Morgunblaðið - 30.10.2005, Qupperneq 36

36 SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
29. október 1995: „Háskóli Ís-
lands brautskráði um fjögur
þúsund kandídata á árunum
1979–1988. Nálægt fimmtán af
hundraði þessara kandídata,
eða langleiðina í sex hundruð,
eru búsett erlendis, að því er
fram kom hjá Sveinbirni
Björnssyni háskólarektor við
brautskráningu kandídata í
fyrradag. „Ef sama hlutfall
gildir um þá árganga sem nú
eru að brautskrást frá háskól-
anum,“ sagði rektor, „benda
þessar tölur til þess að við töp-
um nú um 120 kandídötum á
ári.“ Orðrétt sagði rektor:
„Allar líkur benda til þess að
við séum að tapa burt mörgum
hæfustu námsmönnunum,
sem hefðu getað reynzt okkur
drjúgir við uppbyggingu at-
vinnulífs og velferðar í land-
inu.“ Þessi orð eru eftirtekt-
arverð í ljósi þeirrar
staðreyndar, að þær þjóðir
heims, sem mesta áherzlu hafa
lagt á menntun þegna sinna,
rannsóknir og þróun, búa við
hvað mesta hagsæld og verð-
mætasköpun á hvern vinnandi
mann.
Ástæða er til að vara við
hugmyndum um að takmarka
aðgang að háskólanum og
„mennta ekki fleiri kandídata
en þjóðin þarfnast“. Slíkt hef-
ur hvergi reynzt vel. Og þarfir
samfélagsins eru breytilegar.
Hins vegar ber að fagna því,
að háskólayfirvöld hafa sýnt
lofsverðan áhuga á því að að-
laga háskólanám betur þörf-
um atvinnulífsins.
Rektor nefndi tvær atvinnu-
greinar, sem gætu í senn tekið
við háskólamenntuðu fólki og
verið vaxtarbroddar í þjóð-
arbúskapnum; útflutningur á
menntun og þekkingu í sjávar-
útvegi og hugbúnaðariðnaður.
Hann minnti á að Sameinuðu
þjóðirnar hefðu spurst fyrir
um, hvort Íslendingar gætu
tekið að sér deild Háskóla
Sameinuðu þjóðanna í sjáv-
arútvegsfræðum.“
. . . . . . . . . .
20. október 1985: „Viðreisn-
artímabilið var gullaldarskeið
íslenzkra stjórnmála frá sjón-
armiði flestra sjálfstæðis-
manna og Alþýðuflokksmanna
og kom þar margt til. Festa og
agi ríkti við stjórn landsins og
i stjórnmálaflokkunum. Sú
lausung og upplausn, sem síð-
ar hefur rutt sér til rúms var
nánast óþekkt fyrirbæri á
þeim tíma. Viðreisnarárin
voru að mestu tími nýsköp-
unar í atvinnulífi og raunar
þjóðlífi öllu. Um leið var síðari
hluti þeirra lexía í því, hvernig
hægt er að ná þjóðfélaginu
uppúr öldual kreppu og sam-
dráttar á tiltölulega skömmum
tíma.
Þegar litið er til viðreisn-
aráranna þarf engan að undra,
þótt formaður Alþýðuflokksins
hvetji nú til samstarfs Sjálf-
stæðisflokks og Alþýðuflokks
um landstjórnina. Til vara hef-
ur Jón Baldvin Hannibalsson
bent á þátttöku Alþýðu-
bandalags í slíku samstarfi og
er þá komið nýsköpunar-
mynstrið, sem miklu fékk
áorkað á fyrstu árum eftir lýð-
veldisstofnun.“
. . . . . . . . . .
