Tíminn - 01.02.1974, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Föstudagur 1. febrúar 1974.
Stakur úr
Þjóðleikhúsiö:
LIÐINTIÐ
eftir
Harold Pinter
Leikstjórn: Stefán Bald-
ursson.
Þýðing: örnólfur Árna-
son.
Leiktjöld: Ivar Török.
Martin Esslin, sem hefur m.a.
skrifaö heilmikið um nútíma-
leikhúsmál, telur, aö raunveru-
legar samræöur i llfinu sjálfu
séu jafnan rúnar samhengi og
rökvisi, eöa séu meö öörum orö-
um litiö annaö en vanhugsaö og
flogakennt fálm út i loftiö. Sé
þssi raunveruleiki færöur i leik-
form af vægöarlausri nákvæmni,
eins og er háttur þeirra höf-
unda, sem vilja kenna
leikskáldskap sinn viö fárán-
leika eöa fjarstæöur, hlýtur þaö
aö gefa sannferöugri og skýrari
mynd af lifinu heldur en rökrétt
hugsun og háfágaö málfar
,,raunsæis”-höfunda. 1 heimi,
þar sem fáránleiki setur svip
sinn á allar gjörðir manna og
hugsanir, þarf aðeins aö umrita
raunveruleikann af kostgæfni til
þess að menn finni smjörþefinn
af þeirri villu og svima, sem
flestir ef ekki allir vaða I.
Sá góði maður, Martin Esslin,
og reyndar ekki aðeins hann,
heldur Pinter sjálfur, ganga
þannig út frá þvi sem visu, að
heimurinn sé fáránlegur og
hugsanir fólks svartnætti, þar
sem enginn sér orða sinna skil
né tengsl. Þótt einhver fótur sé
ef til vill fyrir þessari skoðun,á
hún sér engan veginn nægilega
trausta stoð i veruleikanum.
Hefur alltaf verið svona, eöa
hefur skynsemin verið á
iskyggilegu undanhaldi á sið-
ustu áratugum? Hefur algjör
firring nú fengið yfirhöndina?
Þótt margt fari úrskeiðis eöa
öðru visi en eölilegt og skyn-
samlegt þykir, gengur hitt i
sannleika sagt firru næst aö
halda þeirri kenningu á lofti, að
mannlif hér á jöröu, sé fárán-
legt og ekkert annaö. Má vera
að það sé fáránlegt að vissu
marki, en þá aöeins að vissu
marki. Forsendur Esslins og
Pinters bresta, þegar á reynir
eða heröir, einfaldlega vegna
þess, að þær eru i vissum skiln-
ingi tilbúnar eöa imyndaðar.
Harold Pinter hefur einkum
fundið skáldbræörum sinum til
foráttu að vilja draga persónur
sinar helzti skýrum dráttum og
lýsa lifsferli þeirra og lifsskoö-
unum út i æsar. Þótt hann kunni
aö hafa sitthvað til sins máls, er
hitt vist, að hann verður ekki
sjálfur sakaður um slikt.
Þessi sérstæöi, mér liggur við
aö segja, sérvitri höfundur hasl-
ar sér ákaflega þröngan völl
eða þröngt svið, þar sem mjög
óljósum svipmyndum af
persónum er bugðiö upp. Það
mætti með nokkrum sanni
segja, að hér séu fremur svipir
á ferli heldur en fullmótaöar
leikpersónur, enda er þaö ekki
heiglum hent aö henda reiöur á
oröum þeirr og æöi. Áhorfend-
um er tiöum ætlað það erfiöa
hlutverk aö fylla i eyður endur-
minninga, sem kunna aö vera
raunverulegar, Imyndaöar eða
hreinlega lognar upp frá rótum.
Oft er þetta sprottið af ófögrum
hvötum og misjöfnum, til aö
mynda löngun til að drottna yfir
öðrum, eöa ef til vill af
örvæntingarbáráttu til þess aö
varöveita sitt eða sin itök i lifs-
förunauti, sem maður er að
missa sem sálufélaga fyrir fullt
og fast. t Liðinni tiö segir Anna
m.a.: „Þó er ýmislegt, sem fólk
man, jafnvel þótt það hafi
aldrei gerzt. Ýmislegt, sem ég
minnist, hefur kannski aldrei
gerzt, en þegar ég rifja þaö upp
gerist þaö”.
