Morgunblaðið - 30.10.2005, Síða 28

28 SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Trúa mín að yngri kynslóðirmyndlistarmanna þekkilítið ef nokkuð til norskamálarans Per Krohgs, áhinn bóginn er nafn föður
hans málarans og rithöfundarins
Christian Krohg stórum nær hinum
eldri. Per Krohg er þó gerandinn á
bak við stóru veggskreytinguna sem
prýðir aðalsal Sameinuðu þjóðanna í
New York og iðulega bregður fyrir á
sjónvarpsskjánum. Minnir heiminn
daglega á hlut norrænnar arfleifðar í
heimsmenningunni þótt skiptar skoð-
anir kunni að vera um listgildið, sem
jafnan. Christian Krohg var ekki ein-
ungis úrskerandi áhrifavaldur í
norskri myndlist og bókmenntum,
ruddi natúralismanum og „plein air“
málverkinu braut í sínu heimalandi,
áhrifin hans einnig vel greinanleg í ís-
lenskri myndlist. Var einn helstur
stuðningsmaður Edvards Munchs í
Kristianíu (Ósló) eins og Max Lieber-
mann í Berlín og ekki gott að segja
hvernig gangurinn hefði orðið ef hinn
ungi maður hefði ekki notið þessara
hollu hauka á bergi. Skáldsagan Al-
bertina, sem fjallar um líf og kjör
vændiskvenna og út kom 1880 olli
miklu hneyksli og sömuleiðis málverk
með sama nafni. Leiddi til rétt-
arhalda og mikils umróts í hinu púrit-
aníska þjóðfélagi, bókin gerð upptæk.
Þá var hann einn af Kristianíu
bóhemunum svonefndu, sem var lítill
hópur uppreisnarmanna með aukin
mannréttindi og listrænt frelsi á
stefnuskránni, að ógleymdum frjáls-
um ástum sem kom einstökum þeirra
eins og hinum nafnkennda rithöfundi
og anarkista Hans Jæger bak við lás
og slá. Ferskir straumar nýviðhorfa í
Evrópu voru að festa rætur í Noregi,
eins og víðar á Norðurlöndum, og hér
var hinn danski bókmenntarýnir og
menningarviti Georg Brandes ljós-
móðirin, sem tók á móti og miðlaði
nýstraumum frá sér með leiftrandi
orðsnilld og persónutöfrum. Norræn-
ir listamenn sem áður flykktust til
Rómar höfðu nú uppgötvað leiðina til
Parísar, ennfremur nautnina við
heimspekilegar rökræður og almenn-
ar vangaveltur á kaffihúsum Mont-
parnasse sem listamenn hópuðust á,
ásamt heimsóknum í vændishús sem
voru á hverju strái, jafn sjálfsögð og
samgróin lífsmynstrinu og, bolanger/
patisseríur, hinar ilmandi brauð- og
kökubúðir. Hvatti Frans Jæger
norskar konur óspart til aukins frels-
is og að losa um naglföst nærhöldin,
stunda frjálsar ástir sem þótti ekki
par sniðugt í þessari síberíuborg
norðursins eins og Edvard Munch
kallaði Kristíaníu.
Per Lasson Krohg var fæddur í?sgårdstrand 1889 og lést íÓsló 1965, guðfaðirinn eng-inn annar en Edvard Munch,
sem átti þar draumahús, dvaldi jafn-
aðarlega yfir sumarmánuðina og
gerði mörg sín þekktustu myndverk.
Per aðein sex ára þegar foreldrarnir
tóku hann með sér til Frakklands,
fyrst til Dieppe hvar hinn virti málari
og félagi föðurins Fritz Thaulow
leigði sumarhús, eiginkona hans syst-
ir móðurinnar Odu Krohg sem var
líka málari, frjálsleg í háttum og
bóhem í bland. Þessi glæsilega dóttir
virðulegs saksóknara hneykslaði góð-
borgara Kristianíu með frjálslyndu
líferni, segja heimildir að hún hafi
komið kenningum félaga sinna um
frjálsar ástir í verk. Yfirgaf eig-
inmann og tvö börn 1884 til að gerast
nemandi Krohgs, átti í ýmsum ást-
arsamböndum m.a. við Hans Jæger,
en er því lauk gat lærimeistarinn talið
sköpunarverkið á að giftast sér, skeði
1888, og ári seinna leit Per dagsins
ljós.