31. október 1975: „Þau tíðindi
hafa nú orðið vestan hafs, að
dótturfyrirtæki Sölumiðstöðv-
ar hraðfrystihúsanna í Banda-
ríkjunum hefur ákveðið að
hækka verð á flökum og blokk,
þannig að verð á þorsk- og ýsu-
flökum hækkar um 10 sent á
pund, en verða á þorsk-, ýsu-
og ufsablokk hækkar um 2 sent
og karfablokk um 5 sent. Þetta
er í fyrsta sinn um nærfellt
tveggja ára skeið, að hækkun
verður á íslenzkum sjávaraf-
urðum á Bandaríkjamarkaði
og þarf ekki að eyða mörgum
orðum að því, hvílík gleðitíðindi
þetta eru í því svartnætti
efnahagsörðugleika, sem við
erum nú staddir í.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
MIKILVÆGAR ÁBENDINGAR
Björn Bjarnason, dómsmálaráð-herra kom fram með mikil-vægar ábendingar og athuga-
semdir í ræðu á aðalfundi Dómara-
félagsins í fyrradag. Ráðherrann
sagði að spurningar kynnu að vakna
um hæfi dómara til þess að túlka lög,
sem þeir hefðu sjálfir samið en hefðu
ekki náð fram í nákvæmlega sama
búningi og höfundur vildi.
Það er kurteislega gert af dóms-
málaráðherra að setja þessa ábend-
ingu fram sem spurningu. Auðvitað
er alveg ljóst að þetta er fáránlegt
kerfi. Hvernig má það vera, að dæmi
geti verið um að dómari semji lög og
sitji svo sjálfur sem dómari við að
túlka lögin? Að ekki sé talað um ef
dómarinn sveigir túlkun sína í þá átt,
sem hann sjálfur vildi að lögin yrðu
en löggjafarvaldið sjálft komst að
annarri niðurstöðu.
Getur verið að dæmi sé um slíkt?
Það hlýtur að vera úr því að dóms-
málaráðherrann gerir þetta að um-
talsefni. Varla geta þau dæmi náð til
Hæstaréttar? Í ljósi þess hve stífar
kröfur rétturinn gerir til vinnu-
bragða annarra getur það varla verið.
En það er nauðsynlegt að það verði
upplýst um hvað er að ræða.
Samkvæmt stjórnarskrá Íslands er
löggjafarvaldið í höndum Alþingis.
Eru einhverjir dómarar að reyna að
ná því í sínar hendur? Þá er þjóðfé-
lagið á hættulegri braut.
Dómsmálaráðherra vék líka að
aukastörfum dómara og sagði að
nefnd um þau teldi ekki koma til
greina að dómarar tækju tímabundið
að sér störf saksóknara eða lögreglu-
stjóra. Í framhaldi af því varpaði
dómsmálaráðherra fram þeirri
spurningu, hvort seta dómara í ýms-
um sjálfstæðum úrskurðarnefndum
eða stefnumarkandi nefndum um lög-
gjafarmálefni félli að störfum þeirra,
þar sem niðurstöður sjálfstæðra úr-
skurðaraðila væru oft bornar undir
dómstóla.
Um þetta á við hið sama og í fyrra
tilvikinu að auðvitað geta störf dóm-
ara í slíkum tilvikum ekki gengið upp
vegna starfa þeirra sem dómara. Get-
ur verið að dæmi um þetta séu til?
Það hlýtur að vera úr því ráðherrann
nefnir þetta í ræðu á aðalfundi Dóm-
arafélagsins. Það er nauðsynlegt að
Björn Bjarnason upplýsi almenning
um það um hvaða tilvik er að ræða í
þessu sambandi.
Hér er augljóslega um að ræða leif-
ar frá löngu liðnum tíma og mikil-
vægt að dómsmálaráðherra geri þeg-
ar í stað ráðstafanir til þess að
breyting verði á. Morgunblaðið hefur
tekið undir þau sjónarmið að dómar-
ar hljóti að gera hinar ýtrustu kröfur
til þeirra, sem leggja mál sín fyrir
dómstólana og það á m.a. við um
ákæruvaldið. En hið sama hlýtur að
eiga við um dómarana sjálfa og
merkilegt að þeir skuli ekki fyrir
löngu hafa sagt sig frá slíkum störf-
um að eigin frumkvæði. En úr því að
þeir hafa ekki gert það hlýtur dóms-
málaráðherra að beita sér fyrir því,
að svo verði.
