Morgunblaðið - 22.05.2005, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 22. MAÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
stundastarfsemi sem þeir eða fjöl-
skyldan óskaði eftir (12,4% játtu
því)
Aðgerðir skilað árangri
Harpa Njáls, félagsfræðingur,
rannsakaði fátækt á Íslandi í
rannsóknatengdu MA-námi sínu í
félagsfræði frá HÍ árið 2002. Af-
rakstur ritgerðarinnar og frekari
rannsókna Hörpu á sviði fátækt-
arrannsókna komu út í ritinu Fá-
tækt á Íslandi við upphaf nýrrar
aldar – Hin dulda félagsgerð borg-
arsamfélagsins árið 2003. Harpa
rannsakaði m.a. hvort lífeyrir og
styrkir sem hið opinbera ætlaði
fólki til framfærslu dygði fyrir
þeim lágmarksframfærsluþáttum
sem talið er að allir þurfi til að
komast af og sem miðað er við hjá
félagsþjónustum hinna Norður-
landanna.
Eins og fram hefur komið skera
Íslendingar sig frá öðrum Norð-
urlandaþjóðum að því leyti að slíkt
framfærsluviðmið hefur ekki verið
sett hér á landi. Á hinn bóginn
rakst Harpa á lista yfir fram-
færsluþætti sem hið opinbera á Ís-
landi telur fólki nauðsynlegt til
lágmarks framfærslu í leiðbein-
ingum félagsmálaráðuneytisins til
félagsþjónustu sveitarfélaga um
framfærslukostnað og mat á fjár-
þörf frá árinu 1996. Listinn bygg-
ist á sömu þáttum og miðað er við
á hinum Norðurlöndunum og not-
ar Harpa hann til grundvallar út-
reikningum sínum á lágmarks-
framfærsluviðmiði. Á listanum
eru m.a. talin fram fæði, klæði,
hreinlætis- og snyrtivörur, afnota-
gjald síma og ríkisútvarps, kostn-
aður við rekstur bifreiðar og hús-
næðis. Við áætlun sína á lág-
marksframfærsluviðmiðinu gætir
Harpa sérstaklega að því að miða
kostnað við lágmarksþarfir ein-
staklinga og fjölskyldna. Sem
dæmi má nefna að marga liði mið-
ar hún við viðmið Ráðgjafastofu
heimilanna þó viðmið ráðgjafa-
stofunnar sé miðað við framfærslu
fólks í greiðsluerfiðleikum og eigi
ekki við um framfærslu til langs
tíma. Af öðrum liðum má nefna að
húsnæðiskostnaður er miðaður
við meðalleigu á íbúðum Búseta
og Félagsstofnunar stúdenta og
kostnaður við heimilisbúnað/hús-
gögn er miðaður við 1⁄3 af sambæri-
legum útgjöldum í Neyslukönnun
Hagstofunnar.
Skemmst er frá því að segja að
niðurstöður Hörpu leiða í ljós að
lífeyrisþegar sem ekki höfðu aðr-
ar tekjur en frá hinu opinbera og
fólk sem fékk framfærslustyrk hjá
félagsþjónustu sveitarfélaga vant-
aði á bilinu 30.000 til 50.000 kr. eða
20–40% til að standa undir nauð-
synlegum framfærsluþáttum í
nóvember árið 2000. Sama er
hvort í hlut eiga hjón/sambúðar-
fólk, einstaklingar eða einstæðir
foreldrar. Sérstaka athygli vekur
að algengt er að láglaunafólk í op-
inbera geiranum með börn á fram-
færi er oft mjög illa sett.
Benda má á að samkvæmt út-
reikningum Hörpu nam lág-
