Atuagagdliutit - 11.12.1985, Blaðsíða 75

NR. 50 1985
ATUAGAGDLIUTIT/GRØNLANDSPOSTEN
75
Nunatsinni atuarfiup
oqaluttuassartamernga
All.: Aqigssiaq Møller
Nunatsinni meeqqat atuartitaane-
rat inatsisillu taassuma tunuaniittut
nunani allanisulli ukiut ingerlane-
ranni allanngorartuarput. Tamatu-
mani tunulequtaapput timikkut a-
nersaakkullu inuuniarnermi pissut-
sit allanngorartut kiisalu minne-
runngitsumik naalakkersuinikkut
pissutsit aallaaviillu, siornagut qal-
lunaat nunaaniinncrusoq ullutsin-
nilu minnerunngitsumik nunatsin-
ni.
Atuartitaaneq 1800-kunni
Ajoqersuiartortitat qallunaat noor-
liillu kristumiussutsimik siaruarte-
riinnaratik aammattaaq atuarneq
ilaatigullu allanneq kalaallinut ilin-
niartitsissutigisarsimavaat.
Ilinniarfissuarmi siulittaasoq
Jansen ilaatigut allappoq Rinkip
atuakkiaani 1857-imi saqqummer-
sumi:
»Taamaakkaluartoq atuakkati-
gut pisinnaasat qaammarsaanermi-
lu angusimasat — naak ajornartor-
siutit aporfissaasaraluartut — nu-
(Fortsat fra forrige side)
forårsagede bl.a., at man begyndte
at sende elever fra 6.-7. kl. samt
8.-10. kl. til Danmark. Da nedsen-
delsen af disse elevkategorier top-
pede (1971-72) nåede antallet hen-
ved 1000 pr. år.
Netop omkring tilblivelsen af
67-loven forstærkedes kravene om-
kring den grønlandske identitets
bevarelse og styrkelse. Udfra utalli-
ge debatter og indsalg i blade og
tidsskrifter kan man udlede 3 vigti-
ge og gennemgående krav: — Un-
dervisning af grønlandske børn på
modersmålet. Undervisning i den
obligatoriske periode på hjemste-
det. Planlægning og undervisning
på grønlandske betingelser.
Ned på jorden
I 70’erne var der intens anlægsvirk-
somhed omkring skolerne og kol-
legierne. Samtidig nedtrappes an-
tallet af ungdoms- og efterskoleele-
ver samt kostskolelever i Danmark.
Oplægget omkring den grøn-
landske skoles fremtid fra Ministe-
riet for Grønland (1971) blev bag-
grunden for Landsrådets debat om
skolen i 1976. Landsrådet gik i prin-
cippet ind for forslagets intension,
som mundede ud i forordning nr. 6
af 16. oktober 1979. Forordningen
adskiller sig.fra 1967-loven bl. a. på
følgende 3 vigtige punkter:
Kommunalisering af skole. Mar-
kering af, at undervisningssproget
er grønlandsk. Makering af, at sko-
len ikke alene er et sted, hvor man
lærer at læse og skrive samt regne,
men også et opdragelsessted. Og
annaarutigisariaqarput.
Taamatut oqarneq najoqqutara-
lugu ilimagineqarsinnaavoq atuar-
nermik ilinniartitsineq taamanik-
kut ingerlalluarsimaqisoq.
1900-it aallartinncrat
Ukiulli 47-it tamatuma kingorna
Schultz-Lorentzen allaalluinnartu-
mik isumaqarpoq. Tassami oqaluf-
feqarnermut atuartitaanermullu
ministeriamut 1904-imi ilaatigut al-
lassimavoq:
»Isumaqartoqartaraluarpoq Ka-
laallit Nunaanni meeqqanik atuar-
titsineq assut ingerlalluartoq, ta-
mannali ilumuunngilaq. Tassami
amerlanersaasa atertilluunniit ilua-
mik allaasinnaanngilaat, atuartitsi-
nermillu taaneqarsinnaanngilaq
katekismuusimik biibilimillu alan-
ngaartitsisarneq.«
Schultz-Lorentzen isumaqarpoq
palasit nakkutilliinerat annikippal-
laarsimasoq ajoqinillu ilinniarsi-
masunik amigaateqarneq annertu-
allaartoq.
dette skal ske i tæt samarbejde med
forældrene.
Hvor langt er vi nået?
Forordningen har været til gen-
stand for kritik, men dens sigte er så
almengyldigt, at det kommer me-
gen an på, hvordan rammerne bli-
ver fyldt,såvel ideologisk som øko-
nomisk.
Brugernes skal vænne sig til de
nye forhold og muligheder. Lærer-
mangelsituationen skal løses. Sko-
lens og dermed lærernes rolle i sam-
fundet skal afklares. Efter forord-
ningens intensioner er det overor-
dentligt vigtigt at eleverne bliver op-
draget til: Samarbejde, vise for-
ståelse over for andre mennesker
(unaset race og stand). Ansvarsfø-
lelse over for sig selv og samfundet.
At virke i et samfund og i en verden
i stadig forandring.
Opdragelse
Et af den hjemmestyre skoles mål er
allerede nået, nemlig at børnene
kan blive undervist på hjemmeste-
det i hele den obligatoriske del af
skolen. Men når denne tid er forbi,
kan vi så binde dem til stedet for re-
sten af deres liv? Næppe.
Dette er skolens dilemma. Vi kan
ikke binde deres tanker, drømme og
vilje. Filosofien bag undervisning
og opdragelse er nemlig, at der gives
åndelig og fysisk styrke samt kund-
skaber fra forældrene, lærerne og
det omgivene samfund, således at
de kan klare sig i en verden og et
samfund i stadig forandring.