Það sem drengurinn mundi helst
frá þessum fyrstu mánuðum dval-
arinnar í Frans, sem átti eftir að ná
yfir 30–35 ár, var dálítið feitlaginn og
ljúfur maður sem hann sá ganga upp
teppalagðan stigann til annarrar
hæðar. Sagði móðir hans að þar færi
mikill enskur rithöfundur, héti Óskar
Wilde og liði illa – hefði verið í fang-
elsi, seinna sagði hún honum sögu
hans.
Norski málarinn grafíkerinn og rit-
höfundurinn Fritz Thaulow, sem eins
og Christian Krohg var eindreginn
talsmaður útimálverksins, ásamt
Erik Werenskiöld lögðu þeir félagar
grunninn að Haustsýningunum í
Kristianíu, sem hefur verið árviss við-
burður síðan. Thaulow þá þegar vel
metinn málari og seldi myndir sínar
einkum efnuðum Englendingum sem
tóku Dieppe fram yfir ensku bað-
strendurnar, hópuðust þangað yfir
helgar. Thaulow fylgdist vel með þeg-
ar Wilde losnaði úr fangelsinu, illa
svikinn af sínum bestu vinum, og þeg-
ar hinn umkomulausi og niðurbrotni
rithöfundur kom með ferjunni til
Dieppe mun hann hafa setið fyrir
honum og bauð umsvifalaust að vera
gestur fjölskyldunnar í Villa des
Glycenes. Frá þeim degi heilsaði eng-
inn aðkominn Englendingur Thaulow
á götu úti og hann glataði vænni
tekjulind.
Næst var stefna fjölskyldunnar
tekin á París og að sjálfsögðu Mont-
parnasse, Per helst í minni frá þess-
um árum að foreldrar hans umgeng-
ust menn eins og Georg Brandes,
Helge Rhode, Holger Drachmann,
Alexander Kielland, Thomas og Vil-
helm Krag, Auguste Rodin og marga
fleiri af stórmennum tímanna. Hafði
drengurinn ánægju af þessu fólki og
best mundi hann eftir Rodin. Það
fjaraði svo sem ekki um andans fólk í
kringum stóru norsku málarana, er
gerðu strandhögg sunnar í álfunni á
þessum árum, þannig var Edvard
Munch meðal annars í nánu sam-
bandi við skáldið Mallarmé sem hann
rissaði upp, skrifaðist á við líkt og
marga fleiri andans menn Evrópu og
bækur eru til vitnis um.
Í raun réttu var sáralítið um sölu
málverka á þessum árum og Krohg
fjölskyldan lifði fjarri því nokkru lúx-
uslífi, en menn gerðu aðrar og mýkri
kröfur til lífsins á þeim tímum og
voru sælir með sitt. Gildin önnur og
peningur peningur, hver sá er hafði
skilding í lófanum lukkunnar pamfíll
eins og málarinn Jón Stefánsson orð-
aði það eitt sinn við mig. Rómuð
kennsla Christians við Académie Col-
arossi helsta tekjulindin, málarinn
einkum sóttur þangað sökum þess að
skandinavískar listspírur sem leigðu
sameiginlega vinnustofu í nágrenni
þess nutu leiðbeininga hans og menn
uggandi vegna samkeppninnar ekki
síst þegar snertipunkturinn varð al-
þjóðlegur. Til viðbótar neyddist
Christian til að afla sér tekna með
skrifum, helst sem fréttaritari dag-
blaðsins Verdens Gang og mun hafa
verið hátt metinn sem slíkur. En við
son sinn sagði hann þá strákur var að
fullorðnast: „Ef þú getur komist hjá
því, skrifaðu ekki orð!“ Sjálfur skrif-
aði hann ekki af ástríðu heldur til að
brauðfæða fjölskylduna, og kjarninn í
hinum vel meinta framslætti var að ef
menn á annað borð ánetjuðust skrift-
um væri vandinn mikli að komast frá
þeim. Hinn ástríðufulli málari hefur
skiljanlega ekki verið of ánægður
með að verða að kasta reglulega frá
sér pentskúfunum og risstækjunum
til hags skylduskrifum. Per fór að
ráðum föðurins og tók fyrst af ein-
hverju ráði að festa línur á blað þegar
hann hálft annað ár seinni heims-
styrjaldarinnar var fangi nasista á
Grini, punktaði þó eitt og annað í
kompur sínar, helst er skaraði listir.
Kemur fram í endurminningum sem
hann vann að og hafði formað hvað
útlit, kaflaskipti og myndaval snerti
en náði ekki að ljúka með öllu. Bókin
Minner og meninger kom út 1966, ári
eftir andlát hans og bjó Henning
Sinding-Larsen hana til prentunar.