marksframfærsluviðmið einstak-
lings 100.750 kr. á mánuði árið
2000 en meðalneysla einstaklings
var á sama tíma 152.075 kr. eða
50% hærri samkvæmt neyslu-
könnun Hagstofunnar 1995 (fram-
reiknað). Lágmarksframfærslu-
viðmið hjóna var 140.050 kr. á
mánuði en meðaltalsneysla hjóna
212.015 kr. á mánuði á sama tíma
samkvæmt áðurnefndri könnun.
Harpa uppfærði útreikninga
sína á lágmarksframfærslu og
tekjum sömu hópa og árið 2000
vorið 2005. Þá kom í ljós að kjör
þeirra höfðu heldur batnað frá
árinu 2000. Jákvæðustu breyt-
inguna er að finna hjá lífeyrisþeg-
um í sambúð. Sem dæmi má nefna
að munurinn á bótum hjóna með
lífeyri frá TR og lágmarksfram-
færslu minnkaði úr 31.325 kr.
(-22,4%) árið 2000 í 3.798 kr.
(-3,1%) árið 2005. Munurinn á ör-
orkubótum hjóna með viðbótar-
styrk frá félagsþjónustunni og
lágmarksframfærslu minnkaði úr
31.325 kr. (-22,4%) árið 2000 í
5.117 kr. (-2,3%). Hins vegar nem-
ur munurinn á bótum og lág-
marksframfærslu einstaklinga
allt að 34% í dag.
En hvað skýrir þessa breytingu
til batnaðar?
Harpa segir ekki einhlíta skýr-
ingu á jákvæðri niðurstöðu þessa
samanburðar á algildri fátækt.
„Skýringarnar eru margar og eiga
við ólíka hópa,“ segir hún. „At-
vinnuleysisbætur hækkuðu um
síðustu áramót. Skattlagningu á
húsaleigubætur var hætt um ára-
mótin 2000 til 2001 en áður tók
ríkið hátt í 40% af þeim stuðningi.
Skattar hafa lækkað þó lækkunin
skili sér í litlum mæli til láglauna-
fólks. Þá hefur heldur verið dregið
úr tekjutengingu barnabóta eða
um 2% þótt það vegi fremur lítið.
Tekjutryggingaraukinn og ald-
urstengdi lífeyririnn hafa verið að
skila bættri afkomu, sérstaklega
til öryrkja þó enn vanti t.d. ein-
stæðar mæður um 20% uppá ráð-
stöfunartekjur sínar til að eiga
fyrir lágmarksframfærslu. Þá er
ljóst að fólk sem treysta þarf á
framfærslu frá félagsþjónustu
sveitarfélaga, sjúkra- og atvinnu-
leysisbætur býr enn við mjög
knöpp kjör og fátækt. Eins og nið-
urstöður samanburðarhópa sýna
vantar oftast á bilinu 20–35% upp
á að fólk hafi fyrir allra brýnustu
nauðsynjum – þó dregið hafi lít-
illega úr fátækt eða um 3%,“ segir
Harpa og minnir á að heildarupp-
hæðir bóta og launa segi ekki alla
söguna. „Atvinnuleysisbætur
hækkuðu í 91.426 kr. á mánuði um
síðustu áramót en fólk greiðir um
4.800 kr. í skatt af þeim og annað
eins fer í lífeyrissjóð og stéttar-
félagsgjald – eftir standa um
82.000 kr. til að lifa af og atvinnu-
lausum er ætlað 3.662 krónur til
að framfleyta barni með á mán-
uði“
Hvað er til ráða?
Engu að síður er ljóst að fátækt
er hluti af íslenskum veruleika.
Stóra spurningin snýst um hvort
grípa þurfi til sérstakra aðgerða
til að bæta hag þeirra verst settu
eða ekki og ef grípa eigi til að-
gerða – til hvaða aðgerða helst.
Harpa Njáls segir grundvallarat-
