér
fljóttekinna fjármuna með sínum
hætti.
Viðurlög við gripdeildum voru
að sönnu ströng, en um þessar
mundir var svo komið, að yfir-
völdin treystust ekki lengur, sök-
um dýrtíðar og kostnaðar, til þess
að framfæra fangana í fangahúsinu
í Reykjavík, enda þótt matföngin,
sem keypt voru handa þeim á
þessum árum, væru afsláttarhross
og brenndur saltfiskur, sem dreg-
inn var úr brunarústum Flensborg-
arverzlunar í Hafnarfirði. En um
þennan skemmda fisk er þess get-
ið, að hann „þótti slök fæða, gerði
fólk horað“.
Þrátt fyrir þennan viðurgerning,
hugði stiftamtmaður landsins við-
búið, að landsmenn fremdu glæpi
til þess að komast í hegningarhús-
ið, og á árinu 1813 var létt á fóðr-
unum hjá þeirri stofnun, að til-
lögu stjómamefndar, með því að
sleppa öllum föngunum og senda
þá heim á sína sveit, þar á meðal
mönnum, sem biðu fars á Brimar-
hólm.
★
J|ANNIG var þá ástatt í land-
*■ inu um lestir 1812, er Jón Franz
Jónsson í Býlubúð í Stapaplássi
bjóst að heiman í kaupavinnu vest-
ur í Barðastrandarsýslu.
Þetta ár hafa sennilega venju
fremur margir sveitabændur leitað
undir Jökul til skreiðarkaupa, því
að afli hafði nær alveg brugðizt á
Suðurnesjum. Að minnsta kosti
voru meðal lestamanna á Amar-
stapa sendimenn séra Árna Helga-
sonar, sem þá hélt enn Reynivelli
í Kjós.
Jón Franz hefur farið að heiman
mánudaginn 21. júní. En í stað
þess að halda rakleitt áfram vestur,
faldi hann sig um daginn „inni á
hamri“. Hinir mörgu hestar lesta-
mannanna freistuðu hans. Um
kvöldið gekk hann í hagann til
hestanna, og hjá Stapafelli valdi
hann tvo úr hópnum, rauðan hest
og skjóttan, sem var álitum lík-
astur því sem þrílitur væri. Hafa
þó verið lítil hyggindi af Jóni að
velja sér svo sérkennilegan hest.
Með þessa hesta hraðaði hann
sér af stað og fór dagfari og nátt-
fari vestur. Fór hann fyrst upp í
Botna og inn eftir ofan við
Hnausahraun. Virðist hann lengst
af hafa farið utan við mannavegi
og ekki létt förinni, fyrr en hann
kom á Kerlingarskarð, þar sem
hann áði. Næsti áningarstaður var
utan til við Álftafjörð, en þaðan
hélt hann inn Skógarströnd og tók
sér hvíld niður undan og utan til
við Bílduhól. Næsti áfangi var við
Gunnarsstaðapolla. Kom hann
þangað seint á degi, og var farið
að falla að. Fór hann síðan með
sjó vestur í Hvammssveit og kom
loks að Ásgarði. Virðist hann hafa
haldið áfram ferð sinni að mestu
bæði nótt og dag og riðið ber-
bakt. En hér sá hann nýlegan þófa
og tvær gjarðir með koparhringj-
um. Freistuðu þessir munir hans.
enda ekki ósennilegt, að hann hafi
verið orðinn rasssár og þreyttur.
Er ekki að orðlengja það, að hann
stal þófanum og gjörðunum og
hraðaði síðan för sinni vestur
Svínadal, um Saurbæ og kringum
Gilsfjörð.
Þar vestur í sveitum virðist hann
hafa verið allvel kynntur, og er
þess jafnvel getið í dómsskjölum.
þótt ekki sé að öðru leyti borið á
hann mikið lof. Tók hann nú að
sýsla við að koma hestunum í
verð og kom á ýmsa bæi. Hafði
hann hestakaup við Jón bónda
Jónsson á Ingunnarstöðum í Geira-
dal og lét þar skjótta hestinn fyr-
ir annan brúnan, er hann seldi síð-
ar, að því er virðist á níu ríkis-
dali.
