Morgunblaðið - 28.11.2005, Blaðsíða 58

58 F MÁNUDAGUR 28. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Það svífa ekki sólroðin skýyfir Esjunni þessa daganaeins og Sigurður Þór-arinsson jarðfræðingur
sagði í kvæði sínu forðum daga.
Skýin yfir Esjunni eru kólguský,
úlfgrá og illileg, boða norðanátt og
illviðri. Þegar svo er finnst mér fátt
betra en að una mér við „ilm úr
grasi og angan moldu frá“ eins og
segir í bragnum hans Sigurðar.
Kryddhillan býr yfir margvíslegri
angan og ótal leyndardómum, flest-
ar kryddjurtir eiga sér skemmtilega
sögu, trú eða hjátrú, jafnvel lækn-
ingamátt. Enginn veit hvenær
mannkynið fór að nota hinar ýmsu
kryddjurtir en það er dálítið vitað
hvenær þær bárust til Evrópu. Á
tímum Rómaveldis voru ýmsar
austrænar kryddjurtir notaðar bæði
við matargerð og sem lyf en hurfu
svo í margar aldir. Menn reyndu að
lækna flest mannanna mein með
jurtum og þar voru Íslendingar
engir eftirbátar annarra. Í bókinni
Grasnytjum sem séra Björn Hall-
dórsson í Sauðlauksdal skrifaði og
var gefin út 1783 var fjallað um ís-
lenskar plöntur og það gagn sem af
þeim mætti hafa. Þar má finna ýms-
ar fróðlegar upplýsingar um mann-
anna mein og hann nefnir 66 jurta-
lyf við meltingarsjúkdómum, 43
jurtalyf við ýmsum kvensjúkdómum
og 38 jurtir við ýmiskonar þvag-
færasjúkdómum.
Bjarni Pálsson landlæknir, fyrsti
lærði læknirinn á Íslandi, var sam-
tímamaður Björns í Sauðlauksdal,
en hann var settur landlæknir 1760.
Hann var eini læknirinn og jafn-
framt lyfjafræðingur landsins fram
til ársins 1772, þegar skilið var á
milli embættanna. Til er uppskrift á
lyfjum og lyfjaefnum Bjarna og
eins uppskrift á dánarbúi Björns
Jónssonar, fyrsta apó-
tekarans. Margt kemur
okkur skemmtilega á
óvart og í apótekinu
leyndust flestar þær
kryddtegundir, sem við
notum í dag. Það má
nefna basilikum,
mentu, oregano, rósm-
arín, salvíu, lavander
og kamillu, dillfræ,
hörfræ, kúmen, appels-
ínu- og sítrónubörk,
ólívuolíu og línolíu, lár-
viðarlauf og einiber,
svartan og hvítan pip-
ar.
Kúmenið, sem var til
í fyrsta apótekinu, var
flutt til landsins um 1660. Það gerði
Vísi-Gísli, Gísli Magnússon lögmað-
ur, sem var einn ættgöfugasti mað-
ur Íslands á sínum tíma. Hann var
fjölmenntaður og
dvaldi lengi erlendis,
m.a. í Hollandi. Þar
kynnti hann sér rækt-
un nytjajurta og þeg-
ar heim var komið
gerði hann fjölmargar
ræktunartilraunir.
Hann virðist hafa
prófað bæði korn- og
línrækt, trjárækt og
ýmsar matjurtir.
Meira að segja reyndi
hann að verða sér úti
um kartöflur eða
kartöflufræ, sem hann
hafði heyrt um hjá
„þeim engelsku“. En
þarna var hann
hundrað árum á undan sinni samtíð.
Gísli bjó lengi á Hlíðarenda í Fljóts-
hlíð, en síðustu æviárin dvaldist
hann í Skálholti hjá tengdasyni sín-
um, Þórði biskupi Þorlákssyni, og
þar var hann líka með garðrækt.
Frá görðum Gísla á Hlíðarenda
dreifðist kúmenið um hlíðina og vex
nú villt innan um blágresi og hvönn
um brekkur og grundir. Kúmenið
er tvíær sveipjurt, minnir bæði á
hvönn og kerfil, en er öll fínlegri,
blöðin tví- til þrífjöðruð og blóm-
skipanin hvít. Kúmenið er frá slav-
nesku löndunum og kom þaðan til
Mið-Evrópu en það eru einkum
Þjóðverjar og Norðurlandabúar
sem nota kúmen, einkum í bakstur
en ekki má gleyma kúmenkaffinu.
Björn í Sauðlauksdal taldi kúmen
gott við gulu og lifrarbólgu, vind-
eyðandi og þvagaukandi og auka
mjólk í brjóstum. Þegar vetrarkvíð-
inn sest að mér baka ég kúm-
enbollur og ilmurinn úr grasi fyllir
húsið.
S.Hj.
Ilmur er úr grasi og
angan moldu frá
Úr kryddhillunni: hvítur pipar, negulnaglar, lárviðarlauf, kanelbörkur, einiber, svartur pipar, kúmen.
VIKUNNAR
BLÓM
Um s j ó n S i g r í ð u r
H j a r t a r
553. þáttur
ÞEGAR ein pera deyr á serí-
unni logar áfram á hinum.
Eftir því sem logar á færri
perum eykst ljósstyrkur
hverrar peru og þar með
hitinn.
Ljós sem ofhitna geta auð-
veldlega valdið bruna.
Skiptið strax um bilaðar
perur í ljósaseríum og notið
rétta gerð af peru.
Röng gerð, stærð eða
styrkur getur valdið ofhitn-
un sem leiðir til íkveikju.
Til þess að fá örugglega
rétta peru í stað bilaðrar er
best að taka seríuna með sér
þegar ný pera er keypt.
Seríur eru mikið notaðar til
skrauts.
Ljósaseríur