Auðsætt er, að gestkomand-
inn, Anna, gamla og góöa vin-
kona frúarinnar, og Deeley,
eiginmaöurinn, vilja hvort um
sig eiga Kötu eina. Friðhelgi
heimilisins hefur verið rofin
Hættunni hefur verið boðiö
heim. Ógnin, sem fólgin var i
hugskoti Deeleys, hefur knúið
dyra og allur sálarfriður er á
bak og burt og baráttan er haf-
in. I þessu sálflækjulega sálar
drepandi en magnþrungna þrá-
tefli veitir ýmsum betur. Einsk-
is er svifizt. Hverskyns belli-
brögðum er beitt. Minningar um
bióferðir, sem voru kannski
aldrei farnar, öðlast táknrænt
leik
lif og lit, og það skiptir okkur i
rauninni ekki lengur neinu máli,
hvort það, sem við heyrum, er
satt eða logið eða sambland af
hvorutveggja. Tittnefndri kvik-
mynd Stakur úr leik (Odd Man
Out) er léð táknrænt gildi og si-
vaxandi spenna, vegna þess að
við áhorfendur hljótum að
spyrja sjálfa okkur þeirrar
knýjandi spurningar, hvort
þeirra verði dæmt úr leik, Anna
eða Deeley. Aö minu viti er það
sá siöarnefndi, sem biður lægri
hlut.
Þessi andlegi hálfbróöir eða
fóstri Pirandellos, Kafka og
Becketts, Harold Pinter, skapar
sinn sérstaka heim, sem býr yf-
ir óræöum en ótviræðum töfr-
um. Enda þótt það sé ætlun hans
að hylja persónur sinar svo
mikilli þoku, að þær þekkja
naumast hver aðra og jafnvel
ekki sjálfar sig, þar eð þær vita
ekki að hans dómi,hverjar þær
eru I raun og veru, þá er gerö
flestra verka hans hins vegar
mun hnitmiðaðri, traustari og
rammbyggilegri en hann vill
vera láta. Það er ekki á allra
færi að hefja hversdagslegt
talmál upp i slikt veldi og veita
þvi þvilikt seiðmagn og Pinter
gerir. Maðurinn er i einu orði
sagt skáld af guðs eða sjálfs
náð, hvort sem þið viljið heldur.
Aðeins örfá orö um þýðing-
una: „Thin” merkir ekki „hor-
uð” (skinny á ensku), heldur
grönn, grannvaxin eða grann-
holda. „Pretensions” þýðir ekki
„yfirbragð” heldur oflæti,
„chandelier” ekki kristalls-
Ijósakróna heldur aðeins ljósa-
króna. „Stunt men” eru ekki
„linudansarar” (thightrope
walkers á ensku) heldur fifl-
djarfir fimleikamenn, sem leika
tiðum stórhættulegar listir i
kvikmyndum m.a. Einhvern
veginn get ég ekki sætt mig við
nýyrðið „sætavisu” (usherette
á ensku). A stöku stað fara
finni blæbrigði forgörðum eins
og oft vill veröa. Væri ekki nær
að segja: „Var það það, sem
dró þig að henni? (þ.e. „is that
what attracted you to her?”) i
stað þess að nota eftirfarandi
spurnarsetningu: „Var það
ástæðan til að þú varst svona
hrifin af henni”? Væri ekki lika
islenzkulegra og eðlilegra aö
segja: „Ég vissi, aö þú haföir
leigt ibúð með einhverjum ein-
hvern tima” (Þ.e. „I know you
had shared a flat somone at one
time”) heldur en að nota eftir-
farandi orð Örnólfs Árnasonar:
„Ég vissi að þú hafðir deilt ibúð
með einhverjum einhvern-
tima”?