riði að hið opinbera láta reikna út
raunhæfan framfærslugrunn líkt
og gert sé á hinum Norðurlönd-
unum til viðmiðunar fyrir ákvarð-
anir um útreikninga á lífeyri og
grunnfjárhagsaðstoð. „Hækka
þarf bætur almannatrygginga og
frítekjumörk og draga úr skerð-
ingum bóta vegna annarra tekna
til að veita fólki tækifæri til að
komast út úr fátækragildrunni,
t.d. yrði mikil bót af því að draga
úr skerðingu á tekjutryggingu úr
45% í 20% eins og bent er á í bók-
inni Fátækt á Íslandi. Hækka þarf
lægstu laun, taka skerðingar
barnabóta og skattkerfið til gagn-
gerrar endurskoðunar,“ segir hún
og bendir á að ekki sé nóg að
lækka lítils háttar skatthlutfallið
og hækka persónuafslátt. Slíkar
lagfæringar dugi ekki til að lag-
færa þær brotalamir sem hlotist
hafi af aðgerðum/aðgerðarleysi á
skattkerfinu síðustu ár. „En meg-
invandinn er að persónuafsláttur
hefur ekki fylgt raunhækkunum
og hefur það komið hvað harðast
niður á þeim sem minnst hafa.
Skattbyrði lífeyrisþega fór stöð-
ugt vaxandi frá því byrjað var að
innheimta skatt af strípuðum bót-
um árið 1997 allt til ársins 2004.
Sama er að segja um skattbyrði
lægstu launa. Lágtekjufólk fór al-
mennt ekki að greiða skatt af
launum sínum fyrr en árið 1996.
Allt frá þeim tíma hefur skatt-
byrði láglaunafólks vaxið, skert
afkomu þessara hópa og mögu-
leika í samfélaginu. Sem dæmi er
hægt að nefna að greiddur var
milljarður í skatta af tekjum undir
90.000 kr. árið 2001.“
Harpa minnir á að skattar og
barnabætur séu stjórntæki ríkis-
valdsins til tekjujöfnunar. „Ég tel
að stjórnvöld þurfi að skoða betur
á hvern hátt hægt er að nýta þá
leið til að draga úr fátækt og
skorti og þá sérstaklega hjá lág-
launa- og barnafólki,“ segir hún og
minnir á að notendur fjárhagsað-
stoðar greiði skatt af þeirri aðstoð.
„Slíkt þekkist aðeins á Íslandi og í
Danmörku á Norðurlöndunum.
Ekki má heldur gleyma því að á
Íslandi geta upphæðir fjárhagsað-
stoðar félagsþjónustu skert
barnabætur. Skerðingarmörk
barnabóta hjá einstæðu foreldri
eru í dag 61.977 kr. og styrkur Fé-
lagsþjónustunnar 84.245 kr. sem
þýðir skerðing á barnabótum.“
Stefán Ólafsson segist myndi
mæla með þríþættum almennum
aðgerðum. „Í fyrsta lagi að stagað
yrði í verstu götin í fyrirliggjandi
kerfi með aukinni tryggingar-
vernd, t.d. hjá langveikum, öryrkj-
um og hjá eldri borgurum sem
eiga lítinn rétt í starfstengdu líf-
eyrissjóðunum. Í öðru lagi að bætt
yrði hvatakerfið í velferðar-
kerfinu, þ.e. fólk yrði frelsað úr fá-
tæktargildrum með hækkun
lægstu bóta og hækkun frítekju-
marka í tekjutengingarreglunum
og afnámi hvata til að sækja inn í
örorkubótakerfið,“ segir hann og
tekur fram að það mætti t.d. gera
með því að hækka sjúkradagpen-
inga og atvinnuleysisbætur upp á
