Tíminn - 08.12.1972, Blaðsíða 15

14
TÍMINN
l'östudagur s. desember 1972
Köstudagur S. desember 1972
TÍMINN
15
..1..
Sannar og glöggar
mannlífsmyndir
Byggðin i hrauninu nefnast út-
varpserindi Stefáns Júliussonar
um bernskustöðvar hans i útjaðri
Hafnarfjarðarbæjar, sem þá var,
en Setberg hefur nú gefið þessi
erindi út i bók. Annars má vel
vera.að þau séu að einhverju leyti
aukin eða breytt, en svo mikið er
vist, að eins og þau voru, eru þau
stofn bókarinnar.
Þeirj sem heyrðu þessi erindi,
þegar Stefán flutti þau i útvarpið,
vita að þau eru listilega samin
Þar er geymd lýsing þessarar
sérstöku byggðar á mörkum
kaupstaðar og ósnortinnar nátt-
úru. Tengsl við bernskustöðvar
og áhrif frá þeim eru öllum sam-
eiginleg, þó að umhverfið sé ólikt.
En þessi bók er miklu meira en
lýsing ákveðinnar byggðar, sem
aðeins var til um takmarkaðan
tima með þeim einkennum, sem
frá er sagt, þó að það sé góður
íróðleikur út af l'yrir sig. Og hún
er lika annað og meira en berg-
mál og endurómur tilfinninga
horfinnar bernsku til umhverfis
og uppruna, þó að það leggi töfra
Slclán .lúliusson
sina og unað i frásögn hennar og
lýsingar.
llöfundur segir i eftirmála, að
léttara hali verið að segja i skáld-
söguformi frá ýmsu þvi, sem
þarna er fjallað um. „Minningin
er viðsjárverð og stundum erfitt
að rata milli staðreyndar og hug-
arburðar.” Vel má vera, að þeir,
sem þekkja til, liti þessa þætti að
einhverju leyti öðrum augum en
við, sem fjær stöndum.
Benda vil ég á eina missögn i
bókinni. Sagt er,að framboð Har-
alds Guðmundssonar 1926 hafi
verið fyrsta framboð hans. Hann
var áður i framboði á tsafirði 1923
og er af þvi ærin saga. Ekki veit
ég, hvort þessi bók tilheyrir þvi,
sem Árni Bergmann kallar al-
vörubókmenntir. Hitt veit ég, að
hún bregður viða upp sönnum og
glöggum mannlifsmyndum, og
það er gert á þann hátt, að hún
þokar áleiðis til þess, sem mestu
varðar . Hún glæðir samúð okkar
með l'ólki. Slikt tel ég góðar bæk-
ur, góðar bókmenntir. Og þá er
listin góð, þegar hún þroskar lifs-
skilning okkar og leiðir kenndalif
okkar til góðvildar. Það gerir
þessi skemmtilega bók Stefáns
Júliussonar.
II. Kr.
Endurútgáfa endur-
minninga Friðriks
Guðmundssonar
Vikurútgáfan hefur sent frá sér
fyrra bindi af endurminningum
Friðriks Guðmundssonar. Þær
voru lyrst prentaðar i Heims-
kringlu 1930 og næstu ár á eftir, en
siðan sérprentaðar. Gils Guð-
mundsson hefur nú búið þær til
prentunar, en hann flutti þær i út-
varpið fyrir nokkrum árum, og
eiga ýmsir góðar minningar um
það.
Friðrik Guðmundsson var
Norður-Þingeyingur, fæddur
1861, en flutti árið 1905 til
Ameriku. Bókin er öll minningar
hans héðan að heiman.
Það er fljótsagt, að þessi endur-
minninga-bók er langt ofar með-
allagi slíkra bóka. Höfundur er
vel viti borinn, ágætlega ritfær og
oft skemmtilega snjall. Skal hér
nefna örfá dæmi sem sýnishorn.
Þegar hann hefur sagt frá þvi,
að ungur maður, sem Arni hét,
bjargaðist úr lifsháska,segir hann-.
„Arni þessi var faðir Friðriks
Fljótsdal, eins af fulltrúum þeim,
er Bandarikjaþjóðin sendi á
Alþingishátiðina 1930. Og mátti
Árni naumast missast frá óaf-
greiddum þeim ættarheiðri”.
