Morgunblaðið - 19.05.2005, Blaðsíða 30

30 FIMMTUDAGUR 19. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
E
inn af eftirminnilegri
kennurum sem ég
hafði í Háskóla Ís-
lands hér á árum
áður var Gérard
Lemarquis. Ógleymanleg með
öllu er umfjöllun hans um frönsku
nýbylgjuna í kvikmyndum, og ég
man að nemendur vissu ekki al-
veg hvernig þeir áttu að taka því
þegar hann sagði að forsendan
fyrir þessari nýbylgju – sem ef ég
man rétt kom upp um miðja síð-
ustu öld, eða svo – hafi verið sú, að
í París hafi verið nógu mikið af
snobbuðum menningarvitum sem
voru til í að velta sér upp úr þess-
um myndum. Við nemendurnir
vissum ekki alveg hvort kenn-
arinn okkar var með þessu að
draga dár að menningarelítu Par-
ísar, kvikmyndagerðarmönn-
unum, eða hvoru tveggja. Eða var
hann að gefa í skyn að þessar
myndir, sem áttu að heita svo
mikil list, væru kannski eitthvað
allt annað en list?
Eftir á að hyggja var hann
kannski bara að segja okkur á
skemmtilegan og ögrandi hátt að
taka nú hvorki myndirnar né okk-
ur sjálf sem bókmenntafræðinga
of hátíðlega. Og það hefur alveg
áreiðanlega verið þörf ábending,
því að ef einhverjum hættir til að
taka sig hátíðlega þá eru það upp-
rennandi hugvísindamenn.
Enda lét maður þessi aðvör-
unarorð kennarans ekki aftra sér
frá því að fróðsa í frönskum ný-
bylgjukvikmyndum, þótt oftar en
ekki krefðist það mikillar þol-
inmæði og úthalds. Þess sem ég
veit núna að heitir menning-
arþolgæði.
Þessi endurminning gerist
ágeng núna þegar listahátíð fer í
hönd og maður stendur sjálfan sig
að því að hlakka ekki vitund til, og
það sem verra er, hugsa sem svo,
að listahátíð sé sóun á peningum.
Hvernig má það vera að maður
hafi svona heimóttarlegar skoð-
anir? Hvers vegna stendur maður
uppi svona trénaður? Hvers
vegna er menningarþolgæðið
þrotið?
Einhverja eftirminnilegustu
menningarþrekraun ævi minnar
vann ég ásamt vini mínum, Ugga
Jónssyni, í kvikmyndahúsinu
Regnboganum einhverntíma seint
á níunda áratug síðustu aldar,
þegar við horfðum þar á frönsku
nýbylgjukvikmyndina Síðasta ár í
Marienbad sem Alain Resnais
gerði eftir handriti Alain Robbe-
Grillet, sem ef ég man rétt kom
hingað til lands um þetta leyti.
Eintakið af myndinni sem Regn-
boginn notaði var af einhverjum
ástæðum með ónýtri hljóðrás og
allan tímann (í endurminningunni
er myndin alveg óendanlega löng)
sátum við undir sífelldu ískri og
væli á meðan við reyndum að fá
botn í myndina, sem mig minnir
að hafi verið svarthvít og af-
skaplega grófkornuð.
Þetta var útaf fyrir sig eft-
irminnileg upplifun. En enn þann
dag í dag gæti ég ekki fyrir mitt
litla líf sagt annað um þessa mynd
– sem mér skilst að teljist til
frægra kvikmynda – en að hún
fjallar um fáeinar manneskjur í
stóru, tómlegu húsi. Og að það er
ekki gaman að horfa á hana með
ónýtri hljóðrás.
Þótt reynt hafi mjög alvarlega
á menningarþolgæði mitt þetta
kvöld í Regnboganum fyrir hart-
nær tuttugu árum gafst ég ekki
upp heldur plægði áfram í gegn-
um menningarakurinn, meðal
annars skáldsöguna Afbrýðisemi
eftir ofangreindan Robbe-Grillet,
sem líka reyndi verulega á menn-
ingarþolgæðið.
Smám saman fór að draga af
manni. Menningarþolgæðið varð
alltaf minna og minna. Fyrst þeg-
ar það fór að renna upp fyrir mér
að staðfest listaverk og menning-
arstórvirki fóru oftar en ekki „yfir
höfuðið á mér“ reyndi ég að af-
neita þessum menningarskiln-
ingsskorti, en það var auðvitað
bara ávísun á örvæntingu og með-
virkni.
