Tíminn - 29.11.1972, Blaðsíða 6
6
TÍMINN
Miövikudagur 29. nóvember 1972
Páll H. Jónsson, Laugum:
Rétthverfa mann-
lífsins og ranghverfa
Fyrir fáum dögum, þegar þetta
er ritað, flutti einn af mennta-
mönnum þjóöarinnar erindi i
útvarpið. Þá vitnaði hann i
nokkurra áratuga gömul ummæli
frægasta núlifandi andlegs
iþróttamanns Islendinga. Þau
voru á þá leið, að ef þjóðin
ástundaði ekki menningarlif i
landinu.heldur lifði þar eins og
skepnur, ætti engin mannavist
réttá sér á íslandi; væri þjóöinni
þá sæmst að flytja tafarlaust til
hlýrra lands, þar sem dýrum
merkurinnar væri vistin miklum
mun auðveldari.
Hafi hin tilvitnuðu orð verið rétt
og sönn, þegar þau voru rituð, eru
þau það enn i dag.
Hins vegar er það staðreynd, að
þjóðin hefur ekki flutt til annars
lands, þar sem lifið væri dýrum
léttara en hér. Hún hefur þraukað
á tslandi i þeirri trú, að hún væri
menn.en ekki skepnur.
A siðustu árum hefur mjög
verið haft á orði nauðsyn á „jafn-
vægi i byggð landsins”. Viröist
þá átt við, að þjóðin safnist ekki
öll saman á einn eða fáa staði i
landinu, en að öðru leyti leggist
það i eyði.
Hvað sem um þetta hefur verið
sagt, býr nú þegar stórum mikiil
meirihluti þjóðarinnar i þéttbýli
meðfram ströndum landsins og
litill minnihluti i dreifbýli i dölum
og sveitum, sem ná misjafnlega
langt uppfrá þéttbýlinu. Þannig
hefur þetta verið i áratugi. Og
þótt hlutfallið á milli ibúatölu
þéttbýlis og dreifbýlis hafi lát-
laust breytzt þéttbýlinu i hag, er
staðreyndin sú, að ennþá er dreif-
býlið til i landinu'.
Þótt ekki skuli dregið i efa, að
„jafnvægi i byggð landsins” sé
þjóðinni lifsnauðsyn, þá er annað
i þvi sambandi, sem sjaldan er
rættog ritað um, en hefur þó stór-
kostlega þýðingu fyrir allt
menningarlif. Það eru sambúðar-
hættir þéttbýlis og dreifbýlis.
Hér verður fjallað um sam-
búðarhætti dreifbýlis og þéttbýlis
i litlum afmörkuðum landshluta,
sveitunum upp frá Skjálfandaflóa
og Húsavik, eins og þeir hafa
komið og koma enn greinar-
höfundi fyrir sjónir. Þar þekkir
hann bezt til. Hins vegar býður
honum i grun, að margt það, er
hér verður sagt, eigi að stórum
hluta við á mörgum stöðum
öðrum.
Sambúð Húsavikur og dreif-
býlisins upp af Skjálfanda, allt til
innstu byggða, hefur verið og er
enn margvisleg og gripur til
flestra greina mannlifsins.
Húsavik hefur veitt og veitir
sveitunum margs konar þjónustu
i daglegri lifsbaráttu. Þangaö
sækir sveitafólkið verzlun sina
ásamt i útibú kaupfélagsins, en á
Húsavik eru aðalstöðvar þess. I
verzlunum, jafnt kaupfélagsins
sem kaupmanna, fær það fyrir-
myndar þjónustu.og reynt er að
sjá fyrir þörfum þess i hvivetna.
Til Húsavikur flytja bændurnir
afurðir sinar til þess að fá þeim
komið i hæsta hugsanlegt verð á
hverjum tima.
Um langt skeiö á meðan sam-
göngur voru erfiðar, átti fólk úr
sveitunum visa gistingu og hvers
könar aðhlynningu hjá fjöl-
skyldum á Húsavik hvenær,
sem það þurfti þess meö, næstum
alltaf endurgjaldslaust, og á það
raunar enn. Siðar komu þar upp
hótel, sem léttu einhverju af
þessari kvöð af herðum húsviskra
f jölsky ldna.
Gegn þessari þjónustu kom
það, að börn og unglingar frá
Húsavik áttu athvarf til sumar-
dvalar á heimilum i sveitunum,
og viðskipti sveitafólksins áttu og
eiga þýðingarmikinn hlut að
atvinnulifi á Húsavik og viðgangi
bæjarins.