Annars staöar segir hann: „Ég
minnist hér ofurlitillar ferðasögu
okkar Kristjáns, sem lýsir betur
en nokkuð annað, hvernig eðlis-
kostir þessa einkennilega manns
gátu falizt nágrönnum og al-
menningi, sökum afskiptasemi
hans og hæðni i þeim hlutum, sem
honum komu ekki við, en varð til
að kæla menn og skyggja á kost-
ina, sem á bak við lágu”.
Þessar tilvitnanir bera höfund-
inum vitni og sýna svipmót hans
betur en allar umsagnir.
1 frásögn sinni af Kristjáni
fjallaskáldi segir Friðrik:
„Kristján varð ekki að öllu séður,
nema menn litu upp fyrir sig”.
1 kaflanum um Kristján skáld
er lika þetta:
„Einn tima var hér i vestan-
blöðunum haft eftir prófessor Sig-
urði Nordal, að góðmæli
Kristjáns gleymdust. Þó mér
þyki vænt um prófessorinn, þá er
ég þessu ekki samþykkur. Aldrei
hætta tslendingar að kveða þessa
visu: Yfir kaldan eyðisand, og
aldrei hættir þjóðin að syngja
Tárið eftir Kristján. Ég get skilið,
að menn, sem hafa i æsku verið
uppaldir og umvafðir af ást og
nærgætni góðra foreldra, kostaðir
mörg ár i skóla og sitja svo i vel
Iaunuðum embættum og þurfa
aldrei að leggja limi og lif i hættu
i sjálfstæðisbaráttunni við
grimmdaræði höfuðskepnanna —
ég get skilið.að slikir menn skilji
ekki margar lofsverðustu hugsjón
ir Kristjáns Jónssonar. Það var
islenzka náttúran, sem ól hann
upp og vandaði um við hann.
Hver mundi hafa getað búiö til
kvæði eins og Heimkoman t.d.
nema sá, sem hefur reynt aö verj-
ast kali og köfnun úti i brunastór-
hrið og lært að gleðjast og þakka
guði fyrir hvert fet, sem unnizt
hefur áleiðis að heimilinu.
En þetta er ekki nema önnur
hlið yrkisefnisins. Hin hliðin er
heimilið, kærastan, móðirin, fað-
irinn, er öll lifa undir sama farg-
inu, óttanum fyrir þvi, hvernig
baráttan endi, en kosta þó kapps
um að láta ekki á sér sjá, til þess
að auka ekki á byrði hinna og
verja timanum til að undirbúa
heimilið, svo að dauðir hlutirnir
keppast um að fagna og bjóöa
hlýleik sinn, ef á þarf að halda, og
myndin af hugarfari vinanna,
hlustin svo næm, augað svo djúpt,
eftirvæntingin um hraðskipti
hugans og hjartans, sem krýpur
við hásæti máttarins á þeim
augnablikum. Og sjálf heimkom-
an: „Aldrei siklingur neinn
hefur sinni i höll lifað sælli né feg-
urri stund”.
Þessa hliö og þetta ástand
sveitalifsins efast ég um, aö
nokkur máli betur.
Með þessum tilvitnunum er
brugðið upp mynd af Friörik Guö-
mundssyni eins og hann birtist i
þessum endurminningum sinum.
Ég held,að það sé engin svikinn á
þvi að kynnast honum.
H.Kr.
Þar er sú manngerða
pest mengun
enn óþekkt

Þeir hlutar veraldar, sem eru
langt til ósnortnir af soranum,
sem hleðst i fótspor mannskepn-
unnar siðan iðnvæðing viðskipta-
þjóðfélagsins komst á hástig, eru
að verða eins og vinjar. Þangar
mun æ fleira fólk leita tíl stundar-
dvalar, bókstaflega þeirra erinda
að geta dregið andann léttar. Þó
er þar sá hængur á, að verði að-
streymið úr hófi fram, missa
þessir staðir smám saman gildi
sitt — um þá fer svipað go fiski-
slóð, þar sem ofveiði er stunduð:
Friður, frelsið og hreinleiki
náttúrunnar drukknar i mann-
mergðinni.
Færeyjar eru meðal þeirra
staða, sem sú manngerða pest, er
heitir mengun, hefur ekki lagt
undir sig. Auk þess eru Færeyjar
strjálbýlar og náttúran afar
mikilfengleg, svo að ekki þarf
mikla spádómsgáfu til þess að
gera sér i hugarlund, að þangað
muni fleira og fleiri vilja bregða
sér. Og þó að við Islendingar eig-
um sjálfir þau auðæfi, sem nú
gerast æ dýrmætari og fágætari,
ósnortna náttúru, þá eru Fær-
eyjar samt okkur forvitnilegar —
þetta heimaland þeirrar þjóðar,
sem næst okkur býr og sér sér
farborða á harla likan hátt við.