Staða dómara verður að vera hafin
yfir allan efa. Það á ekki sízt við um
dómara við Hæstarétt Íslands. Ef
þessi dæmi eru til, sem hlýtur að vera
miðað við ræðu ráðherrans, ætti að
vera ljóst, að afsagnir dómara úr um-
ræddum störfum ættu að liggja á
borði ráðherrans þegar á mánudags-
morgni. Við annað verður ekki unað
eins og allir hljóta að sjá.
Eru einhver fleiri mál af þessu tagi
á ferðinni í réttarkerfinu?
Á
næstunni fer fram viða-
mikið prófkjör á meðal
sjálfstæðismanna í
Reykjavík um skipan
framboðslista þeirra í
næstu borgarstjórnar-
kosningum. Jafnframt má
búast við að prófkjör fari
fram á vegum flestra flokka í stærri sveit-
arfélögum vegna sveitarstjórnarkosninganna
næsta vor. Hið sama gerist svo að ári liðnu
vegna þingkosninganna, sem fram fara vorið
2007. Fyrst prófkjör og síðan kosningabarátta
vegna þingkosninganna sjálfra.
Upphaf prófkjöra í okkar samtíma má senni-
lega rekja til Sjálfstæðisflokksins fyrir rúmum
fjórum áratugum. Þá fór fram eins konar próf-
kjör innan flokksins vegna framboðslista í
borgarstjórnarkosningum 1962. Að vísu eru lík-
lega dæmi um prófkjör fyrr á tíð en þau hafa
verið nokkuð samfellt frá þessum tíma, ýmist
lokuð prófkjör eða opin. Krafa um opin próf-
kjör fór vaxandi innan Sjálfstæðisflokksins al-
veg fram undir 1970 og opið prófkjör meðal
stuðningsmanna Sjálfstæðisflokksins fór fram
vegna þingkosninganna 1971. Þá þegar kom í
ljós, að prófkjör hentaði sumum frambjóðend-
um en öðrum ekki. Mætir menn og hæfir féllu
út af þingi vegna þess að þeir kunnu ekki þessa
nýju aðferð við að koma sér á framfæri. Próf-
kjör í flestum flokkum hafa síðan haft mikil
áhrif á skipan Alþingis.
Smátt og smátt kom í ljós, að umtalsverður
kostnaður fylgdi prófkjörum. Fyrst í stað
hneigðust margir frambjóðendur til þess að
greiða þann kostnað sjálfir en þegar frá leið
leiddust þeir út í að safna fé frá vinum og
stuðningsmönnum til þess að standa undir
kostnaði. Fyrst í stað datt engum í hug að hafa
launaðan starfsmann í prófkjöri. Nú er svo
komið að flestir frambjóðendur eru með starfs-
menn á launum og jafnvel í einhverjum til-
vikum fleiri en einn starfsmann.
Segja má, að þessi þróun hafi verið fyr-
irsjáanleg. Í upphafi hennar hafði Morgunblað-
ið miklar efasemdir um réttmæti opinna próf-
kjöra en það var vonlaus barátta frá byrjun.
Prófkjör hafa þróazt með mjög svipuðum
hætti hér og í Bandaríkjunum. Fjármagnið hef-
ur skipt meira og meira máli. Þar er talað um
það að einn frambjóðandi hafi forskot á annan
ef sá hinn sami hefur safnað umtalsvert meira
fé í kosningabaráttu sína. Það gengur auðvitað
gegn grundvallarhugsun lýðræðisins, ef svo er
komið að peningar ráði ferðinni í kosningum,
hvort sem um er að ræða prófkjör eða almenn-
ar kosningar til þings og sveitarstjórna.
