Morgunblaðið - 11.07.2005, Blaðsíða 51

urvinnu sér á höndum í embætti sínu
sem skrifstofustjóri. Hið þúnga hús
hans þurfti mikils við og loks varð
hann að selja það til að bjarga vin sín-
um undan óþægilegu gjaldþroti.“
(Skáldatími, bls. 172).
Fundur Unuhúss
Um fyrstu heimsókn Halldórs Lax-
ness í Unuhús segir meðal annars í
kaflanum Fundur Unuhúss í Sjö-
meistarasögunni:
„Hvurn fjárann ötluðum við nú aft-
ur? spurði ég.
Við ötluðum að hitta hann Stefán
frá Hvítadal, sagði Guðmundur
Hagalín. Ég þarf að útvega honum
dáldið handa saumakonu. Það er helst
maður hafi upp á honum hérna í
rauða húsinu efst í brekkunni, hjá
henni Unu gömlu og Erlendi.
Sundið var mjög þraungt vegna
girðinga og einhverskonar ryðgaðra
bárujárnsmannvirkja, og ef tveir
menn ötluðu þessa leið saman urðu
þeir að gánga í halarófu. Við enda ein-
stigsins birtist bakhliðin á rauðmál-
uðu tréhúsi, veðurbörnu, og hafði tvo
glugga og eldhúsdyr með bíslagi.
Fyrir eldhúsglugganum að innan
héngu nokkrar aldraðar dulur, en fyr-
ir hinum glugganum voru snyrtileg
gluggatjöld, hvít; þau áttu enn eftir að
vera þar leingi.
Þetta er gluggi Erlendar, sagði
Hagalín.“
Fjörutíu árum síðar orti Laxness
kvæði um þennan glugga sem hefst á
þessu erindi:
Upp þetta dimma sund: þar lá mín leið
mart liðið kvöld;
og sæi eg ljós, þá var sem vanda og neyð
væri nú lyft af heilli öld.
Í næsta kafla Sjömeistarasögunn-
ar, Rétt skoðun, heldur Halldór Lax-
ness áfram að lýsa þessari fyrstu
heimsókn sinni í Unuhús:
„Við vöruðum okkur á að fara inní
húsið eldhúsmegin; að því mér skild-
ist á Hagalín, vegna þess að þar væri
venjulega ofmart af óútskýrðu fólki,
sumir hlæandi, aðrir sýngjandi eða
grátandi og nokkrir að kveða rímur.
Við geingum innum fordyrið norð-
anfrá og síðan upp hriktandi stiga.
Undir honum er afþiljað skot þar sem
í húsum er vant að geyma sópa og
skolfötur. Þessu litla svartholi undir
stiganum lauk Hagalín upp í framhjá-
leiðinni, sýndi mér inn og sagði:
Þarna bjó Jón Sinnep. Eingin skýr-
ing. Seinna heyrði ég að Jón Sinnep
hefði verið fatlaður af drykkju; þegar
á leið nótt gekk hann á fjórum fótum
upp þetta dimma sund því hann átti
þarna afdrep undir stiganum.
Uppi brast og brakaði í húsinu þeg-
ar stigið var á gólf, og var undraverð
sú fjölbreytni sem sakleysislegt hús
gat gefið af sér af alskonar tréhljóð-
um, oft ískrandi. Hagalín barði á ein-
ar dyr af mörgum sem um var að velja
á þessu tiltölulega litla lofti. Þegar
hann hafði barið nokkrum sinnum
heyrðist rödd að innan, veik og rám,
einsog af fjarlægu tilverusviði. Við
lúkum upp. Þar lá maður í rúmi sínu
og virtist hafa sofið; hann reis upp
með nokkrum erfiðismunum og sett-
ist framaná rúmstokkinn og reyndist
hafa tréfót sem stóð beint útí loftið
þegar hann sat. Núna rekur mig ekki
leingur minni til að í þessu herbergi
hafi annað húsgagna fyrirfundist en
rúmið og fyrir framan það tréstóll
með pílárum í bakið: og á stólnum ein
bók, farin að losna í bandinu. Sá mað-
ur sem við fundum hér var Stefán frá
Hvítadal.“
Sala Unuhúss
Erlendur í Unuhúsi seldi Ragnari í
Smára Unuhús árið 1941 og fylgdi
það skilyrði að hann fengi að búa þar
á meðan hann lifði.
Sú saga komst á kreik að Erlendur
hefði selt húsið til að bjarga vini sín-
um Halldóri Laxness frá gjaldþroti.
Um þetta segir meðal annars í ritinu
Kiljan, öðru bindi ævisögu Halldórs
Kiljan Laxness, eftir dr. Hannes
Hólmstein Gissurarson:
„Vinir Kiljans höfðu þungar
áhyggjur af fjárhag hans. Benedikt
Stefánsson heimsótti þau Kristin og
Þóru eitt kvöldið í mars til að ræða við
þau um söfnun handa Kiljan, en þegar
neyðin er stærst er hjálpin næst.
Sumarið 1941 auglýsti Erlendur Guð-
mundsson Unuhús til sölu. Hann
þurfti að bjarga „vin sínum undan
óþægilegu gjaldþroti“, eins og Kiljan
orðaði það síðar. Sá vinur gat varla
verið annar en Halldór Kiljan Lax-
ness, þótt hljótt færi. Ragnar í Smára
keypti húsið af Erlendi á 45 þúsund
krónur, sem var óvenju hátt verð, en
leyfði honum að búa þar áfram.“
Núverandi húsráðandi í Unuhúsi
og fyrrverandi tengdasonur Ragnars
í Smára, Gestur Ólafsson, kvaðst ekki
geta fullyrt neitt um sannleiksgildi
þessarar frásagnar. Hitt væri þó ljóst
að dulúð hvíldi yfir þessum viðskipt-
um og ekki væri vitað hvað varð um
söluandvirði hússins, þegar Ragnar
keypti það af Erlendi.