Hér verður brugðið upp fáein-
um myndum úr Suðurey, þar sem
náttúrufegurð er mjög mikil, eins
og raunar svo til hvarvetna i Fær-
eyjum, og kaupstaðir og byggðir
sérlega aðlaðandi. Þangað eru
greiðar ferðir með strandferða
skipi frá Þórshöfn, og þar syðra
eru viða góðir vegir, svo að greið-
farið er á milli margra byggða,
en sums staðar eru á döfinni
miklar vegabætur, sem bæta úr
þvi, er verið hefur áfátt. En eins
og kunnugt er,eru hinir nýju vegir
Færeyinga frábærlega góðir, þótt
viða sér vegageröin örðug. Þarna
á Suðurey hafa Færeyingar gert
sér hægt um hönd og sprengt
jarðgöng i gegn um núpa og
hleina , þar sem viðhlitandi
vegur varð ekki gerður með öðru
móti.
Fjölmennustu byggðarlögin á
Suðurey eru Trángisvágur, sem
myndarþristirni.ásamt Trövoyri
og Fróðbæ, og Vágur, en þarna
eru margar smærri byggðir, svo
sem Sunnbær, Porkeri, Fámjin,
Sandvik, Hvalbær, öravik og Hof.
Viða á suðurhiuta Suöureyjar er
sólarlag svo yndisfagurt á góð-
viðriskvöldum, að það eitt er sem
ævintýri að lifa slik kvöld,
einkum þar sem mestu and-
stæðurnar mætast — hrikalegt
landslag og ládauður sjór, hvort
tveggja hjúpað undursamlegri
litadýrð. Það er lika mikilfeng-
legt að vera á þessum slóðum,
þegar hafið fer hamförum og ægi-
legt brimið skellur á klettum og
töngum. Það fer eftir skaplyndi
manna, hvort þeim verður
minnisstæðara.
Þarna ber lika sums staðar það
lyrir augu manna, er sýnir og
sannar, að Færeyingar eru engir
aukvisar. Milli Sandvikur og
Hvalbæjap er drangur, sem kall-
ast Rituskörð, við háa hamra.
Gjáin milli landsins og drangans
er svo djúp og þröng, að dimmt er
að horfa niður i á. Nú er brú yfir
þessa gjá, en til skamms tima
létu menn sér nægja að leggja
yfir hana planka og ganga á
honum. Þeim, sem það gerðu,
hefur ekki mátt vera svimahætt.
Þesseru meira að segja dæmi, að
maður hafi lesið sig þarna yfir
hyldýpið á tveim samanbundnum
háfsköftum.
Þarna suður frá eru einnig hin
svokölluðu Tyrkjaleiði, en það er
sögn, að árið 1629 hafi tvö
sjóræningjaskip rekið þar á land
og þrjú hundruð likum skolað upp
i fjöruna. Eru til sýnis i svo-
nefndri Hundagjá granitsteinar,
sem taldir eru hafa verið kjöl-
festa i skipum sjóræningjanna, er
trúlega hafa verið frá Algeirs-
borg, eins og þeir, sem til Islands
komu 1627.
Undurfagurt stuðlaberg er i
grennd við Fróðbæ, og þarna i
Suðurey eru einnig gamlar kola-
námur, sem nú eru ekki lengur
nýttar að neinu marki, þótt
Suðurey sé liklega sjálfbirg að
þessu leyti.
1 byggðinni Fámjin er fyrsti
færeyski fáninn, sem búinn var til
og dreginn á stöng, varðveittur i
kirkjunni. Það er lika vel til
fundið að geyma hann þar, þvi að
sá, sem hann gerði og notaði, var
einmitt úr þessari byggð —
maður að nafni Jens Oliver Lis-
Sunnbær á Suðurey — þar er undirlcndi litið, og standa sum húsanna hátt uppi i liliö.
berg. 1 Hofsdal, inn af byggð Hofi,
eru gamlar tættur, sem grafnar
hafa verið upp og sýna, að þar
hafa menn haft búsetu að fornu. Á
þessum slóðum er einnig haugur
Hafgrims, en honum hefur verið
spillt af mönnum, sem ekki kunnu
til verka við uppgröft og rannsókn
fornleifa.