Ljós skilningsins rann svo upp
fyrir mér fáeinum árum eftir Síð-
asta ár í Marienbad þegar ég las
litla bók eftir bandaríska blaða-
manninn Tom Wolfe, The Painted
Word (Hið málaða orð). Hann hélt
því fram, að forsenda eiginlegs
skilnings á velflestum nútíma-
listaverkum – hann var reyndar
sérstaklega að fjalla um málverk
eftir Pollock, de Kooning og fleiri
slíka – væri fólgin í þekkingu á
þeim kenningum sem verkin væru
búin til eftir. Það þýddi ekkert að
horfa og bíða eftir því að áhrif
verksins hrísluðust um mann.
Þessi málverk voru ekki sjálfstæð
listaverk, heldur myndskreyt-
ingar á listfræðikenningum.
Með öðrum orðum, listaverkin
voru ekki lengur túlkun lista-
mannsins á áþreifanlegum veru-
leika sem hann upplifði, heldur
fræðilegri kenningu vinar hans
listfræðingsins. Sem síðan tók að
sér að túlka verkið og lokaði þar
með hring sem erfitt gat reynst
fyrir óvígða að komast inn í.
Ég hafði sumsé farið kolvitlaust
að. Ég hafði ekki átt að þrælast
við að sitja undir kvikmyndunum
sjálfum og þjarka mér í gegnum
skáldsögurnar. Ég hafði átt að
einbeita mér að fyrirlestrunum
úti í Háskóla og námsbókunum
sem innihéldu forskriftina að
þessum meintu listaverkum. Þá
hefði ég öðlast skilning á þessum
verkum alveg án þess að reyndi á
menningarþolgæðið. (Og þá væri
það vísast ekki þrotið núna, langt
fyrir aldur fram.)
En það er of seint. Maður situr
uppi með þá hugmynd að áhrif og
merking listaverka eigi aldrei að
vera komin undir kenningum og
fræðimennsku heldur eigi að vera
spurning um beina upplifun án
milligöngu sérmenntaðra manna.
(Kannski er þetta einhverskonar
menningarlútherismi, ég veit það
ekki.)
Nú er allt um seinan; þessi
hljóðrás er ónýt. Bara ískur og
væl.
Menning-
arþolgæði
Þótt reynt hafi mjög alvarlega á menn-
ingarþolgæði mitt þetta kvöld í Regn-
boganum fyrir hartnær tuttugu árum
gafst ég ekki upp heldur plægði áfram í
gegnum menningarakurinn.
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
HÉÐINSFJARÐARGÖNG hafa
verið í umræðunni og fer ekki á milli
mála að umdeilt er hvort eigi að ráð-
ast í framkvæmdina. Stuðningsmenn
halda því fram að framkvæmdin sé
verulega arðbær. Með-
al þeirra sem hafa teflt
fram arðsemisrökunum
eru samgöngu-
ráðherra, alþingismenn
og bæjarfulltrúar í
Siglufirði. Lengst hefur
gengið einn bæj-
arfulltrúinn, sem hélt
því fram í blaðagrein í
Mbl. fyrir tveimur ár-
um, að arðsemi Héðins-
fjarðarganga væri sam-
bærileg og vænta megi
af Sundabraut. Það er
hraustlega mælt þegar
haft er í huga að bjartsýnustu spár
gera ráð fyrir því að aðeins 350 bílar
fari um Héðinsfjarðargöngin á hverj-
um degi, en um Sundabraut munu
tugir þúsunda bíla fara daglega.
Fallnar forsendur
Arðsemin var áætluð miðað við til-
teknar forsendur í skýrslu Vegagerð-
ar ríkisins frá nóvember 1999, sem
heitir Vegtengingar milli byggð-
arlaga á norðanverðum Tröllaskaga –
skýrsla samráðshóps um endurbygg-
ingu vegar um Lágheiði og tengd
málefni. Í nefndinni sátu 7 fulltrúar
sveitarfélaga og 3 menn frá Vega-
gerðinni. Aðrir útreikningar hafa
ekki verið gerðir svo mér sé kunnugt
um og upplýsingar í umhverfismati
og mati á samfélagslegum áhrifum
um arðsemi eru úr þessari skýrslu.