Sú var tið, að fólk úr sveitunum
sótti bókakost til Húsavikur i
Bókasafn Þingeyinga, til viðbótar
þvi lesefni, sem það hafði heima
fyrir. Bókasafnið var stofnað og
upp byggt af fólkinu i dreifbýlinu
og þéttbýlinu i sameiningum.
Eitt sinn var haft eftir
vitrum manni, að bókasafnið á
Húsavik hefði verið „háskóli
Þingeyinga”. Látum hann um
þau stóryrði. En vist er það, að
þessi þáttur i samskiptum dreif-
býlisins og þéttbýlsins hafði
afgerandi þýðingu fyrir
menningu héraðsins á meðan svo
var.
Iþróttafélag æskufólks á
Húsavik hefur áratugum
saman staðið við hlið ungmenna-
félaganna i héraðinu i eflingu
iþrótta og iþróttakeppni, innan
sýslu og utan. A það samstarf veit
ég ekki til að hafi borið neinn
skugga. Þéttbýlið og dreifbýlið
hefur stutt hvort annað.
Um marga áratugi hafa söng-
kórar á Húsavfk lagt ómetan-
legan skerf til samstarfs sams
konar félagsskapar i dreifbýlinu.
Kirkjukórinn á Húsavik gekk á
sinum tima i félag við kirkjukóra
héraðsins til eflingar kirkjusöngs
og söngstarfs yfirleitt. Þar varð
hann, vegna aðstöðu sinnar,
stórum veitandi, en naut i staöinn
gleði samvinnunnar og
samsöngsins. Þessi samvinna
varir enn.
Karlakórinn Þrymur á
Húsavik og karlakórar sveitanna
hafa um næstum fjörutiu ára
skeið verið virkir þátttakendur i
Söngfélaginu Heklu, sem er sam-
band karlakóra i dreifbýli og
þéttbýli alls Norðlendinga-
fjórðungs.
En nánast hefur samstarf
Þryms verið við kórana i
héraðinu. 1 þvi samstarfi hefur
hann, vegna aðstöðu sinnar, verið
veitandi. Kórarnir hafa sungið
saman við ýms tækifæri; nú
siðast hafa þeir lagt það á sig að
æfa sameiginlegan kór, sem
komið hefur fram á tveimur
söngmótum. A siðasta vori hefur
hin ágæta Lúðrasveit Húsavikur,
sem að umtalsverðum hluta er
skipuð æskufólki, lagt það á sig
að ganga til samstarfs við áður-
nefndan sameiginlegan karlakór,
til ómetanlegrar gleði fyrir söng-
mennina.og ég vona, einnig sér til
ánægju. Fyrir vikið varð söngur
kórsins og leikur lúðrasveitar-
innar tónlistarviðburður.
Auk þessa hafa kórarnir á
Húsavik og Lúðrasveit Húsavikur
haldið fjölda hljómleika á
mörgum stöðum i dreifbýlinu.
Kórar sveitanna hafa einnig
sungið á Húsavik.
Leikfélag hefurstarfað á Húsa-
vik i fjölda ára. Leiksýningar
þess hefur sveitafólkið sótt oft og
mörgum sinnum sér til óbland-
innar gleði og uppbyggingar. Til
Húsavikur hafa einnig komið
leikflokkar úr sveitunum, haft
þar sýningar og notið gestrisni og
góðvildar.
1 óteljandi skipti hefur sveita-
fólkið leitað til Húsavikur og
fengið þaðan skemmtikrafta og
karla og konur til listkynningar,
jafnt á lokaðar samkomur sem
opinberar: kvartetta, ein-
söngvara, leikara, skáld, tón-
listarfólk o.s.frv. Það hefur
einnig komið fyrir að fólk úr
sveitunum hefur farið sömu
erinda til Húsavikur.
Margs hins sama og hér hefur
verið drepið á, hefur dreifhýlið
upp af Skj&lfanda notið frá
þéttbýlinu á Akureyri.
A sinum tima barðist fólkið i
byggðunum.sem hér er fjallað um,
fyrir þvi, að komið væri upp
tveimur menntastofnunum hlið
við hlið i miðju héraöi,
að Laugum i Reykjadal. Sú bar-
átta var háð af miklum stór -
hug og að mikilli fórnfýsi
héraðsbúa og samkvæmt þeirra
lifsskoðun og lifstrú, einnig af
mikilli þörf.
Héraðsskóiinn og húsmæðra
skóli Þingeyinga að Laugum hafa
nú starfað hátt i hálfa öld. Stór
hluti húsmæðra héraðsins og
margar utan þess hafa stundað
nám við húsmæöraskólann.