A öðrum stöðum nær hann sér
hins vegar allvel á strik eins og
eftirfarandi dæmi sýnir: ,,—ætti
ég að láta slag standa og binda
trúss mitt við stelpugopa tiltölu-
lega nýsloppinn úr reifunum”
(þ.e. á ensku.... „wondering
skould I bejasus saddle myself
with á slip of á girl not log out of
her swadding clothes ’ ’). Þannig
sýnir örnólfur Arnason viða góð
tilrþif, en þeim, sem vill sýna
Pinter fullan sóma, má hverji
skeika. Hann verður að hafa al-
gjörlega óstiflaða listæð.
Þótt ofsagt sé, að sýningin sé
frábær eða óaðfinnanleg, er hitt
vist, aö hún er ákaflega góð og
athyglisverð. Til einskis hefur
veriðkastaðhöndum og eiga þvi
leikendurnir og leikstjórinn þ.e.
Þóra Friðriksdóttir, Kristbjörg
Kjeld, Erlingur Gislason og
Stefán Baldursson riflegar
þakkir skildar hver fyrir sitt
ágæta framlag.
Að lokum er rétt að geta þess,
að nýja leiksviðiö og salurinn i
kjallaranum er svo augljósra
bóta vant, að óþarft er að fara
nánar út I þá salma.
Ég bið alla hlutaðeigandi,
jafnt leikhúsfólk sem almenna
lesendur, velvirðingar á þvi,
hversu siöbúinn þessi leikdómur
er, en þvi ollu ófyrirsjáanlegar
tafir.
Reykjavik, 29. janúar.
Halldór Þorsteinsson.
Þóra Friðriksdóttir, Kristbjörg Kjeld og Erlingur Gislason i hlutverkum sinum i „Liðinni tiö.”
ÁFENGISLAUST UMHVERFI
Mánudagskvöldið 28. janúar
fóru fram i sjónvarpinu fróð-
legar viöræður undir stjórn dr.
Kjartans Jóhannssonar um of-
drykkju og áfengissýki. Hér
verður ekki rætt um þær bein-
linis en eftirtektarvert var, að
þegar þaö góða fólk, sem þar
var saman komið, ræddi um úr-
ræöi til bjargar drykkfelldu
fólki, var svo sem ekkert talað
um áfengislaust umhverfi. Auð-
vitaö var þetta fólk aö tala um
þau úrræði, sem fyrir liggja i
þjóöfélagi okkará liöandi stund,
og þá er vitanlega ekki við-
eigandi að vera með neina
óraunhæfa óskhyggju. Þó væri
það ofmælt, að áfengislaust um-
hverfi væri ekki til. Og þýðing
þess verður seint ofmetin. Hins
vegar eru þau umhverfi svo fá
og takmörkuð, að það er næsta
takmörkuö vernd i þeim. En
t.d. A.A. samtökin og Samhjálp
Hvitasunnumanna eru slikar
vinjar. Og það eru öll bindindis-
samtök og bindindisheimili.
Það er einmitt vissan um
mikilvægi hins áfengislausa um
hverfis, sem liggur til grund-
vallar i öllum hömlum og tak-
mörkunum á dreifingu áfengis,
en sú viðleitni er fullkomnust i
bannstefnunni. Auðvitað er þaö
illa gert, að halda að fólki
neyzluefni, sem veldur öðru eins
böli og áfengi. Að þola verzlun
með slikan ófögnuð er ill nauð-
syn, þó að menn verði þar að
beygja sig, þegar meirihlutinn
vill, en ef slik verzlun er á annað
borð rekin , er sjálfsagt aö hún
sé á vegum rikisins, þó að
óþrifalegt sé.
Það hefur lltiö verið talaö um
bann hér á landi undanfariö. Við
höfum flest bognað fyrir al-
menningsálitinu að þvi marki,
að við höfum talið óhjákvæmi-
legt aö þeir, sem vildu vera
frjálsir að þvi að gleðja sig viö
vin, fengju aö ráða þvi, að
áfengisneyzla sé næsta almenn,
hvað sem það kostar. Okkar
eina ráð væri að reyna að veita
viðnám, halda uppi einhverri
smávegis bindindishreyfingu,
reyna að vekja menn til um-
hugsunar um það, hvort þeir
persónulega vildu auka áfengis-
neyzlu og áfengisböl eða hamla
gegn þvi, og knýja á að reynt
yrði eitthvað til bjargar sumum
þeim, sem hafa drukkið frá sér
gæfu sina og gengi.