Til að reikna út arðsemi þarf að
gefa sér forsendur um kostnaðinn við
framkvæmdina og umferðarþunga
eftir framkvæmd og bera saman við
núverandi ástand. Þannig er hægt að
áætla sparnað umferðarinnar sem
leiðir af framkvæmdinni. Þegar ligg-
ur fyrir að báðar helstu forsendurnar
eru brostnar. Sú fyrri er kostnaður-
inn, í arðsemisútreikningunum er
miðað við einbreið göng, en ákveðið
er að hafa þau tvíbreið. Það hækkaði
kostnað um 20–25% eða um 1,5 millj-
arða króna. Á móti þeim kostnaði
kemur enginn sparnaður. Hin for-
sendan varðar Lágheiði. Gert er ráð
fyrir því í útreikningunum að Lág-
heiðin sé lokuð 165 daga á ári og þá
daga fari umferðin um Öxnadalsheiði
og því reiknast mikil stytting á vega-
lengd við það að bílar geti farið í
gegnum Héðinsfjarðargöng 15 km
leið milli Siglufjarðar og Ólafsfjarðar
í stað þess að aka 234 km um Öxna-
dalsheiði. Staðreyndin
er önnur, ákveðið var að
lagfæra veginn um
Lágheiði og auka þjón-
ustu á veginum. Þegar
er búið að lagfæra
vonda kafla og nýlega
voru boðnar út end-
urbætur á 4 km löngum
kafla Ólafsfjarð-
armegin. Síðasta vetur
var vegurinn lokaður
um 70 daga og veturinn
þar áður um 40 daga.
Ég veit ekki hvað Vega-
gerðin áætlar að Lág-
heiðin geti verið opin lengi að vetri til
þegar öllum lagfæringum er lokið, en
það er augljóst mál að vegurinn verð-
ur ekki lokaður 165 daga á vetri,
kannski 65 daga, ef að líkum lætur.
Þessi staðreynd fellir algerlega út-
reikningana um sparnað umferð-
arinnar.
Það þurfa að liggja fyrir útreikn-
ingar um arðsemi miðað við réttar
forsendur, þ.e. tvíbreið göng og lík-
lega lokun Lágheiðar eftir lagfær-
ingar á veginum. Það er verulega vill-
andi að einu tölurnar sem til eru eigi í
raun ekki við. Þær mæla arðsemi
framkvæmdar sem ekki á að fara í
við aðstæður sem ekki munu eiga við.
Mest arðsemi af Lágheiði
En samt er rétt að skoða tölurnar.
Þar stendur upp úr að mesta arðsemi
er af endurbyggingu vegarins um
Lágheiði eða 15,3%. Áætluð arðsemi
um Héðinsfjarðargöng miðað við
sömu umferð er aðeins 0,9%. Í báðum
tilvikum er borið saman við óbreytt
ástand á vegunum. Ef umferðin er
liðlega þrefölduð um Héðinsfjarð-
argöng fæst 14,5% arðsemi, sem er
samt minni en miðað við litla umferð
um Lágheiði. Athyglisvert er að ekki
er reiknuð arðsemi á endurbyggingu
Lágheiðar miðað við meiri umferð
eins og gert er varðandi Héðinsfjarð-
argöngin, en það liggur fyrir að hún
verður alltaf meiri en arðsemi Héð-
insfjarðarganganna. Gerður er fyr-
irvari um nákvæmni útreikninganna
og segja skýrsluhöfundar að ná-
kvæmnin sé mun minni en ætla
mætti, nær væri að segja að arðsem-
in liggi einhvers staðar á bili milli
minnstu og mestu umferðarspár. Það
þýðir að þeir áætla arðsemi Héðins-
fjarðarganganna einhvers staðar á
milli 0,9% og 14,5% miðað við
óbreyttan veg, en endurbygging
Lágheiðar er þá áætluð bera að lág-
marki 15,3% arðsemi, en útreikn-
ingar liggja ekki fyrir miðað við meiri
umferð en lágmarksumferð. Ekki var
skoðuð arðsemi af göngum frá Siglu-
firði í Fljót og endurbygging vegar
um Lágheiði, sem mér finnst skyn-
samlegasti kosturinn. Lokun á Lág-
heiði er talin verða innan við 14 dagar
á ári og heildarkostnaður við bæði
veginn og göngin er innan við helm-
ingur þess sem Héðinsfjarðargöng
eru talin kosta.
Ákvörðun án arðsemi
Rökstuðningurinn fyrir því að ráð-
ast beri í Héðinsfjarðargöng er slá-
andi. Þar er ekki byggt á mati á arð-
semi heldur því að með þeirri leið
tengist Siglufjörður byggðum við
Eyjafjörð á þann hátt að Eyjafjarð-
arsvæðið í heild verði öflugra mót-
vægi við höfuðborgarsvæðið og að
byggð á miðju Norðurlandi styrkist
verulega. Þegar allt kemur til alls er
svo mikil óvissa í útreikningum um
arðsemi að ekki er hægt að byggja
ákvörðun um leiðarval á þeim. Sam-
ráðshópurinn leggur til dýrasta kost-
inn á samgöngubótum milli Siglu-
fjarðar og Ólafsfjarðar, sem er
áætlaður kosta 7–9 milljarða króna
og er þá óvíst að allt sé talið. Arðsem-
isútreikningar styðja ekki þá tillögu.
Það er niðurstaðan.