En sé skemmtilegast að svipast
um á landi á Suðurey, þá er
ekki siður ævintýralegt að fara
meðfram ströndinni á báti. Þar
má viða þræða þröng sund og
bergglufur, þar sem mönnum
dimmir fyrir augum.
Það er sem sagt margra kosta
völ, ef einhver þeirra, sem les
þessar linur, kynni einhvern tima
að bregða sér til Suðureyjar.
Tvöroyri — myndi heita Þvereyri á íslcnzku — myndar annan meginkjarna byggðarinnar á Suðurey.
.ÉOMÉ
Vágur — fjölmennur bær. Ilandan ciðisins eru björg, og þar er brimið oft stórfenglegt.
LOGFRÆÐINGUR GER-
IST SAGNFRÆÐINGUR
Ævisaga hans er komin út og
heitir Yfir fold og flæði. Um sið-
ustu veturnætur kom út ævisaga
Sigfúsar M. Johnsen, fyrrverandi
stjórnarráðsfulltrúa og siðar
bæjarfógeta i Vestmannaeyjum.
Um þessar mundir eru liðnir
rúmir fjórir tugir ára siðan
S.M.J. tók að birta i islenzkum
timaritum fyrstu niðurstöður af
hinum merku sögulegu rannsókn-
um sinum frá háskólaárunum i
Kaupmannahöfn og svo hér
heima um aldarfjórðungsskeið.
Siðan heldur hann áfram þeim
visindalegu sögurannsóknum og
ættfræðilegu könnunum af
óvenjulegri elju og atorku. Jafn-
framt gegnir þessi einstaklingur
erilsömu og ábyrgðarmiklu emb-
ætti i stjórnarráði tslands og við
hæstarétt og siðan vandasömu
bæjarfógetaembætti. Þó endist
honum orka og gefst tóm til vis-
indalegra rannsókna og ritstarfa,
svo að af spretta merkar bækur
sögulegs efnis. Þar hefi ég þó i
huga alveg sérstaklega Sögu
Vestmannaeyja i tveim bindum,
sem tsafoldarprentsmiðja gaf út
árið 1946. Aðrar bækur þessa
höfundareru sannsögul. skáld-
skapur, svo sem Herleidda stúlk-
an og Uppi var Breki.
Sigfús M. Johnsen hóf ritferil
sinn með því að birta grein sina
Þættir úr menningarsögu Vest-
mannaeyja i timaritinu Andvara
árið 1927. Þar dregur hann fram
sérleg orð og orðatiltæki og
skýrir. Sá orðaforði er tekinn úr
einum þætti atvinnulifsins i Eyj-
um, fuglaveiðunum. Ritstjóri
Andvara þá, einn kunnasti fræði-
maður þjóðarinnar, Páll Eggert
Ólason, fyrrv. prófessor i sögu og
fyrrv. rektor Háskólans, fór mjög
lofsamlegum oröum um ritgerð
þessa. Efni hennar var hinum
gagnmerka sagnfræðingi kært.
Fimm árum siðar birti S.M.J.
grein i Andvara og fjallaði hún
um hákarlaveiðar i Vestmanna-
eyjum fyrrum, markverð grein
um merkan þátt i atvinnusögu
hinnar miklu útvegsstöðvar.
Þá birtust i Eimreiðinni fræði-
legar greinar eftir sama höfund,
og fór ritstjóri timaritsins þá,
Ágúst H. Bjarnason, fyrrv. pró-
fessor, lofsamlegum orðum um
efni þeirra. Einnig birtist i hinu
merka sagnfræöiíiti Blöndu
nokkrar fræðilegar greinar eftir
S.M.J.
1 4. bindi ritgerðarsafnsins
Göngur og réttir birti hann grein
um sauðfjárhald og lögsöfn i
Vestmannaeyjum.
Gagnmerkasta rit þessa fræði-
manns verður þó ávallt talin
saga Vestm.eyja, sem Isafoldar-
prentsmiðja gaf út i tveim bind-
um árið 1946. Prófessorarnir Árni
Pálsson, Þorkell Jóhannesson og
Alexander Jóhannesson luku allir
miklu lofsorði á fræðirit þetta,
þegar það kom út, og lofuðu
höfundinn fyrir fræðilega hæfi-
leika og athyglisverðan hátt á
framsetningu efnisins. Minna má
þá á það, að háskólafræði S.M.J.
voru fyrst og fremst á sviöi lög-
fræði en ekki sagnfræði. Gagn-
vart hinni siðari hefur „náttúr-
an” leitt til námsins og af sprottiö
hinn heillariki ávöxtur.
