Tíminn - 30.03.1972, Side 17

Fimmtudagur 3»,~marz 1972.
TÍMINN
17
Ragnar i Skaftafelli segir frá Skeiðarárhlaupum:
Tel að eldstöðvar
séu á fleiri stöðum
i Vatnajökli heldur
en í Grímsvötnum
Ragnar Stefánsson bóndi i Skaftafclli i öræfum.
Einn er sá maður, sem manna
bezt þekkir til Skeiðarárhlaupa.
Þessi maður er Ragnar Stefáns-
son, bóndi i Skaftafelli. Ragnar
hefur rannsakað hlaupin allt
aftur til 1861. Þessar rannsóknir
áínar hefur hann byggt á dag-
bókum afa sins og föður, og einnig
hefur hann stuðzt við ferðabækur
Þorvaldar Thoroddsen og munn-
mæli, sem hafa gengið i
öræfunum frá þvi að Skeiðarár-
hlaup hófust, en talið er, að þau
hafi byrjað á 18. öld.
Blaðamaður Timans var
staddur i Skaftafelli þegar
Skeiðarárhlaupið var i al-
gleymingi fyrir stuttu og báðum
við Ragnar að segja okkur frá
Skeiðarárhlaupunum, sem hann
vissi um. Ragnar varð góðfúslega
við þessari beiðni okkar og sagði
að fyrsta hlaupið sem hann hefði
einhverjar sagnir af, hafi verið i
kringum 1850, en næst kom hlaup
i Skeiðará árið 1861.
Stóra hlaup
—Það var 24. september 1861,
að hlaup kom i Skeiðará. Hlaupið
mun hafa byrjað árdegis þann
dag, og var það komið i al-
gleyming um háttumál þann dag.
Næsta hlaup á undan ætla ég, að
komið hafi 1850 eða 1851.
Með hlaupinu 1861 barst fram
gifurleg jökulhrönn allt til sjávar,
og sagt er, að mikið af f jallháum
stórum jakastykkjum hefðu stað-
næmzt suður og austur af Skafta-
felli og torveldað umferð þetta
sumar og lengur.
Það sannar nokkuð þessa sögn,
að i ágústmánuði árið eftir fórst
Vigfús Einarsson, bróðir Jóns
Einarssonar i Skaftafelli, i
bleytukeri eftir einn slikan jaka.
Lik mannsins náðist, en
hesturinn ekki. Þetta gerðist
skammt suð-austanhallt við
Skaftafell. Þessu hlaupi mun hafa,
fylgt óvenju mikil jökulfýla, og
sagt er, að fuglar hafi fallið i
hrönnum af völdum eiturlofts.
Ekki hef ég sagnir eða heimildir
um, hvort þessu hlaupi hafi fylgt
eldgos.
Og Ragnar heldur áfram.
—Siðan er það ekki fyrr en 1867,
að stórt hlaup kemur i Skeiðará.
Þetta hlaup mun hafa byrjað 24.
ágúst, og var það búið að mestu
þann 28. Sagnir herma, að það
hafi farið yfir mikinn hluta af
austanverðum Skeiðarársandi,
og jakahrönn hafi farið i sjó fram.
Þessu hlaupi fylgdi eldgos og
öskufall, liklega þó ekki mjög
mikið. Ætla ég,að þetta hlaup hafi
aðeins staðið i fjóra daga.
Aftur mun hafa komið hlaup i
Skeiðará 1873. Ragnar segir, að
það muni hafa veríð i janúar.
—Fór þetta hlaup vitt um san-
dana, einnig kom þá hlaup i Súlu
og Djúpá i Fljótshverfi. Þessu
hlaupi mun hafa fylgt eldgos.
10 árum seinna kemur aftur
hlaup i Skeiðará. Mun það hafa
byrjað um miðjan marz og
komizt i fullan vöxt 21. marz
Þessu hlaupi fykii eldgos og mikið
öskufall.
Samfelld jakahrönn
—Árið 1892 kom mikið hlaup i
Skeiðará. Þetta hlaup mun hafa
komið snemma i júni, en að ég
held ekki staðið nema i fjóra til
fimm daga. Hlaupiö fór um allan
Skeiðarársand. Þetta hlaup mun
hafa verið stórkostlegast austan
við Skaftafellið. Skildi hlaupið
eftir sig jakahrönn, og á austan-
verðum sandinum var hún
samfelld frá jökli og úr i sjó.
Skeiðará var ófær það sem eftir
var sumarsins vegna jaka-
hranna. Samtimis þessu hlaupi
kom hlaup i Súlu, en ekki veit ég
hvort þessu hlaupi fylgdi eldgos
Þann 13. janúar 1892 byrjar svo
hlaup i Skeiðará. Hlaupið var um
viku að vaxa, og fór það viða um
austanverðanSkeiðarársandsvo
að segja mátti , er hlaupið var
komið i hámark,að frá Skaftafelli
væri sem yfir hafsjó að sjá.