svipað stig og örorkubæturnar
eru á. „Þær eru í dag hærri og
gerir það að verkum að fólk hefur
ávinning af því að fara t.d. af at-
vinnuleysisbótum inn á örorku-
bætur. Þar er hins vegar meiri
hætta á að fólk festist til lengri
tíma.
Í þriðja lagi myndi ég endur-
skipuleggja velferðarkerfið með
hliðsjón af því að þjóðfélagsum-
hverfið er nú annað en var þegar
velferðarkerfið var mótað. Þetta
myndi meðal annars leiða til þess
að nýjum þörfum og nýjum
áhættum fólks yrði betur mætt og
mannauður þjóðarinnar yrði bet-
ur nýttur í verðmætaskapandi
störfum. Þetta kallaði ekki síst á
aðgerðir gegn barnafátækt og á
fjölskyldusviði, m.a. með betri
samþættingu þarfa heimila og
vinnumarkaða.“
Rannsóknir nauðsynlegar
Enginn dregur í efa að á Íslandi
ríkir velferð. Flestir hafa tækifæri
til að sjá þokkalega fyrir sér og
sínum, njóta sín og lifa innihalds-
ríku lífi í samfélagi við aðra. Aðrir
treysta á stuðning hins opinbera
sér til framfærslu. En getur verið
að bresti sé að finna í velferðinni?
Grundvallarforsenda fyrir því að
hægt sé að svara þeirri spurningu
með viðunandi hætti er að gerðar
séu reglubundnar samræmdar
rannsóknir á lífsafkomu Íslend-
inga. Rannsóknir af því tagi gæfu
ráðamönnum í senn haldgóða
heildarmynd af ástandinu, saman-
burð milli ára og vísbendingar um
styrkleika og hugsanlega veik-
leika með tilliti til frekari umbóta.
Með sama hætti myndu slíkar
rannsóknir væntanlega skila Ís-
lendingum innleggi í alþjóðlegan
samanburð eins og oft virðist
skorta á.
Af fyrirliggjandi rannsóknum
vaknar sú spurning hvort ekki
hljóti að teljast alvarlegur brestur
í velferðarkerfinu að grunnur líf-
eyris og fjárhagsaðstoðar fé-
lagsþjónustunnar hvíli ekki á út-
reikningum á raunverulegum
framfærslukostnaði í nútímasam-
félagi líkt og gert er á hinum
Norðurlöndunum.
Ekki er dregið í efa að ákveðnir
hópar tekjulægri einstaklinga
hafa hlotið nokkrar kjarabætur á
undanförnum árum líkt og fram
kemur í samaburðarútreikningum
Hörpu Njáls. Hinu er ekki að
neita að aðrir hafa setið eftir og
eigi vart til hnífs og skeiðar hvern-
ig sem á málin er litið, t.d. er ljóst
að þeir ellilífeyrisþegar af þeim
þriðjungi ellilífeyrisþega, sem
hafa um og undir 110.000 kr. í
mánaðartekjur og búa ekki í eigin
húsnæði, hafa ekki úr miklu að
spila í hverjum mánuði. Svipaða
sögu er að segja um notendur fjár-
hagsaðstoðar sveitarfélaganna
sem njóta reyndar mismikils fjár-
hagsstuðnings eftir því í hvaða
sveitarfélagi þeir búa og fólk á
allra lægstu launum. Eins og kom-
ið hefur fram hafa nefnilega ekki
aðeins bætur dregist aftur úr
lægstu launum heldur hafa lægstu
laun dregist aftur úr launum ann-
arra stétta í samfélaginu. Sam-
félag jafnaðar ber æ fleiri ein-
kenni samfélags misskiptingar.
ago@mbl.is
/     