Mér, sem þetta greinarkorn rit-
ar er um það kunnugt að S.M.J. á
mikinn fróðleik geymdan i fórum
sinum i handritum, svo sem
drjúga viðbót við örnefnaskrá
Vestmannaeyja til fyllingar
þeirri, sem dr. Þorkell Jóhannes-
son tók saman og Þjóðvinafélagiö
gaf út árið 1938.
Þá má nefna ættir íslendinga i
Danmörku, sem enn eru i hand-
riti, og ættarskrár um Vestur-
Islendinga. Einnig hefur sami
höfundur skrifaö drjúgt um is-
lenzka mormóna, bæði hér heima
og vestanhafs, en upphaf þeirra
hér á landi átti sér staö i Vest-
mannaeyjum og nálægum byggð-
um Suðurlandsins.
Enn vil ég nefna óprentaða rit-
gerð um skólahald á tslandi á
vissu timaskeiði eftir aldamótin.
Sú ritgerð er unnin úr opinberum
skýrslum að töluveröu leyti.
Siðasta bók Sigfúsar M. John-
sen, fyrrv. bæjarfógeta, er ævi-
saga hans og heitir Yfir fold og
flæði. Vitaskuld gleymir hann
ekki þar sinni gáfuðu og indælu
eiginkonu eins og hendir suma,
sem skráð hafa ævisögu sína. Hún
var sá hlekkur i hamingju þeirra
hjóna i hjónabandi, sem varði
meira en hálfa öld, að á betra
verður vart kosið i þessari jarð-
nesku tilveru.
Efni þessarar siðustu bókar
höfundar gripur mjög inn i sögu
fæðingarbyggðar hans, Vest-
mannaeyja. Þar fæddist höfundur
og ólst upp á stærsta og kunnasta
heimili kauptúnsins og útvegs-
stöðvarinnar, þar sem þrjár stoö-
ir runnu undir afkomu manna,
fiskveiðarnar, landbúnaðurinn og
fuglatekjan.
fbúðarhúsið i Frydendal, þar
sem foreldrar höfundar bjuggu,
var stórhýsi á þátlðarmæli-
kvarða. Hið danska nafn fylgdi
húslóðinni frá fyrri hluta 19.
aldar. — Fjölskyldan með vinnu-
fólki taldi um 20 manns um tugi
ára. I húsi þessu voru sjúkra-
stofur (sjúkraskýli), veitinga-
stofur (veitingahús) og verzlun á
neöri hæð. Og öllu þessu fyrirtæki
stjórnaði móðir höfundar, frú
Sigriöur Arnadóttir Johnsen, af
miklum skörungsskap, svo aö
hvergi skeikaði, eftir að hún
missti mann sinn árið 1893. Þarna
sagði austurskaftfellski upprun-
inn til sin, en bændahjónin
foreldrar frú Sigriðar fluttu frá
Hofi i öræfum til Vestmannaeyja
um 1860. Þau voru bæði af merk-
um skaftfellskum ættum komin.
Þau fluttu með sér skaftfellska
menningu i hugsun, orði og æði.og
dóttirin hafði hana i hávegum alla
sina búskapartið. Sú menning,
þau menningaráhrif eiga sinn
rika þátt i rithöfundarstarfi
sonarins Sigfúsar M. Johnsen.
Ég óska að geta þess persónu-
lega, að fyrri hluti bókarinnar
Yfir fold og flæði fellur alveg sér-
staklega vel að minum hug, enda
þrunginn sögulegum staðreynd-
um frá daglegri önn og atvinnullfi
Eyjafólks fyrir og um siðustu
aldamót.
Eitt sinn var sagt við merkan
tslending: Enginn frýr þér vits,
en meira ertu grunaður um
græsku. Ég hefi hug til að segja
við höfund bókarinnar Yfir fold
og flæði; Enginn frýr þér vits og
enginn grunar þig um græsku,
sem þekkir þig, þekkir samvizku-
semi þina sannleiksást og rétt-
lætiskennd, bæði i embættisstörf-
um og við fræðiiðkanir. Ekki er
það sizt þess vegna, sem það er
hollt og heillavænlegt ungu fólki
að kynnast bókum þessa höfund-
ar, svosem Sögu Vestmannaeyja.
Herleiddu stúlkunni og Uppi var
Breki, og nú siöast ævisögunni
Yfir fold og flæði.
Þorsteinn Þ. Viglundsson.