Óviss og óljós arðsemi af
Héðinsfjarðargöngum
Kristinn H. Gunnarsson fjallar
um Héðinsfjarðargöng ’Samráðshópurinnleggur til dýrasta kost-
inn á samgöngubótum
milli Siglufjarðar og
Ólafsfjarðar, sem er
áætlaður kosta 7–9
milljarða króna og er þá
óvíst að allt sé talið.‘
Kristinn H. Gunnarsson
Höfundur er alþingismaður.
FYRIR tveimur árum var kosn-
ingabarátta til þings í algleymingi.
Það er eins og Framsókn finni oft
slóttugar brellur rétt
fyrir kosningar. Fyrir
sex árum vildi t.d.
flokkurinn vinna bug á
fíkniefnavandamálinu;
það átti að gerast í til-
teknum skrefum á
stuttum tíma. Nú vita
allir hvernig þau mál
horfa við nú, því miður.
Svo var það í apríl á
Akureyri 2003; sjón-
varpsþáttur var gerður
með þeim ráðherran-
um Halldóri Ásgríms-
syni og Steingrími J.
Sigfússyni, formanni VG. Þeir
ágætu formenn komu að sjálfsögðu
inn á sjávarútvegsmálin, en í um-
ræðunni var rætt um þann mögu-
leika, að línuívilnun yrði tekin upp
án þess að tilgreint væri hversu mik-
il hún yrði. Formaður Framsóknar
er glöggur, enda endurskoðandi að
mennt, sem kann svo sem deili á
hlutfallsreikningi. Hann sagði að
færu 5% af aflaheimildum í línuíviln-
un, þá yrði að taka tilsvarandi af öðr-
um. Svo kom snilldarbragðið; ef 5%
af aflaheimildum útgerðarfyrirtæk-
isins Brims verða tekin og sett í línu-
ívilnun, þá yrði að leggja einum tog-
ara fyrirtækisins. Já, Halldór vildi
vita hvað kæmi í staðinn. Stein-
grímur komst í þröng enda þátt-
urinn á Akureyri. Hann reyndi að
bjarga sér úr klemmunni með
gjálfri. Og Halldór
spurði aftur án þess að
vörnum yrði komið við.
Svo var nánast hið
sama endurtekið í sjón-
varpssal í Reykjavík
stuttu seinna, já, Hall-
dór vildi enn vita hvað
kæmi i staðinn. – Nú
var Steingrímur ögn
betur undirbúinn og
sagði, að þessi fræði,
fiskifræðin vænt-
anlega, væri ekki svo
nákvæm og svo væru
stundum breytingar
um tugi prósentna á milli ára, allt
eftir útliti í aflabrögðum. Halldór
brosti svo skein í gullið; hann hafði
yfirhöndina í þessari glímu og brosti
sínu blíðasta; það var eins og hann
væri að tefla skák með einum manni
yfir og góða stöðu. Vörn Steingríms
var samt sem áður ekki nógu góð;
Framsókn kom svo betur út úr kosn-
ingunum 2003 en skoðanakannanir
höfðu gefið til kynna; það var mál
margra, að stjórnarflokkarnir hefðu
náð að halda meirihluta sínum vegna
stefnunnar í sjávarútvegi.
Nú hafa orðið veðrabrigði; fyr-
irtækið Brim, með ÚA á Akureyri
innanborðs, hefur verið selt og skip
fyrirtækisins hafa bara af og til land-
að á Akureyri. „Það kom í staðinn,
Halldór.“ Landanir á botnfiski á Ak-
ureyri hafa dregist saman um þriðj-
ung frá 2003 miðað við fyrstu fjóra
mánuði ársins. 33% er ögn meira en
5%, en ráðherrann ætti að geta
reiknað út hversu mörgum skipum
verður að leggja.
Og ekki nóg með það; þorsk-
vísitalan hefur nú lækkað um 16%
frá síðasta ári og framundan eru
a.m.k. fjögur mögur ár að óbreyttu.
Hvað verður að leggja mörgum tog-
urum? Og enn annað; það er nokkuð
ljóst, að auka verður krókaveiðar á
kostnað botnvörpu- og dragnót-
arveiða ef bjarga á þorskinum. Það
verður tæpast unnt fyrir forsætis-
ráðherrann að endurtaka brellu sína
í næstu kosningum nema hann snúi
henni á haus hvað varðar fiskmissi
og horfur í náinni framtíð.
Hvað kom í staðinn?
Jónas Bjarnason fjallar um
Halldór og Steingrím
’Það verður tæpastunnt fyrir forsætisráð-
herrann að endurtaka
brellu sína í næstu kosn-
ingum nema hann snúi
henni á haus hvað varð-
ar fiskmissi og horfur í
náinni framtíð.‘
Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.