★
JÓN FRANZ hafði fýst að hitta
nafna sinn Þorleifsson á Gils-
fjarðarbrekku að máli á vestur-
leið, en hann var þá ekki heima.
Á heimleiðinni náði hann fundi
bónda og varð getspakur um það,
að þar mætti orða hestasölu. Losn-
aði hann þar við rauða hestinn
fyrir sjö dali seðlamyntar, sem var
afar lágt verð, eins og gildi þeirra
peninga var þá háttað. Er Jón
Franz fór þaðan brott, bað nafni
hans hann að skila fyrir sig til
Þóru í Tjaldanesi, dóttur Jóna
stóra Arasonar, þess er var á öðru
skipi Eggerts Ólafssonar í síðustu
för hans, reipi og reiptagli, sem
hann hafði fengið að láni hjá
henni. Tók Jón Franz við þessu,
en kom ekki við í Tjaldanesi né
skilaði því á aðra bæi í nágrenn-
inu. Reið hann sem leið lá um
Saurbæ, Skarðsströnd, Fellsströnd,
Miðdali, Skógarströnd og Helga-
fellssveit að Gríshóli, en þaðan
suður Kerlingarskarð og heim til
sín. Forðaðist hann nú nágrenni
Ásgarðs, en virðist hafa komið á
ýmsa bæi á Fellsströnd, þar sem
frændur og kunnfólk Ingirlðar,
konu hans, átti heima. Var hann
þar beðinn fyrir smágjafir til Ingi-
ríðar, ullarpinkla og þess háttar,
frá Þorbjörgu Þorsteinsdóttur 1
Svínaskógi, er gift var Ólafi, bróður
Ingiríðar, og Kristínu Erlendsdóttur
á Víghólsstöðum.
Þegar Jón kom heim í Stapa-
pláss úr þessari för, sagði hann
konu sinni, að hestana, þófann og
gjarðirnar hefði hann fengið hjá
bróður sínum, sem helzt er þá að
ætla, að búið hafi norður við
Breiðafjörð, hvort sem þár er átt
við hálfbróðurinn Sigmund Sig-
mundsson eða yngri bróður hans.
sem ekki er kunnugt nafn á.
★
NÚ leið af þetta sumar og næsti
vetur, og bar ekkert til tíðinda,
nema hvað séra Árni Helgason á
Reynivöllum sendi til sýslumanna
á Snæfellsnesi og Mýrum lýsingu
á tveimur hestum, sem sendimaður
hans hafði tapað í lestaferðinni
undir Jökul um Jónsmessuleytið
1812. Aðrir tveir hestar, er hon-
um höfðu horfið, fundust eftir tals-
verða leit járnalausir uppi undir
Jökli. En engar spurnir bárust af
hinum hestunum. Þeir komu hvergi
fram.
En Reynivallaklerkur var ekki
hestalaus, þótt hann missti tvö
hross. Sumarið 1813 býst faðir
hans, séra Helgi Einarsson, í kynn-
isför frá Reynivöllum vestur að
ísafjarðardjúpi, þar sem hann hafði
verið prestur í Aðalvík, • Grunna-
vík og á Eyri í Skutulsfirði, en
flutzt suður til sonar síns um
1811.
Séra Helgi var um þessar
mundir kominn á sjötugsaldur, en
þó ekki með öllu orðinn afhuga
veraldarvési. Er ekki að orðlengja
það, að í þessari för spurði hann
uppi hina týndu hesta sonar síns,
heimsótti þá Jóna báða, á Ingunn-
arstöðum og Gilsfjarðarbrekku,
fékk hestana selda sér £ hendur og
hraðaði sér með þá suður að
Reynivöllum.
Þeim bændunum mun nokkuð
hafa brugðið í brún við þessa
heimsókn. Sögðust þeir hafa keypt
hestana í þeirri trú, að þeir væru
frjálslega fengnir. Skrifuðu þeir £
snatri sýslumanni Snæfellinga, Sig-
urði Guðlaugssyni, og greindu hon-
um frá öllum málavöxtum, og mun
hvort tveggja hafa stuðlað ,að þeim
viðbrögðum — að þeir vildu firra
sig ámæli og grunsemdum og