Mikið hlaup mun einnig hafa
komið fram um miðjan
Skeiðarársand. Þorvaldur
Thoroddsen segir, að „jökul-
hrönnin þar hafi náð frá jökli til
sjávar og sandurinn verið ófær
mönnum og skepnum, nema efst
við jökul. Þar voru jöklastykki á
strjáli,.og mátti rekja sig á milli
þeirra. Hæð jakanna var 11-13
mannhæðir eða 60-80 fet. Náði
hrönnin frá Hörðuskriðu og
austur að gamla farveginum og
var nálægt 3/4 úr milu að breidd
og fjórar til sex milur á lengd að
sjó.
Fyrir austan þessa hrönn eða
að Skeiöará voru sex útföll, en
meðfram Skeiðará sjálfri var
ekki nein samfelld jökulhrönn.”
Hlaupið, sem kom árið 1892, var
siðasta hlaupið á 19. öldinni.
Fyrsta hlaupið á þessari öld kom
árið 1903, og var það að meðallagi
stórt. Næst komu svo hlaúp árið
1913 og 1922. Hlaupið 1913 var i
stærra lagi, og það sama er að
segja um hlaupið 1922, en þaö
voru fyrstu kynni Ragnars af
Skeiðarárhlaupi. En látum
Ragnar segja sjálfan frá.
Eldsumbrot
—Ég mun hafa verið á áttunda
árinu, er ég kynntist Skeiðará
fyrst i sinum mesta ham. Þetta
hlaup man ég óljóst, en það mun
hafa verið álika stórt og hlaupin
sem komu 1938 og 1934. Sem sagt
frekar stórt.
Mér fannst þetta allt saman
mjög hrikalegt, ekki sizt er
maður varð var við eldsumbrotin
i Grimsvötnum, að sjá eldingar-
nar er þessu fylgdu. Þetta hlaup
var mjög stórt, og voru jakar
niður um allan sand, likt.og kom
1934, en i þvi hlaupi er jafnvel
talið.að vatnsmagnið hafi komizt
upp i 71 teningsmetra á sekúndu.
Þessu hlaup eru þau stærstu, sem
ég man eftir, enda hafa elds-
umbrot ekki fylgt þeim hlaupum,
sem siðan hafa komið. Hlaupið,
sem kom 1939, byrjaði þannig, að
15. mai urðum við vör við jökul-
fýlu. Þann 25. var áin vaxandi og
ljóst að hlaup væri i vændum. 7.
júni var komið hásvæðavatn, og
þann 10. fór simasambandið.
Dagana 13-15. er áin i mestum
ham, en 16. fer það fjarandi.
Næst kemur svo hlaup árið
1941. Ég varð fyrst var við það 5.
april. Er nálgaðist Skeiðará, varð
ég var við megna jökulfýlu. Viku
seinna var áin orðin dökk, en ekki
hægt að greina að hún væri
vaxandi. 17. april var fyrst hægt
að greina óeðlilegan vöxt i ánni,
en ekki var hægt að tala um
mikinn vöxt fyrr en 10. mai.
Kringum 15. mai fer áin svo að
fjara.
Nú held ég að bezt sé að stikla á
stóru og minnast rétt aðeins á þau
tvö stærstu hlaup, sem komið
hafa eftir 1950.
Það var þann 5. júli 1954, aö
fyrst varð vart við jökulfýlu, og 7.
júli fór Skeiðará vaxandi. Or þvi
fór áin hægt vaxandi, og hámarki
náði hún 18-20. júli, og sem fyrr þá
varð siminn að gefa sig, en hann
hefur farið i öllum Skeiðarár-
hlaupum fram til þessa.
Siðan liðu 11 ár i stórt hlaup, en
það var um miðjan ágúst 1965, að
ég var-var við megna jökulfýlu af
Skeiðará, en þá var mikið vatn i
henni, enda hásumarvatn. 22.
ágúst virðist vatnið heldur
dekkra en áður og áin i hægum
vexti. Þann 27. er ljóst að eitthvað
er athugavert við Skeiðará, þar
sem hún minnkar ekki á nóttunni
sem önnur vötn, og mikil brenni-
steinsfýla er af ánni. 1. sept. er ég
sannfærður um að Skeiðará er að
hefja hlaup. 2. september rennur
svo vatn austur meö Skaftafelli
og lokar akleiðum. Áin heldur svo
áfram að vaxa, og 5. sept er hún
kominn i báða farvegina, og er
liður á daginn er vatn farið að
renna fram með sæluhúsinu. Úr
þessu fer svo hlaupið að réna, og
allt hlaup er úr ánni 19. sep-
tember.
