Morgunblaðið - 06.08.2005, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. ÁGÚST 2005 49
MENNING
M
IX
A
•
fí
t
•
5
0
8
1
5
Grímsævintýri
Hátíð í Grímsnes- og Grafningshreppi laugardaginn 6. ágúst
Hátíð á Borg hefst kl. 13.00 – aðgangur ókeypis.
Uppsveitarvíkingurinn 2005
Sterkustu menn landsins takast á.
Tombóla, hoppukastali og útimarkaður
með handverki, grænmeti o.fl.
„Matur og menning“ í Þrastalundi.
Tveggja rétta helgartilboð í tilefni Grímsævintýris.
Myndlist og tónlist á laugardagskvöldi.
Ferðaþjónustan á Minniborg er með kynningu
á fyrsta Skógarþorpinu – spennandi viðbót við
gistimöguleika í Grímsnesi.
Allir velkomnir á staðinn kl. 14.00-18.00
Kaffi, heimabakaðar kökur og myndlistarsýning
sveitunga á Gömlu Borg.
Grímsnes- og Grafningshreppur
Írafossvirkjun
Opið hús frá kl. 10.00-12.00.
Gestum boðið að skoða virkjunina undir
leiðsögn starfsmanna.
Ljósafosstöð
„Ár og kýr“ Jóns Eiríkssonar komnar suður.
365 kúamyndir sem hlotið hafa verðskuldaða
athygli.
„Oft er í holti heyrandi nær“
Ljósmyndasýning Guðmundar frá Efri-Brú.
Á MORGUN, sunnudag munu þau
Laufey Sigurðardóttir fiðluleikari
og Páll Eyjólfsson gítarleikari
halda tónleika í Hóladómkirkju. Er
þetta fimmta sumarið sem Laufey
og Páll halda þar tónleika en á efn-
isskrá að þessu sinni verða verk eft-
ir Pergolesi, Bach, Paganini, V-
Lobos, Debussy og fleiri.
Tónleikarnir hefjast kl. 14 og er
aðgangur ókeypis.
Laufey og Páll
í Hóladómkirkju
Ljósmynd/Aldís Pálsdóttir
Laufey Sigurðardóttir fiðluleikari
og Páll Eyjólfsson gítarleikari.
Fá tónskáld sögunnar hafaþótt eiga jafn krassandieinkalíf og ítalski end-
urreisnarmeistarinn Carlo Gesu-
aldo, prins, sem var uppi frá um
1556 til 1613. Gesualdo var prins af
Venósa, efnaður aðalsmaður og
jafnframt eitt mesta madrigala-
skáld endurreisnarinnar. Tónlist
hans var framsækin, ákaflega litrík
og dramatísk. Sumir segja hana
draga dám af því myrkri sem lá á
sálu hans.
Gesualdo kvæntist ungur frænku
sinni, Mariu d’Avalos. Ekki var
langt liðið á hjónabandið þegar hún
tók upp ástarsamband við hertog-
ann af Andria, Fabrizio Carafa. Svo
virðist sem tekist hafi um nokkurra
ára skeið að halda sambandinu
leyndu fyrir Gesualdo, en leyni-
makkið komst upp um síðir. At-
burðir þeir er þá gerðust voru
skráðir á spjöld sögunnar, en þegar
tónskáldið kom að eiginkonunni og
elskhuga hennar í ástaleikjum í
hjónarúminu lét hann umsvifalaust
myrða hertogann, en tók sjálfur að
sér að pynta eiginkonuna áður en
hann drap hana. Elskendunum til
háðungar voru lík þeirra höfð til
sýnis á almannafæri, – væntanlega
til viðvörunar öðrum svikulum eig-
inkonum. Þar sem Gesualdo var að-
alsmaður var ekki hægt að sækja
hann til saka fyrir ódæðið.
Eins og þetta hefði ekki verið
nóg. Seisei nei. Því Gesualdo
kvæntist öðru sinni, aðalsmeynni
Leonoru d’Este. Af sendibréfum
hennar til bróður síns má ráða, að
Gesualdo hafi lítinn áhuga haft á
henni til annars en að flengja hana
og tukta til, og með tímanum dvaldi
hún æ lengri tíma að heiman en
heima.