Þrátt fyrir veikindi var lífskúnstner-
inn ekki viðbúinn burtkústun sinni úr
jarðlífinu, hafði á orði við vini sína að
hann vænti þess að verða jafn gamall
Tizian, sem átti að hafa orðið 98 eða
99 ára gamall!
Líf skal síður talið í árum en kraft-
birtingi, og með sanni gustaði af Per
Krohg frá fyrsta degi og þar til yfir
lauk. Upplifði umrót aldaskiptanna,
tvær heimsstyrjaldir, allar þær upp-
stokkanir sem fylgdu í kjölfarið
ásamt hinum miklu og afdrifaríku
hræringum fyrstu áratugi aldarinnar.
Lífsverk hans bar keim af þessum
umbrotum, finna má spor fútúrisma,
kúbisma og orfisma í fjölþættu lífs-
verki hans, en öðru fremur var hann
málari léttleikans og gleðinnar. Jarð-
tengdur húmoristi, heimsborgari sem
festi ekki trúss sitt við nein afmörkuð
stílbrögð en var þó öðrum þræði al-
vörugefinn og djúpt þenkjandi. Naut
hér frábærrar skólunar föður síns, og
að hafa fylgst vakandi auga með þró-
uninni fram eftir öldinni, og trúr þeim
grunnhugmyndum sem honum höfðu
verið innprentaðar hafnaði hann að
meðtaka annað en hlutbundin vinnu-
brögð.
Í upphafi endurminninganna get-ur að lesa: „Von mín að mér hafitekist að bæta einum hlekk íkeðju sem aldrei verður full-
smíðuð. Aldrei mun mögulegt að af-
marka né ákveða tilgang listarinnar,
upphafning hennar til hástigs má
aldrei eiga sér stað né þýðing hennar
ákvörðuð fyrir manninn. Hún er hluti
af sjálfri manneskjunni, en fari mað-
ur að rannsaka andann, vitsmunina,
sálina og hæfileikana kemst maður
ekkert áleiðis. Við nýtum þessar gjaf-
ir en vitum síður hvar okkur ber nið-
ur.“
Per Krohg greip ekki í skriffærin
líkt og faðirinn til að brauðfæða sig á
uppgangsárunum, heldur voru hon-
um liðmjúkir fæturnir nærtækari og
þá hreyfði hann iðulega ótt og títt.
Mörgum þykir með ólíkindum til frá-
sagnar, að Jean Heiberg málari hinna
viðkvæmu blæbrigða og fína listaspils
var hnefaleikari á yngri árum, slíkum
yfirleitt flest annað til lista lagt. Og
sitthvað höfðu sumir að athuga við að
Per Krogh var atvinnudansari og það
ekki af lakara taginu. Aðallega voru
suður amerískir dansar á dagskrá og
meðal annars mun hann fyrstur
manna hafa innleitt nýja dansa líkt og
tangó í Kaupmannahöfn og troðið
upp með þá á Cat Noir í Ósló, næt-
urklúbbi sem var í eigu annarrar
systur móður hans. En ýmislegt urðu
menn að taka sér fyrir hendur til að
geta lifað samfara listsköpun sinni, og
verða enn. Hvað Per áhrærir hafði
hann kynnst fyrirsætu nokkurri;
Cécile Marie Vidil að nafni, með við-
urnefnið Luci Vidil, áður um skeið
ástkona búlgarska málarans og teikn-
arans Jules Pascins. Hafði séð henni
bregða fyrir á Café du Dôme og svo
var hún fyrirsæta á Colarossi, löð-
uðust þau Per hvort að öðru, hófu
sambúð og giftust 1915. Bæði voru
gefin fyrir dans og tóku til bragðs
þegar þau áttu ekki fyrir kaffisopa að
taka fjörlega sporið á einhverjum
staðnum, hoppa og skoppa með sínu
lagi, borga þannig fyrir sig. Fóru til
viðbótar að fá skilding í lófann og vatt
þetta upp á sig, nú tóku þau að æfa
sig af krafti einkum rannsaka
spanska og argentínska dansa, urðu
er tímar liðu svo fær í þeirri grein að
þau voru í senn hyllt og öfunduð,
fengu loks viðurnefnið Gullna parið.