Á undan sinni samtíð
Þórbergur Þórðarson færði í letur
frásögn Stefáns frá Hvítadal í bókinni
Í Unuhúsi. Má þar lesa um marga
kynlega kvisti, en um íbúana segir
Þórbergur meðal annars í formáls-
orðum bókarinnar:
„Að sumum lesendum þessara
þátta mun máski setjast sú skoðun, að
lífið í Unuhúsi hafi verið í meira lagi
görótt á þessum árum. Þó er hér að-
eins frá sagt óbrotinni náttúru al-
þýðufólks, er margir munu kannast
við, að leitað hafi úthlaups með svip-
uðum hætti í fjölda annarra hýbýla
hér í bæ, ef nánar er að gætt. Og þess
má lesandinn ekki ganga dulinn, að
þarna er ekki sögð öll saga Unuhúss á
þessu tímabili. Þar fór fleira fram og
úr allt öðrum toga spunnið.“
Síðar í sama kafla segir Þórbergur:
„Una var að einu leyti á undan samtíð
sinni. Hún leit ekki á drykkjuskap og
lauslæti sem útrás frá rangsnúnu eða
jafnvel illu innræti, eins og þá var al-
gengt. Manneskjur, sem haldnar voru
slíkum áráttum, væru sjúkir aumingj-
ar, sem þyrfti að lækna. Hún skaut
skjólshúsi yfir nokkra slíka kvenkyns
„sjúklinga“, bæði til að reyna að reisa
þá við, en í og með líka í því skyni,
stundum, að fá svolitla hjálp við hús-
verkin.
Talsverða athygli vakti, eins og nú
er komist að orði, öðrum fremur ein
viðreisnartilraun Unu. Eitt haust eft-
ir að ég fór að vera í fæði í húsinu,
kom til Unu frændkona hennar norð-
an úr landi. Það var lagleg stúlka,
fremur smávaxin, greind á svip, rösk í
fasi og harðdugleg. Hún var komin í
þeim erindum að læra fatasaum á
saumastofu um veturinn. Hún fékk
fæði og lítið herbergi til íbúðar hjá
Unu. Upp í það skyldi hún ræsta
neðri hæð hússins á morgnana áður
en hún færi á saumastofuna. Þau verk
vann hún af þvílíkum myndarskap, að
hæðin breytti um svip, eftir að hún
tók þar til verka.
Ekki löngu seinna slæddist heim til
Unu frauka nokkur hér úr bænum, en
ættuð og upprunnin utan af landi.
Una mun hafa þekkt hana eitthvað.
Fraukan var húsnæðislaus og hafði
víst á litlu eða engu að lifa. Kunnugt
var það, að hún var talsvert við karl-
menn riðin, og var sagt, að hún tæki
skildinga fyrir að gera hitt, en það var
enginn uppgripaatvinnuvegur á þess-
um tímum, eftirspurn takmörkuð eft-
ir þannig löguðum viðskiptum og tak-
stinn þess vegna ekki hár. Þetta var
myndarleg stúlka á velli, þokkaleg og
ekki ófríð sýnum, en andlitssvipurinn
dálítið laumulegur. Hún bauð Unu
þjónustu sína gegn mat og húsaskjóli.
Una tók henni vel sem öðrum, en
hafði ekkert herbergi handa henni og
skaut því niður í rúmið til frænku
sinnar. Þá var það algengara en nú á
tímum, að tveir svæfu saman í rúmi.
En frændkonan komst fljótlega á
snoðir um, hvers konar sending væri
komin í bólið til hennar og neitaði að
deila sæng við henni og kvaðst fara úr
húsinu, ef hún ætti að halda áfram að
sofa hjá sér.
Þarna stóð Una frammi fyrir
ástandi, sem nú til dags hefði verið
kallað vandamál. En Una þurfti ekki
að kalla til sín sérfræðinga til þess að
leysa vandann. Hennar hreina innsæi
afréð að láta frændkonuna fara og
fraukuna sitja eina að rúminu og her-
berginu. Una hugsaði lausn vanda-
málsins þannig: Frændkona mín er
myndarstúlka með óspillt mannorð.
Henni verður því enginn vandi á
höndum að koma sér einhvers staðar
fyrir. En hin er „aumingi“, sem verð-
ur að hjálpa og reyna að lækna.“
Heimildir:
Halldór Laxness: Skáldatími, Sjömeist-
arasagan.
Þórbergur Þórðarson: Í Unuhúsi.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson: Kiljan 1932–
1948, Ævisaga Halldórs Kiljans Laxness.
Húsið skemmdist mikið í bruna árið 1987.
Morgunblaðið/Þorkell
Stigapallurinn á efstu hæðinni. Í herberginu lengst til vinstri gisti Stefán frá Hvítadal, þegar
hann var í bænum.
Skápurinn undir stiganum þar sem Jón sinnep átti afdrep þegar
hann var drukkinn.
Morgunblaðið/Þorkell
Unnið við flutning hússins neðar í lóðina um miðjan áttunda ára-
tug síðustu aldar.
svg@mbl.is
Glugginn af gamla bíslaginu, eins og
skúlptúr frá horfinni öld.
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 11. JÚLÍ 2005 F 51