Nú er hins vegar svo komið,
að menn eru farnir að hugsa
alvarlega um þessi mál. Það
mun og breyta nokkru, að er-
lendis, eru geröar ályktanir um
takmarkanir á frjálsri sölu
áfengis og þaö jafnvel i löndum,
þar sem menn vildu fyrir
skömmu ekki kannast við neitt
áfengisböl. Hér skulu nú nefnd
dæmi þess, að bannstefnan er til
athugunar og umhugsunar hér á
landi.
Landssambandið gegn
áfengisbölinu, en aöilar þess eru
margs konar fjöldasamtök i
landinu, svo sem Alþýðusam-
band Islands, ungmennafélögin
og skátafélögin, hafði fulltrúa
fund 24. nóvember siðastliðinn.
Þar var m.a. gerð þessi sam-
þykkt:
„Fulltrúafundur Landssam-
bandsins gegn áfengisbölinu
1973 álitur aö timi sé kominn til
aö reyna algjört vínbann á ís-
landi, til dæmis I eitt ár. Fund-
urinn álitur, að þjóöhátiðarárið
1974, væri tilvalið til þess.”
Greinargerð:
Landssambandið gegn
áfengisbölinu er samþykkt
ályktun, sem samþykkt var á
aðalfundi Læknafélags íslands
á Blönduósi I júni 1972, en þar
segir m.a., aö fundurinn telji,
„að fullkomins ósamræmis gæti
I afstöðu almennings og yfir-
valda til neyzlu fikniefna, lyfja
sem hafa ávanahættu i för meö
sér, og neyzlu áfengis.
Eins og nú standa sakir, er
áfengisneyzla landsmanna
langsamlega mesta vandamálið
af framangreindum atriðum og
er réttnefnt áfengisböl.
Aðalfundurinn álytkar þvi að
sérstakra aðgeröa sé þörf til að
koma i veg fyrir neyzlu áfengis.
Þar eð ekki hefur tekizt að
skapa sterkt almenningsálit
gegn ofneyzlu áfengis, telur
fundurinn, að ekki verði komizt
hjá þvl að sala áfengra
drykkja verði takmörkuð.
Skorar fundurinn þvi á við-
komandi yfirvöld að hefja nú
þegar aðgerðir til að draga úr
sölu áfengra drykkja.”
Fulltrúafundurinn minnir og
á tilmæli, sem samþykkt voru i
þingmannanefnd Evrópuráðs-
ins ihaust, þar sem rikisstjórnir
aðildarlandanna eru hvattar til
ab gripa til ráðstefana, sem
verða mættu til að draga úr
drykkjuskap.
A siðustu vikum hefur
komið i ljós, að dreifingar-
kerfi vínveitingahúsa
veldur miklu um þá drykkjuóm-
menningu, sem hér hefur þrifizt
undanfarin ár. Kemur það vel
heim við það, sem rannsóknir
sýna, að þvi auðveldara, sem er
að nálgast áfengi, þvi meira er
drukkiö, og þeim mun meira
verður tjónið af áfengis-
neyzlunni.
Tilraunir til smygls virðast
hafa aukizt siöustu áratugi, og
mun litil ástæða til að óttast
enn frekari aukningu á þeim
þótt bann yrði reynt eitt ár,
enda stórum auðveldara að
hindra smygl á áfengi en öðrum
vímuefnum.
Þetta er ályktun, sem sam-
þykkt var á fundi fulltrúa frá
margs konar ólikum fjöldasam-
tökum, en að visu eru fulltrúar
nir valdir með tilliti til lands-
sambandsins og tilgangs þess.
Svo er rétt að lita hér á það
sem Kristján skáld frá Djúpa-
læk skrifaði i Verkamanninn á
Akureyri á bindindisdaginn i
haust. Grein hans kemur
hér:
Framhald á bls. 23