Á sumrin sýndu þau dans og fjár-
mögnuðu með því listrænar athafnir
á veturna, Luci að sjálfsögðu aðal-
viðfang málarans eins og Pascins áð-
ur. Hins vegar gat Búlgarinn aldrei
gleymt Luci sinni og sendi henni iðu-
lega eldheitar orðsendingar, grátbað
hana að koma til sín aftur, en þótt hún
bæri miklar tilfinningar til fyrrum
elskhuga síns voru fjölskylduböndin
lengi sterkari, þau Per höfðu eignast
son sem þau skýrðu Guy, seinna
þekktur málari og smelti listamaður í
Ósló. En þá leið á þriðja áratuginn
tóku að koma brestir í hjónabandið,
Luci mun ekki með öllu hafa getað
gleymt Búlgaranum og að lokum
skildu leiðir, Per kvæntist aftur og nú
norskri konu Ragnhild að nafni sem
hann hafði kynnst í París og fluttist
með henni til Noregs 1930. Með henni
eignaðist hann þrjú börn, yngst
þeirra Veronica sem var skólasystir
okkar Guðmundar í Ósló veturinn
minn þar, hins vegar hjá prófessor
Per Krohg! Luci hvarf aftur að hluta í
fangið á Pascin, en hinn fyrrum þrótt-
mikli og lífsglaði lifimaður var þá
langt leiddur af þunglyndi eftir mis-
notkun áfengis og hún trúði ekki full-
komlega að hann ætti viðreisnar von,
né gæti bjargað manni sem réði
hvorki við hneigð sína til áfengis né
annarra kvenna. Sú varð raunin því
alveg óvænt lagði hann höld á sig,
skar á báða púlsana en þegar það
dugði ekki til hengdi hann sig á snæri
sem hann hafði fest á hurðarhún.
Hafði áður ritað stórum stöfum á
skáphurð með blóði sínu Adieu Luci,
– Vertu sæl Luci. Þá grét Montparn-
asse.
Pascin arfleiddi Luci og og Herm-
ine David, ástkonu til margra ára, að
öllum eigum sínum og Luci opnaði
listhús við Place Augustin þar sem
hún hafði verk hans til sölu.
Eins og fyrr segir var húmorinnog gleðin í og með rauðiþráðurinn í list Per Krohgs,en þóttu ekki alltof góðir eig-
inleikar meðal grafalvarlegra mód-
ernista sem dýrkuðu hið hreina mál-
verk, yfirlæti, heimsþjáning og
þurrpumpulegheit vænni og trúverð-
ugri kostur og þykir víða enn. Per var
betur metinn af félögum sínum í
Frans, á einn hátt vafalaust jafn af-
drifaríkt fyrir hann að flytja á heima-
slóðir og seinna hjá Svavari Guðna-
syni, einmitt þegar uppgangur
Helhestsins stóð fyrir dyrum, hins
vegar biðu Pers mörg og stór verk-
efni.
Í Norðrinu meiri þröngsýni alvara
og einstrengisháttur en sunnar í álf-
unni, ásamt hneigð til að ógilda létt-
leika og spaug í málverkinu. Menn
varkárari í orðum og mýkri í háttum í
Frans, til að mynda var Marcel
Gromaire einn af tryggustu vinum
Pers, þeir sýndu meira að segja oft
saman ásamt því að Gromaire heim-
sótti Per nokkrum sinnum til Ósló.
Það sem Guðmundur Erró mun
helst hafa dregið dám af í list Pers
Krohgs er tryggð við hlutveruleikann,
miklar stærðir og ótal einingar innan
marka þeirra, þeir að öðru leyti gjör-
ólíkir að upplagi. Per Krohg fæddur
heimsborgari en Guðmundur Guð-
mundsson piltur úr íslenskri sveit sem
samlagaðist franskri hámenningu.
Kringum málarann Per Krohg
Per Krohg og Luci Vidil dansa í Kaup-
mannahöfn 1914.
Per Krohg: „Fastagestir á Grand Café í Osló um 1890“, 1928, olía, 3x10 m. Sitjandi fremst: Sigbjørn Obstfelder, Sigfrid Løvenskiold, Bille Aubert, Christian Krohg, Ed-
vard Diriks, Oda Krogh, Alexandra Thaulow, Kalle Løkken Fritz Thaulow. Í næstu röð má greina Henrik Ibsen á leið inn, Jens Thiis er fjórði frá vinstri, Hans Jæger þrett-
ándi og Edvard Munch 15., báðir á bak við þjóninn. Flest andans stórmenni tímanna hér samankomin, einnig úti við og má þar m.a. greina Björnstjerne Björnsson.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson