Fréttablaðið - 15.02.2004, Blaðsíða 13

13SUNNUDAGUR 15. febrúar 2004
hann breytist með samhliða þróun
reglna á innri markaði ESB. Við
gerð samningsins komst nefnd
fjögurra sérfræðinga á vegum
utanríkisráðuneytisins að þeirri
niðurstöðu að hann bryti ekki full-
veldisákvæði stjórnarskrárinnar,
en það var þó afar umdeilt meðal
fræðimanna. Í 21. grein stjórnar-
krárinnar segir: „Forseti lýðveld-
isins gerir samninga við önnur
ríki. Þó getur hann enga slíka
samninga gert, ef þeir hafa í sér
fólgið afsal eða kvaðir á landi eða
landhelgi eða ef þeir horfa til
breytinga á stjórnarhögum ríkis-
ins, nema samþykki Alþingis
komi til“. Færa má rök fyrir því
að þróunin á rekstri samningsins
hafi síðan hann var gerður verið
með þeim hætti að hann takmarki
fullveldi Íslands meira nú en í
upphafi og brjóti orðið fullveldis-
ákvæði stjórnarskrárinnar.
Reglugerðir pósti
EES-samningurinn er vissu-
lega góður fyrir viðskiptalífið en í
rekstri hans og þróun hafa komið
í ljós ýmsir gallar. Sumir voru
þekktir í upphafi aðrir hafa komið
í ljós síðar. EES-samningurinn
neyðir okkur Íslendinga til að
mynda til að taka yfir alla löggjöf
Evrópusambandsins sem gildir á
innri markaðinum eða um 70–80
prósent af öllum lagagerðum ESB
sem er töluvert umfram það sem
menn gerðu ráð fyrir í uppahafi.
EES-samningurinn felur þannig í
sér stöðuga endurskoðun og upp-
færslu á íslenskum lögum. Þetta
hefur víðtæk áhrif fyrir íslensku
stjórnsýsluna. Frumkvæði og
lokaákvörðun um innleiðingar
lagasetninga er í auknu mæli
komið á Evrópuvettvanginn og fá
svið samfélagsins eru undanskil-
in. Á sumum sviðum, eins og í um-
hverfismálum og matvælaeftir-
liti, er nær öll lagasetning sem
tekur gildi á Íslandi í höndum
embættismanna og fullrúa ann-
arra ríkja í Brussel, en ekki í
höndum lýðræðislega kjörinna
fullrúa á Íslandi. Borgarar ESB
hafa jafnframt margvíslegar leið-
ir til að koma sjónarmiðum sínum
á framfæri sem íslenskir borgar-
ar hafa ekki en ákvarðanir í stofn-
unum ESB byggja á fjölþættu
samráði við sérfræðinga, stjórn-
málamenn og hagsmunaaðila í að-
ildarríkjunum. Með þessu móti
höfum við Íslendingar framselt
hluta af löggjafarvaldi okkar til
ESB en höfum litla sem enga
möguleika á að hafa áhrif á hana.
Við fáum einfaldlega reglugerð-
irnar sendar í pósti.
Óvirkt neitunarvald
Við rekstur EES-samningsins
hefur komið í ljós að neitunar-
valdið sem EFTA-ríkin hafa í
orði kveðnu er óvirkt, nær
ómögulegt er að hafna lagagerð
frá ESB án þess að setja allan
samninginn um leið í uppnám.
Við þær aðstæður er það hlut-
verk ESB að meta hvort slík neit-
un hafi áhrif á það samræmi sem
stefnt er að með samningnum og
getur í framhaldi af því sagt
samningnum upp á viðkomandi
sviði. Ef svo reynist vera er ekki
fráleitt að EES-samningurinn
falli niður á því sviði sem við-
komandi reglugerð nær til. Þar
með væri grafið undan megin-
forsendu samningsins um eins-
leitni á öllu svæðinu; að sömu
reglur eigi að gilda alstaðar á
innri markaðinum. Ennfremur
hefur slík höfnun ekki aðeins
gildi fyrir viðkomandi ríki held-
ur einnig fyrir hin EES-ríkin.
Þeim væri þar með settur stóll-
inn fyrir dyrnar og gætu, að öll-
um líkindum, ekki heldur tekið
upp viðkomandi lagagerð ein-
hliða. Á gildistíma samningsins
hefur þessi staða ekki enn komið
upp, enda myndi slíkt leiða til
mikillar óvissu í samstarfinu.
Neitunarvaldinu hefur því aldrei
verið beitt og innan EES hefur
því verið líkt við kjarnorku-
sprengju; það sé gott að eiga
hana en afar óskynsamlegt að
nota hana. Keðjuverkun færi í
gang og ómögulegt er að sjá fyr-
irfram fyrir endann á þess háttar
uppákomu.
Minna vægi EFTA
EES-samningurinn var gerður
milli tveggja jafn rétthárra ríkja-
blokka og byggði á gagnkvæmum
viðskiptalegum hagsmunum
beggja aðila. Um var að ræða tólf
ríki ESB og sex EFTA-ríki, með
30 milljónir íbúa sem voru að
auki langmikilvægasti markaður
Evrópusambandsríkjanna. Eftir
að bróðurpartur EFTA-stoðarinn-
ar, Austurríki, Finnland og Sví-
þjóð, söðluðu um yfir í ESB að-
eins ári eftir gildistöku EES-
samningsins hefur vægi EFTA-
ríkjanna minnkað töluvert og sí-
fellt hefur orðið erfiðara fyrir
okkur Íslendinga að ná hags-
munamálum okkar í gegn. Form-
leg staða samningsins er óbreytt
en pólitískt vægi EFTA-stoðar-
innar hefur minnkað mikið.
Í upphafi var daglegt samstarf
á grundvelli EES gjarnan byggt á
anda samningsins en ekki endi-
lega samkvæmt orðanna hljóðan.
Þannig fengu EES-ríkin mun
meiri aðgang að ákvarðanatöku
innan ESB í þeim málum sem
heyra undir innri markaðinn,
heldur en kveðið er á um í samn-
ingnum með beinum hætti. Til að
mynda hafði Ísland í upphafi að-
gang að fjölda nefnda sem undir-
búa lagagerðir ESB sem síðan
gilda fyrir allan innri markaðinn.
Á undanförnum misserum virðist
ESB hafa tekið þá stefnubreyt-
ingu, meðvitað eða ómeðvitað, að
túlka samninginn þröngt. EES-
ríkjunum hefur í kjölfarið verið
meinaður aðgangur að undirbún-
ingsvinnu lagagerða, sem hefur
leitt til þess að Ísland, Noregur og
Liechtenstein hafa nú miklu
minni möguleika á að koma hags-
munamálum sínum á framfæri
heldur en í upphafi samningsins.
Síauknir árekstrar
Undanfarin misseri hafa
reglulega komið upp ýmsir
árekstar í samstarfinu milli
EFTA-ríkjanna og ESB en vand-
kvæði í rekstri samningsins virð-
ast aukast eftir því sem árin líða.
Til að mynda gekk ansi brösug-
lega að tryggja stækkun EES
samhliða stækkun ESB og sér
raunar ekki enn fyrir endann á
þeim hremmingum öllum saman.
Samstarfið komst í alvarlegt upp-
nám þegar framkvæmdastjórn
ESB fór fram á 27 földun á fram-
lagi Íslands í þróunarsjóð ESB og
aftur þegar Liechtenstein neitaði
að skrifa undir stækkun EES
vegna óskyldra landadeilna í
Tékklandi. Gera verður ráð fyrir
að slík vandkvæði muni halda
áfram að koma upp og jafnvel
aukast ef ekki tekst að færa EES-
samninginn nær þeim breyting-
um sem orðið hafa innan ESB.
Það eykur enn á vandræðin að
EES-samningurinn er nú rekinn á
lægra stigi en áður innan stjórn-
sýslu ESB og svo virðist sem
embættismenn sambandsins hafi
misst áhugann á samstarfinu þótt
þeir verði augljóslega að virða
samningsskuldbindingar sínar.
Embættismenn Íslands sem
vinna á vettvangi samningsins
hafa orðið þess varir í síauknu
mæli að fulltrúar ESB taka nú
minna tillit til hagsmuna EES-
ríkjanna. Raunar eru ýmis merki
þess að fulltrúar ESB líti á EES-
samninginn sem tímabundna
lausn sem þegar hefur fengið að
lifa of lengi. Jafnvel sé það með-
vituð stefna ESB, þótt ekki sé hún
opinber, að gera ekkert sem er til
þess fallið að framlengja lífdaga
EES-samningsins. Til að mynda
hefur verið haft eftir embættis-
mönnum ESB að krafan um stór-
aukin framlög í þróunarsjóð ESB
hafi í raun verið atlaga að sjálfum
EES-samningnum sem þeir vilji
gjarnan losna við.
Áhugaleysi ESB á samningn-
um hefur til að mynda birst í því
að í nýrri löggjöf ESB hefur
brunnið við að EES-ríkin hrein-
lega gleymist. Mörg dæmi eru um
að EES-ríkjunum hafi ekki verið
boðið upp á samráð um nýja lög-
gjöf sem ætti þó að vera sam-
kvæmt 99. grein samningsins
sem kveður á um að leita skuli
ráða hjá sérfræðingum EFTA á
sama hátt og leitað er ráða hjá
sérfræðingum ESB.
Breytt ESB
Evrópusambandið sjálft hefur
breyst mikið frá því EES-samn-
ingurinn var gerður en hann hef-
ur ekki þróast í takt við þær
breytingar. EES-samningurinn
byggir á Rómarsáttmálanum og
ákvæði hans eru samhljóma texta
sáttmálans eins og hann var þeg-
ar viðræðum lauk. Frá þeim tíma
hafa þrír nýir sáttmálar ESB litið
dagsins ljós; Maastricht 1993,
Amsterdam 1997 og Nice 2000, en
með þeim hafa orðið töluverðar
breytingar á starfsemi og sam-
starfsgrunni Evrópusambands-
ríkjanna sem hefur bæði orðið
nánara og samstarfssviðum verið
fjölgað. Þá liggja fyrir drög að
nýrri stjórnarskrá ESB en gildis-
taka hennar mun enn breikka bil-
ið í samsarfinu.
Framkæmdastjórn ESB á sam-
kvæmt EES-samningnum að tala
máli EFTA-ríkjanna innan stofn-
ana ESB en síðan samningurinn
var gerður hefur verulega dregið
úr völdum hennar. Aukið vægi
Evrópuþingsins og ráðherraráðs-
ins hefur orðið til þess að erfiðara
reynist að fá framkvæmdastjórn-
ina til að tala máli EES-ríkjanna
gagnvart ráðinu og aðildarríkjun-
um þar sem hún þarf að hafa
meira fyrir því en áður að halda
til streitu eigin sjónarmiðum og
áhersluatriðum. Hefur það
þrengt verulega um möguleika
EES-ríkjanna til að hafa áhrif á
Evrópulöggjöfina sem þó gildir á
öllu EES-svæðinu eftir sem áður.
Niðurlag
Færa má rök fyrir því að EES-
samningurinn falli orðið illa að
breyttum stofnanaramma ESB og
aukin krafa um lýðræði, gegnsæi
og einsleitni gerir það að verkum
að embættismannasamningur
eins og EES fái minna vægi en
áður. Af ofangreindu má fullyrða
að vægi samningsins hafi minnk-
að og að hann nái ekki lengur með
fullnægjandi hætti yfir samstarf
EES-ríkjanna og ESB. Þróunin
hefur um leið fært EES-ríkin
meira út á hliðarlínuna í evrópsku
samstarfi. Við stækkun ESB, þeg-
ar tíu ný ríki bætast við ESB-stoð-
ina, má gera ráð fyrir að vægi
EES-samningsins minnki enn
frekar. Þá verða 25 ríki og 480
milljónir manna í ESB og þrjú ríki
og 4,8 milljónir í EES. ■
Innheimtu- og greiðsluþjónusta
ÁRANGUR - ÖRYGGI - HAGRÆÐI
533 3377
www.innheimta.is
ÁTTU ÚTISTANDANDI KRÖFUR?
VILTU BÆTA FJÁRSTREYMIÐ?
Vinnum upp gólfdúka og
gerum sem nýja.
Tökum að okkur stór
og smá verk.
Gerum föst verðtilboð.
20 ára reynsla.
Gólfþjónustan
Komandi ehf.
Uppl. í síma 895 9800
BÓN
Hreinsun
Húðun
Viðhald
EIRÍKUR BERGMANN EINARSSON STJÓRNMÁLAFRÆÐINGUR
Eiríkur Bergmann minnist þeirra tímamóta að tíu ár eru síðan Íslendingar gerðust aðilar að Evrópska efnahagssvæðinu. Miklar deilur voru
um samninginn á sínum tíma, en nú eru flestir þeirrar skoðunar að samningurinn hafi verið mikilvægt skref fyir þjóðina.