   0&  & #
/  +
.1 
2 . 3 &  & #
/  +, 
2 . 
 +1   


2 . , 





 
 

 

 







4 
5 
 
6 
 67 895 
 
:(
.   7 895 
 
/
 1 7 895( , 65  
"&&&
"#!
"#$
"!&!
    ' 
;( (11
   
( 
 )  

" #
"% &&
"% !%
"# #
    =


2 .
0, 0>
4
2 .
0 0>  22

4
2 .
0, 0>22

"&#&
"! !
"&&$
   ' 
;( (11
   
( 
 )  

"&! &
"&&
"%$$
   4 
5( , . 6 &
=


2 .
5( , . 6 &
"&#
"&#
  ' 
;( (11
   
( 
 )  

"$
"#$
 




’Þá er ljóst að fólk sem treysta þarf á framfærslu frá félagsþjónustu sveitar-
félaga, sjúkra- og atvinnuleysisbætur býr
enn við mjög knöpp kjör og fátækt.
Eins og niðurstöður samanburðarhópa
sýna vantar oftast á bilinu 20–35% upp
á að fólk hafi fyrir allra brýnustu nauð-
synjum.‘
’Við erum auðvitað drulluspæld yfir úr-slitunum. Hins vegar vorum við mjög
sátt við okkar frammistöðu. Við gerðum
okkar besta og lögðum allt í þetta. Hvað
getur maður meira gert?‘Selma Björnsdóttir, fulltrúi Íslands í Söngvakeppni
evrópskra sjónvarpsstöðva, eftir forkeppnina á
fimmtudagskvöld, þegar ljóst var að íslenska lagið
kæmist ekki áfram í aðalkeppnina.
’Það er ekki vaninn að prútta á Íslandi,en þar sem ég kem frá er mjög óvenju-
legt ef maður prúttar ekki.‘Dorrit Moussaieff forsetafrú er hún heimsótti perlu-
markaðinn í Shanghai á fimmtudag. Ferðin var liður
í opinberri heimsókn forsetahjónanna til Kína.
’Þetta var mjög árangursríkur fundurog farið yfir fjölmörg atriði. Hjá forseta
Kína kom fram vilji til að hefja samvinnu
við Íslendinga á mjög mörgum nýjum
sviðum.‘Ólafur Ragnar Grímsson, forseti Íslands, eftir fund
sinn með Hu Jintao, forseta Kína, í Höll alþýðunnar í
Peking á þriðjudag.
’Ég er ekki, né hef ég nokkurn tímannverið, í olíuviðskiptum. Ég var andstæð-
ingur Saddams Husseins þegar bresk og
bandarísk stjórnvöld voru að selja hon-
um byssur og gas.‘Breski þingmaðurinn George Galloway kom á
þriðjudag fyrir bandaríska þingnefnd, sem rann-
sakar áætlun Sameinuðu þjóðanna um olíusölu
Íraka, og vísaði á bug ásökunum um að hann hefði
hagnast persónulega á áætluninni.
’Mér fannst standa upp á mig að leggjahönd á plóginn og stuðla að því að sem
breiðustum hópi landsmanna gæfist
tækifæri til að fjárfesta í Símanum og þá
á þeim kjörum sem hann væri keyptur á.
Mér fannst það skynsamleg stefna og
mikilvægt að það væri gert í sátt við guð
og menn, þannig að landsmönnum þætti
ekki hlutur sinn fyrir borð borinn.‘Athygli vakti að Ólafur Jóhann Ólafsson rithöf-
undur tekur þátt í sameiginlegu tilboði fjárfesta í
98,8% hlut ríkisins í Símanum. Fjárfestahópurinn
hefur gert samning við Almenning ehf. um að öllum
Íslendingum verði gefinn kostur á að kaupa samtals
30% hlut í Símanum í opnu útboði, verði gengið að
tilboði þeirra.
’Vissulega á ég mínar myrku hliðar. Enþær eru engu myrkari eða máttugri en
hjá öðru fólki. Við glímum öll við myrku
öflin í okkur og tekst vonandi flestum að
hemja þau og drepa niður.‘Hayden Christensen, sem fer með hlutverk hins illa
Svarthöfða í nýjustu og jafnframt síðustu Stjörnu-
stríðsmyndinni, sem beðið hefur verið með óþreyju
og frumsýnd var í vikunni.
’Mér barst bréf í morgun frá Alcoa þarsem þeir lýsa formlega yfir áhuga sínum
á að vinna með stjórnvöldum og sveit-
arfélögunum fyrir norðan að undir-
búningi hugsanlegs álvers á Norður-
landi.‘Valgerður Sverrisdóttir iðnaðarráðherra í viðtali
við Morgunblaðið eftir að hún kynnti erindi Alcoa á
ríkisstjórnarfundi á þriðjudag.
’Það er hörmulegt að frétt sem var röngí upphafi skyldi valda jafnmiklum skaða
og raun ber vitni, þar á meðal mann-
tjóni.‘Richard Boucher, talsmaður bandaríska utanríkis-
ráðuneytisins, krafðist þess á mánudag að viku-
blaðið Newsweek gengi lengra í því að biðjast afsök-
unar á frétt um að fangaverðir í fangabúðum
Bandaríkjamanna í Guantanamo á Kúbu hefðu van-
helgað Kóraninn. Newsweek brást við með því að
draga fréttina til baka.
’Ef gengið verður harkalega fram gegnkonu á þinginu og hún getur ekki svarað
fyrir sig, þá mun hún bara gráta.‘Sulaiman al Daghen, kaupsýslumaður í Kúveit sem
AP-fréttastofan tók tali eftir að þing landsins veitti
konum loks kosningarétt á mánudag, var ekki ýkja
ánægður með þetta skref í jafnréttisátt.
Ummæli vikunnar
Morgunblaðið/Sverrir
Ferð íslensku keppendanna til Kænugarðs
var ekki til fjár.