Mikill meirihluti allraungmennai
sveitum þess hafa sótt nám til
héraðsskólans.
A skólatima, öll þessi ár, hafa
nemendur og kennarar skólanna
haft margvisleg góð og holl sam-
skipti við héraðsbúa og Hús-
vikinga. Hvað eftir annað hafa
góðir gestir frá Húsavik flutt
skólunum skemmtun og fróðleik.
Nemendur héraðsskólans og
gagnfræðaskólans á Húsavik hafa
skipzt á heimsóknum, keppt i
iþróttum og skemmt sér saman. I
sambandi við þær heimsóknir
hafa Húsvikingar tekið nemendur
frá Laugum inn á heimili sin og
veitt þeim hinn bezta beina.
Nemendur frá Laugum hafa
hvað eftir annað verið boðnir til
Húsavikur til þess að skoða
mannvirki og fyrirtæki Kaup-
félags Þingeyinga. Þau boð hafa
haft á sér svip fróðleiks, góð-
vildar og gestrisni. Haft hefur
verið á orði á Húsavik, hve
nemendur frá Laugum, sem
komið hafa þessara erinda, hafi
sýnt prúðmannlegan áhuga.
Trú min og skoðun er sú, að þau
dæmi, sem hér hafa verið nefnd
um sambúðarhætti þéttbýlisins á
Húsavik og dreifbýlisins upp af
Skjálfanda, beri vitni baráttu
fyrir menningu og tilraunum að
vinna þegnrétt manna.en ekki
dýra i þessum harðbýla lands-
hluta.
Páll H. Jónsson
Ég veit.að hliðstæða lýsingu er
hægt að gefa viðs vegar að af
iandinu.
Það er einnig bjargföst trú
min, að með slikri sambúð dreif-
býlis og þéttbýlis sé verið á réttri
leið, og að hún sé bókstaflega
grundvöllur þess, að „jafnvægi i
byggð landsins” sé ekki orðin
tóm.
A þessi gagnkvæmu
menningarsamskipti, sem lýst er
hér að framan, hefur nú á siðari
árum borið dimman skugga i si-
vaxandi mæli.
ölvaðir óhappamenn setja
svip sinn á gleðisam-
komur i félagsheimilum dreif-
býlisins með þeim hætti að tæpast
hefur sézt þar vottur neins þess,
er talizt geti til menningar. Þetta
er ekki vegna þess.að á slikum
samkomum sé ekki mikill fjöldi
prúðmenna, heldur af þeim
sökum, að óhappamennirnir eru
nægilega fjölmennir og nægilega
illa á sig komnir til þess að sam-
komurnar beri þeirra svip, en
ekki hinna. Skuggi þeirra er svo
svartur, að engin birta gleði eða
prúðmennsku megnar að veita
honum viðnám.
Fjöldi þessara ölvuðu og sjúku
ólánsmanna er tæpast kominn af
barnsaldri og langt frá því að
vera lögráða. Það réttlætir þó
sannarlega ekki gerðir þeirra
eða sviptir þá ábyrgð. En það
sannar hins vegar, að þeir hafa
lent i höndunum á villimönnum,
leynivinsölunum, og skiptir þar
ekki máli hvort þeir hafa selt
þeim vinið úr bifreiðum sinum
eða útvegað þeim það á annan
hátt. Sök leynivinsalanna er þeim
mun þyngri en unglinganna, að
þeir eiga þó að heita fulltiða
menn. Þeir bera ábyrgð á þvi, að
ungmenni eru fársjúk, þar sem
þau ættu að vera hraust, reið og
hrygg, þar sem þau ættu að vera
glöð, viti sinu fjær, þar sem þau
ættu að nota þá greind, sem þeim
er gefin, villidýr, þar sem þau
ættu að vera menn.
Leynivinsalarnir og hin sjúku
ungmenni bera ábyrgð á þvi, að
foreldrar biða þess skjálfandi af
ótta, hvort börn þeirra komi
óslösuð heim af samkomum, sem
áttu að vera þeim til gleði.
A þeim árstimum, sem vegir
eru vel færir um allt land, koma
bölvaldarnir hvaðanæva að. Þeir
flytja með sér svartan skugga
vansæmdarinnar inn i mannlif
byggðanna. Langflestir þeirra,
jafnt vinsalarnir sem hin ölvuðu
fórnarlömb þeirra, eru úr þétt-
býlinu. Þó ekki allir. Fjarri þvi.