Ljóst má vera að Gesualdo gekk
ekki heill til skógar. Margt hefur
verið skrifað um hugsanlega sekt-
arkennd hans og þunglyndi í kjöl-
far morðanna, og reynt að rýna í
þá persónu sem í senn samdi svo
dýrðlega tónlist en var um leið
kaldrifjaður morðingi.
Margt þykir benda til þess aðerfiðleikar Gesualdos hafi
fyrst og síðast snúist um hans eigið
kynferði og langanir og þrár í þeim
efnum. Þjónar hans þurftu að
flengja hann daglega, og jafnvel oft
á dag. Sérstakur þjónn hafði það
hlutverk eitt með höndum að að-
stoða hann við hægðir. Þá fékk
Gesualdo pilt til að sofa þétt upp
við bak sitt á nóttunni, og sagði það
lina þrautir í baki og melting-
arfærum.
Óneitanlega hvarflar það að nú-
tímamanneskju að Gesualdo hafi í
raun verið samkynhneigður, og
áhugaleysi hans á kynlífssamneyti
við eiginkonurnar styður það. Enn
fleira hefur þótt styðja þá kenn-
ingu að Gesualdo hafi verið sam-
kynhneigður, án þess að hafa getað
lifað því lífi á eðlilegan hátt. Áhugi
hans á líkamlegum píslum gæti vel
hafa verið sprottinn af sam-
viskubiti vegna morðanna, en gæti
þó allt eins hafa verið tilkominn af
einhvers konar innri þörf eða ma-
sókisma, sem þarf þó ekki að tengj-
ast hugsanlegri samkynhneigð
hans á nokkurn hátt.
Hvernig gat rammkaþólskur að-
alsmaður varið kynhneigðir sínar
gagnvart samfélagi sínu árið 1600?
Er hugsanlegt að ýkt og skelfileg
viðbrögð Gesualdos við framhjá-
haldi eiginkonunnar hafi verið ein-
hvers konar viðleitni til að fela eða
breiða yfir eigið áhugaleysi á eig-
inkonum sínum, sem hann virðist
hafa kvænst fremur af skyldurækni
og til að eignast börn með en af
áhuga og ást?
  
Spurningum af þessum togaverður sjálfsagt seint svarað.
Hafi Gesualdo verið samkyn-
hneigður hefur hann tæpast verið
fyrsta tónskáld sögunnar sem
þannig var ástatt um, og fráleitt
það síðasta. Kenningar eru uppi
um að bæði Händel og Schubert
hafi verið samkynhneigðir; og hef-
ur áhugaleysi beggja á kvenþjóð-
inni ýtt undir þær. Að auki þykjast
einhverjir fræðimenn sjá kvenlega
drætti í tónlist Schuberts og við-
fangsefnum og í þeim skáldskap
sem hann kaus að nýta í verk sín.
Slíkum kenningum ber að taka með
fyrirvara, – og erfitt mun reynast
að færa fyrir þeim full rök, mörg-
um öldum eftir að viðkomandi voru
uppi. Það eitt að tónskáld hafi ekki
kvænst þarf ekki að stafa af sam-
kynhneigð.
Eftir því sem nær dregur okkur í
tíma opnast skápgáttin, og stað-
festum heimildum um samkyn-
hneigð tónskáld fjölgar. Á 19. öld
og í upphafi þeirrar 20. virðist sam-
kynhneigð þó enn hafa verið það
mikið tabú, að ekki var um slíka
hluti rætt opinberlega, þótt vitað
hafi verið af þeim. Og hverju skipti
það svosem hvort tónskáld væru
samkynhneigð? Það er kannski
fyrst með Pjotr Tsjaíkovskíj að sú
spurning varð ágeng, því í tónlist
hans þóttust margir sjá augljós
merki hinsegin hugar. „Ofur-
viðkvæmni“ er orð sem oft hefur
verið notað til að lýsa háróm-
antískri tónlist Tsjaíkovskíjs, og
víst er hrein fegurð og tilfinn-
ingaleg dýpt eitt helsta einkenni
hennar. Enn hafa þó fræðin átt erf-
itt með að sýna fram á bein tengsl
milli þess og samkynhneigðar tón-
skáldsins; – og skiptir kannski ekki
öllu máli þegar upp er staðið.