Efniö í fermingarfötin sótt
i hlaupi.
Það fór ekki hjá þvi áður fyrr,
að Skaftafellsbændur ættu i
miklum samgönguvandræöum
þegar Skeiðará var i hlaupi, og
sjálfsagt hefur hún oft valdið
þeim miklu tjóni. Við spurðum
Ragnar hvort hann myndi ekki
eftir einhverju minnisstæðu i
sambandi við samgönguerfið-
leikana á hlauptima. Ragnar
kvaðst eiga margar minningar i
sambandi við hlaupin, og sagöi
okkur eina þeirra, sem lýsir vel
fyrri tima samgöngum Skafta-
fellsbænda.
Ragnar segir: Hjá foreldrum
minum var drengur úr Reykjavik
i nokkur ár, og svo stóð á, að hann
átti að fermast, er hlaupið 1941
kom.
Föt og annað til fermingarinnar
þurfti að senda honum frá Reyk-
javik. I þá tið voru flug-
samgöngur við sveitina engar. A
þessum árum varð helzt farið á
bilum að Kirkjubæjarklaustri úr
Reykjavik, og við urðum svo að
sækja okkar vörur, eða þá áð fá
hentuga ferð.
1 þetta sinn dróst það lengur er
ætlað var, að pakkinn færi úr
bænum, og svo fór, aö þegar
pakkinn kom að Klaustri, voru
um það bil tvær vikur til fer-
mingarinnar.
Þegar þetta var, var hið hæg-
fara Skeiðarárhlaup 1941 að
komast i algleyming. Við fórum
þá fram á það við Hannes i Núps-
stað að koma með pakkann
austur á móti okkur, ef vötnin
fyrir vestan væru ekki farin að
vaxa. En Hannes taldi þetta fært
og bauðst til að koma.
Við fórum svo, ég og Jón bróðir
minn, á hestum inni Bæjarstaða
skóg, og skildum við hestana
eftir þar i grenjandi rigningu.
Þaðan lögðum við af stað fót-
gangandi, og fórum viðá jökli yfir
eystra hlaupið. Gengum við siðan
þaðan vestur yfir sandinn, en
þegar við vorum komnir vestur
að sæluhúsinu, varð fyrir okkur
annað'vatnahlaup, og við urðum
að flýja upp á jökulinn aftur.
Gengum við siðan eftir jöklinum,
þar til að við mættum Hannesi við
Siguðarfitjaála, skammt austan
við Smásand. Þar tókum við við
pakkanum og snérum heim á leið.
Heim vorum við komnir á seinni
timanum um kvöldið. Fötin voru
saumuð, og strákurinn fermdist á
réttum tima.
—Þessi Iýsing, segir Ragnar, á
sennilega ekki við þau hlaup, sem
eftir eiga að koma, þar sem
vegurinn mun koma fólki á
fljótan hátt austur og vestur.
Eldstöðvará fleiri stööum
en í Grimsvötnum.
Að siðustu spurðum við Ragnar
hvert álit hans væri á hring-
veginum.
Hann sagði, að vegurinn myndi
hafa geysimikla þýðingu fyrir
alla sveitina og byggðir allmennt
austurlands. Hitt væri svo annað
mál, að ef stóru hlaupin tækju upp
á þvi að koma aftur gætu þau rutt
nýja veginum veg allrar ver-
aldar, eins og ekkert væri.
Ragnar sagði, að hann væri
svo til viss um að eldstöðvar
væru að finna á fleiri stöðum
i Vatnajökli en i Grimsvötnum
við sagnir úr heimabyggð sinni og
gamlar skráðar heimildir.
Þess- má að lokum geta, að
Ragnar er 15. ættliðurinn, sem
býr i Skaftafelli, en ættir hans
standa frá Eiriki birkibeina og
gömlu Svinafellsættinni.
Leirbrennsluofnar
Við bjóðum mjög vandaða ofna, með
vönduðum stillitækjum. Smáa og stóra
ofna fyrir skóla.
Ofna fyrir fyrirtæki: Ef hraða þarf
brennslu, ráðleggjum við gashitaða ofna,
sem einnig kólna hraðar.
Hægt er að fá stóra ofna með brautum
fyrir vagna, sem rennt er inn i ofninn.
Litla ofna fyrir smeltivinnu, rannsóknar-
stofur og tannsmiðar.
Fyrir vélsmiðjur og stálsmiðjur: Litla
ofna til að bregða inn i stáli, er herða þarf.
Þá er notaður gaslogi til hitunar.
Bréflegar fyrirspurnir og pantanir óskast.
STAFN H/F, Brautarholti 2,
Box 5143, Reykjavik.
Nýtt símanúmer
43000
BÍLALÖKKUNIN
Vfdihvammi 27