En nógu margir til þess.að sökin
er lögð á herðar þess. Ekki er
langt siðan það var á orði á Húsa-
vik — og er ef til vill enn — að þar
væri ekki um samkomuspjöll að
ræða, vegna þess að „rónarnir”
væru allir á samkomum i sveit-
unum. Húsvikingar vita bezt
sjálfir, hvort þetta er satt eða
ekki. En hitt er vist, að allir spell-
virkjar á samkomum þess
héraðs, sem um er rætt, eru ekki
frá Húsavik. Engan veginn. En sú
staðreynd sýknar ekki Húsvik-
inga af sinum hluta sakarinnar.
Sök dreifbýlisins er einnig
þung. Það hefur boðið upp á þá
sambúðarhætti,sem hér er lýst.
Með þvi móti vinnur það gegn
þegnrétti manna i landinu.
Skylt er að geta þess, að enn er
margs konar mannfagnaður
haldinn i dreifbýlinu upp af
Skjálfanda, án þess að samkomu-
spjöll verði. Og það er athyglis-
vert fyrir alla, ekki sizt fyrir
félagsmálaleiðtoga, að það eru
einkum samkomur, sem hafa
upp á að bjóða fjölbreytt
skemmtiatriði, önnur en dans.
Þessi dimmi skuggi á sam-
býlisháttum dreifðra byggða og
fjölmennisins við ströndina, hefur
komið — og sifellt í vaxandi mæli
— þar niður, er menn sizt skyldu
ætla.
Skólarnir á Laugúm hafa
undanfarin haust ekki fyrr hafið
störf, en skólaheimilin likjast
umsetinni borg. Kvöld eftir kvöld,
viku eftir viku og mánuðum
saman, hafa safnazt að þeim
ölvaðir óhappamenn i bifreiðum,
truflað vinnufrið, brotið friðhelgi
heimilanna og bifreiðarnar valdið
stórkostlegri slysahættu á lóðum
skólanna. Þeir hafa engin erindi
átt önnur en þau að spilla. Þeir
hafa reynt eftir mætti að lokka
istöðul itla unglinga upp i
bifreiðar sinar, fá þá til þess að
neyta með sér áfengis og brjóta
skólareglur.
Þetta ástand hefur farið
siversnandi og nú i haust hefur
um þverbak keyrt. Skólarnir hafa
verið neyddir til að „vlggirða”
skólalóðirnar fyrir þessu árásar-
liði, með læstum girðingum og
um leið að láta standa vörð i
hvernig veðri sem er, til þess að
opna fyrir gestum, sem eiga eðli-
leg erindi heim að skólunum.
Þessar girðingar minnka
slysahættu af bifreiðaakstri, en
útiloka enganveginn ölvaða menn
frá þvi að komast leiðar sinnar.
Þeir hafa hvað eftir annað farið
heim að húsum skólanna og
valdið þar hvers konar
truflunum. Þeir hafa gert sig
heimakomna og farið óboðnir inn
um ganga og stofur Héraðs-
skólans. Hafi þeim verið varnað
inngöngu, eða eftir að húsum
hefur verið lokað, hafa þeir
skriðið inn um glugga sem að
flestra skilningi heyri undir inn-
brot. Skólastjóri og kennarar
hafa orðið, eftir erfiðan vinnu-
dag, að eiga í útistöðum við þessa
ölvuðu menn, sem oftast eru
innan lögráða aldur til þess að
reyna að forða frá slysum, verja
skólaheimilið og reyna með
lip'urð að koma þeim burt af
skólalóðinni.
Árásarlýðurinn hefur komið
vopnaður tvieggjuðum, stórum
sveðjum, sem þeir hafa otað að
heimamönnum, sagzt ætla að
„skera skólastjórann” og „þræða
nemendurna” upp á sveðjur
sinar. Þeir hafa ráðizt á kennara
með barsmiðum og valdið
meiðslum, hversu mjög sem þeir
siðastnefndu hafa lagt sig fram
um að komast hjá átökum. Þeir
hafa valdið skemmdum á húsum
skólans.
Húsmæðraskólinn hi fur ekki
farið varhluta af þessum
ófögnuði. Slikur óboðinn gestur
hefur slagað þar inn I dagstofu
skólans öllum að óvörum, hvar
nemendur sátu við vinnu, og
þegar hann ekki fékk nein svör
við rövli slnu, rændi hann einum
af húsmunum skólans, án þess að
vörnum yrði við komið.
Ofurölva menn hafa barið á úti-
Framhald á bls. 19
Laugar I Suður-Þingeyjarsýslu.