Í hnotskurn má sjá hvílík afskræming á lýð-
ræði það er að peningar ráði ferð ef tekið er
dæmi af formannskosningu í Samfylkingu sl.
vor. Nú skal tekið fram að Morgunblaðið veit
lítið um það, hvað sú kosningabarátta kostaði
frambjóðendurna tvo eða stuðningsmenn
þeirra og þaðan af síður hvort annar frambjóð-
andi hafði yfir að ráða meira fjármagni en hinn.
Hitt er ljóst, að það er ekkert lýðræði fólgið í
því, ef peningar hefðu ráðið þar einhverjum úr-
slitum.
Hið sama á auðvitað við um prófkjör til þings
og sveitarstjórna og vegna kosninga yfirleitt,
hverju nafni sem nefnast.
Peningar eru að gegnsýra þjóðfélag okkar.
Áhrif þeirra smjúga út um allt. Á slíkum tímum
er enn meiri ástæða en ella til að stöðva við og
gera okkur grein fyrir á hvaða leið við erum.
Bygginga-
verktakar og
kosningar
Í þeim miklu deilum,
sem stóðu um kvóta-
kerfið fyrir rúmum
áratug, varð þess
vart, að einstakir
þingmenn á lands-
byggðinni voru mjög viðkvæmir fyrir þeim um-
ræðum. Það var ekki bara vegna þess, að þeir
hefðu áhyggjur af að auðlindagjald mundi
breytast í landsbyggðarskatt eins og margir
þeirra héldu fram. Það var ekki síður vegna
hins, að þeir gerðu sér grein fyrir gífurlegum
áhrifum útgerðarmannsins á lítið samfélag á
landsbyggðinni. Ef eitt eða tvö útgerðarfélög
réðu sjávarútvegi í tilteknu byggðarlagi og stór
hópur íbúa viðkomandi staðar átti allt sitt undir
atvinnu hjá því útgerðarfélagi fóru þingmenn
landsbyggðarinnar sér hægt í að gagnrýna
kvótakerfið og fjárstrauminn, sem rann til út-
gerðarfélagsins í gegnum kvótaúthlutun.
Ástæðan var sú, að þingmennirnir gerðu sér
glögga grein fyrir því, að í mörgum tilvikum
gat útgerðarmaðurinn eða forystumenn við-
komandi útgerðarfélaga haft ráð þeirra í hendi
sér. Þingmaðurinn, sem varð fyrir því, að út-
gerðarmaðurinn beindi spjótum sínum að hon-
um, gerði sér ljóst að möguleikar hans til þess
að halda þingsæti sínu voru takmarkaðir. Þetta
var mjög skýrt dæmi um það hvað sérhags-
munir gátu haft mikil og bein áhrif á framgang
lýðræðisins.
Nú er í aðsigi prófkjör vegna borgarstjórn-
arkosninganna í Reykjavík og vegna bæjar-
stjórnarkosninga í stærri sveitarfélögum. Þeir
sem kjörnir eru í sveitarstjórnir geta haft mikil
áhrif á stöðu og hagi einstakra atvinnugreina.
Það á ekki sízt við um byggingariðnaðinn, sem
blómstrar um þessar mundir eins og allir vita.
Er það sjálfsagt mál fyrir prófkjörsfram-
bjóðendur að taka við fjárstuðningi frá bygg-
ingarfyrirtækjum eða verktakafyrirtækjum?
Finnst frambjóðendum það sjálfum? Er það
sjálfsagt mál fyrir stjórnmálaflokka í ein-
stökum bæjarfélögum að taka við fjárstuðningi
frá einstökum byggingarfyrirtækjum eða verk-
takafyrirtækjum?
Auðvitað liggur í augum uppi að svo er ekki.
Frambjóðandinn, sem tekur við fjárstuðningi
frá byggingarfyrirtæki eða verktakafyrirtæki
og tekur svo sæti í sveitarstjórn viðkomandi
byggðarlags, er kominn í óþolandi aðstöðu.
Fyrr eða síðar getur komið að því að forsvars-
menn viðkomandi fyrirtækis leiti á náðir hans
um eitt eða annað, sem varðar hagsmuni við-
komandi fyrirtækis. Auðvitað vill enginn fram-
bjóðandi eða stjórnmálaflokkur lenda í þessari
aðstöðu en hættan á því að svo verði er mikil.