Meiru varðar að viðurkennt hafi
verið að samkynhneigð spurði
hvorki um starf né stétt, og heldur
ekki um öld og aðstæður. Eflaust
má skýra margt í músík Tsjaíkovs-
kíjs út frá þeim erfiðleikum sem
hann gekk í gegnum við að sættast
við samkynhneigð sína, og fræg til-
raun til þess konar skýringar var
kvikmynd Kens Russells, The Mu-
sic Lovers, um samskipti Tsjaíkovs-
kíjs við velgjörðarkonu sína, Ma-
dame von Meck. Samband
Tsjaíkovskíjs við ungan mann í hirð
keisarans komst í slíkt hámæli að
talið er að sjálfsvígstilraun hans
skömmu síðar sé afleiðing þess.
Sennilega var Tsjaíkovskíj fyrsta
tónskáldið sem tókst á við það í lif-
anda lífi að vitað var um samkyn-
hneigð hans, og vafalítið hafa þau
átök haft áhrif á persónu hans og
sköpunarverk.
Í kjölfar Tsjaíkovskíjs komu svo
Camille Saint-Saëns, Reynaldo
Hahn, Ernest Chausson og Edward
Elgar, sem var kvæntur, en átti í
ástarsambandi við August nokkurn
Jaeger, en honum tileinkaði Elgar
Enigma-tilbrigði sín.
Þegar líða fór á 20. öld fóru við-
horf til samkynhneigðar góðu heilli
að breytast, og mörg mestu tón-
skáld aldarinnar úr röðum samkyn-
hneigðra þurftu ekki að lifa því
tvöfalda lífi sem samkynhneigð
tónskáld fyrri alda stóðu frammi
fyrir. Benjamin Britten var í ára-
langri sambúð með söngvaranum
Peter Pears, – og Aaron Copland,
Karol Szymanowski, Samuel Bar-
ber, Leonard Bernstein, Gian Carlo
Menotti, Francis Poulenc, Manuel
de Falla, Virgil Thomson og John
Cage voru allir samkynhneigðir.
Ástmaður Cage um árabil var dans-
arinn frægi Merce Cunningham.
  
Í dag þykir okkur tæpast máliskipta hverrar kynhneigðar
tónskáld eru, – frekar en við látum
okkur varða kynhneigð fólks al-
mennt. Til allrar hamingju hafa
viðhorf umheimsins breyst til betri
vegar. Þó eru þeir til sem halda því
fram að fegurð tónlistar Tsjaíkovs-
kíjs hafi einmitt verið sprottin af
þjáningu hans og innri átökum
gagnvart samkynhneigðinni. Varla
vildum við þó leggja slíkar píslir á
nokkra manneskju fyrir hug-
myndir okkar um fegurð. Og auð-
vitað hafa verið samin ægifögur
tónverk allar götur síðan; – bæði af
samkynheigðum og gagnkyn-
hneigðum.
Það er ok tepruskaparins, fá-
fræðinnar og skammarinnar sem
samtíminn hefur létt af samkyn-
hneigðum listamönnum. Það ok
hafa samkynhneigðir að mestu
sjálfir hrist af sér. Viti það á gott
og verði list þeirra til framdráttar
um ókomna daga.
Hinsegin tónskáld
’Sennilega var Tsjaí-kovskíj fyrsta tón-
skáldið sem tókst á við
það í lifanda lífi að vitað
var um samkynhneigð
hans, og vafalítið hafa
þau átök haft áhrif á
persónu hans og sköp-
unarverk.‘
AF LISTUM
Bergþóra Jónsdóttir
Carlo Gesualdo, meistaratónskáld
og morðingi. ...var hann kannski
samkynhneigður masókisti?
begga@mbl.is
Í DAG opnar Anna
Gunnarsdóttir sýningu
sína „Ljóshaf, lýsandi
form úr þæfðri ull“ í
Árbæjarsafni.
Á sýningunni gefur
að líta skúlptúra sem
Anna hefur unnið úr
þæfðri ull. Eins og seg-
ir í tilkynningu hlaut
Anna innblástur frá
Óði til hafsins eftir
Davíð Stefánsson þeg-
ar hún vann verk sín
en þau minna á lýsandi
sjávarform á hafsbotni.
Sýningin verður
opnuð kl. 14 og stend-
ur til 18. ágúst. Opið
verður alla daga frá 10
til 17.
Lýsandi ull
Eitt verka Önnu Gunnarsdóttur, Ljóskuðungar.