Hér hafa verið nefnd tvö dæmi um þá stöðu,
sem lýðræðislega kjörnir fulltrúar fólksins geta
lent í vegna þess að þeir telja sig ekki hafa átt
annarra kosta völ en leita til ýmissa aðila um
fjárstuðning vegna prófkjöra eða vegna al-
mennra kosninga. Auðvitað má segja, að þessi
hætta hafi alltaf verið fyrir hendi en það má
líka færa sterk rök fyrir því, að hún sé komin á
það stig að það sé orðið óhjákvæmilegt að grípa
til mótaðgerða.
Peningar hafa aldrei í okkar samtíma haft
jafn mikil áhrif og nú. Og það sem meira er;
þeim hefur aldrei verið beitt af jafn mikilli
ósvífni og nú.
Það er alveg ljóst, hvort sem okkur líkar bet-
ur eða ver, að hagsmunaátökin í samfélaginu
eru orðin svo mikil, að í þeim átökum er öllum
aðferðum beitt. Og þar á meðal er peningum
beitt til þess að hafa bein áhrif eða óbein. Láti
einhver sér til hugar koma að í íslenzku sam-
félagi líðandi stundar sé farið eftir einhverjum
óskráðum leikreglum, er það misskilningur.
Kannski er deila Byko og Húsasmiðjunnar nýj-
asta dæmið um það. En mörg fleiri dæmi mætti
nefna.
Engir þekkja þennan vanda betur en stjórn-
málamennirnir sjálfir. Þeir, sem lengi hafa
staðið á þjóðarsviðinu, betur en allir aðrir.
Stjórnmálaflokkarnir hafa unnið að fjáröflun
með ýmsum hætti. Sumir þeirra hafa sett sér
þá starfsreglu, að kjörnir forystumenn viðkom-
andi flokks komi þar hvergi nærri og hafi enga
hugmynd um hvaðan peningarnir koma. Í öðr-
um tilvikum hafa forystumenn flokkanna talið
sjálfsagt að hafa forystu um fjáröflun sjálfir.
Gera má ráð fyrir að hið sama eigi við um
prófkjörsframbjóðendur. Í sumum tilvikum láta
þeir aðra um fjáröflunina en í öðrum standa
þeir í þessu sjálfir. Það eru ófáir stjórnmála-
menn, sem hafa haft á orði eftir langa þátttöku
í pólitík að þeir íhugi að hætta vegna þess, að
þeir geti ekki hugsað sér eina ferðina enn að
ganga með hatt í hönd á milli fjársterkra aðila
og leita eftir stuðningi þeirra.
Hvað er til
ráða?
Gera má ráð fyrir að
langflestir þeirra,
sem tekið hafa þátt í
stjórnmálum eða
fylgzt náið með stjórnmálabaráttunni hér, getið
tekið undir flest af því, sem hér hefur verið
sagt. Enda byggist þessi umfjöllun á því, sem
margir þeirra hafa sagt í persónulegum sam-
tölum um þennan þátt stjórnmálabaráttunnar.
En eftir stendur spurningin; hvað á að gera til
þess að lýðræðið verði virkt og að það verði
ekki afskræmt með peningum?
Davíð Oddsson, fyrrverandi formaður Sjálf-
stæðisflokksins, lýsti hvað eftir annað þeirri
skoðun á meðan hann tók þátt í stjórnmálum
að banna ætti fyrirtækjum að leggja fram pen-
inga til einstakra frambjóðenda eða flokka.
Þessi hugmynd hlaut ekki stuðning. Það er erf-
itt að skilja af hverju. Það liggur svo í augum
uppi, að stuðningur fyrirtækja við einstaka
frambjóðendur eða stjórnmálaflokka getur haft
áhrif á afstöðu viðkomandi til einstakra mála.
Og eftir því sem hagsmunaátökin verða meiri
er meiri hætta á því að það gerist.