Inatsisitaaq 1905-imi
Atuarfeqarnerup nutaamik aaqqis-
suunneqarnera tunuliaqutaqarpoq
pissutsinik Schultz-Lorentzenip
tikkuartugaanik. Inatsimmik per-
naammik nunatsinni atulersussa-
mik oqallinneqarpoq Danmarkimi
inatsisartuni aalajangersaaneqar-
porlu atuartitaanerup pitsaaneru-
sumik aaqqissuunneqarnissaanik
kalaallillu tamatumuuna oqaasis-
saqaqataanerulernissaannik. Ta-
manna pivoq ukioq 1905 nunatsin-
ni oqaluffeqarneq atuarfeqarnerlu
pillugit inatsisitaarnikkut.
Taamani atuarfimmi ilinniarti-
neqartartussat pingaarnersaraat
upperisarsiorneq, kalaallisut atuar-
neq allannerlu, kisitsineq allaqqis-
saarnerlu taakkualu saniatigut an-
nikikkaluamik silamiut nunaleru-
tillu.
Taaneqartut saniatigut oqallisi-
gineqarsimavortaaq piniartutut i-
nuutissarsiummut tunngasunik
piviusorpalaarnerusunik atuarfin-
ni sammisaqarnissaq. Taagorne-
qartullu pingaarnersaraat qajartor-
nermik ilinniartitsinissaq.
Iluarsaaqqinneq
Nunatsinni ingerlatsinermi naala-
gaaffiup iluarsaaqqinnera 1925-imi
pilermat atuarfimmissaaq nutaa-
mik pisoqarpoq.aalajangerneqar-
luni qallunaat oqaasiisa ilinniarne-
qarnissaat. Naluneqanngimmalli
nunaqarfippassuaqartoq tiguin-
nakkanik atuartitsisulinnik, inat-
simmi taaneqarsimavoq meeqqat
ataasiakkaat qallunaatut ilinniar-
tinneqanngitsoorsinnaasut. Inat-
simmi taaneqartut soqutiginartut
malugisariaqartullu ilagaattaaq er-
sarissumik oqaatigineqarsimam-
mat atuarfeqanngitsuni atuarfilior-
toqassasoq.
Atuarfiit ilinniartitsisullu
Soqutiginartarpoq 1920-kunni
1930-kunnilu atuarsimasunik oqa-
loqateqarluni taamanikkullu pis-
sutsit ullumikkumut naleqqersuul-
lugit. Ilumoorpoq taamanikkut a-
tuarfiit niuertoqarfinni aallunne-
qarluarsimammat atuarfiit illuta-
mikkut nutarterneqarnerat. Pui-
gortariaqanngilarli taamani suli ul-
lumikkornit amerlaneroqisunik ni-
uertoruseqarfeqarlunilu asimio-
qarfeqarmat.
Niuertoruseqarfinni oqaluffin-
nguaqarajuppoq atuarfiuutigisu-
nik inoqarfippassuarnilu ajoqi
amerlanertigut tiguinnagaq, tassa
ilinniarsimanngitsoq, atuartitsisa-
riaqartarpoq illunnguamini ilaqut-
tami akornanni. Aammattaq taa-
manikkut ajoqit tiguinnakkalu atu-
artitsisuusut akilernerlugaasima-
qaat perlerumantillumi piniartuar-
tariaqartarlutik.
Taamaakkaluartorli maluginiar-
tariaqarpoq ajoqit Ilinniarfissuar-
mi ilinniarsimasut sineriassuarmi
atuartitsinikkut ilageeqarnikkullu
sulilluarsimanerat, perorsaasuuin-
naratik aammali qaammarsaanik-
kut. Taakkutuaasimappummi ava-
taaniit pisartunut tusagassiuutitut
kisiartaasut, Atuagagdliutit
Avangnaamiorlu eqqaasanngik-
kaanni.
Allanngornersuaq
Sorsunnerup kingulliup nassataraa
sukkasuumik pilersaarusiorneq si-
ornatigut pissutsinik allanngortit-
silluinnartoq.
Meeqqat atuarfianni inatsit nu-
taaq atuutilerpoq 1950-imi. Nutar-
terinerup kingunerisaanik piuma-
saasuttaaq allanngornerat malun-
niuppoq. Atuarfiup immini angu-
niagaa siunertaalu ajunngivissutut
oqaatigisariaqarput, periarfissalli
atortussarititaasullu siunertamut
kipungasorujussuullutik. Allan-
nguutitut maluginiagassaavoq
oqaatigineqarmat ilinniartitsisut
tassaasasut Qallunaat Nunaanni
imaluunniit Iliniarfissuarmi ilinni-
arsimasut. Taaneqarporli allatut
ajornavissillugu ilinniarsimanngik-
kaluittaaq atuartitsisorineqarsin-
naasut.
Atuartut illoqarfinni annerni
marluinngorlugit aggorneqarsin-
naalerput, tassalu kalaallisuinnaq
— qallunaatoorneq eqqaasanngik-
kaanni — atuartinneqartut (A-li-
nien) kiisalu klassit aappaata ki-
ngornagut qallunaatuinnaaneru-
soq atuartinneqartussat (B-linien),
kalaallisoorneq upperisarsiornerlu
eqqaassanngikkaanni.
Malugisassaavortaaq oqaluffe-
qarfiup atuarfeqarfiullu aqunne-
qarnermikkut avissaartitaanerat.
Allannguutit ilagaat fagit ilinni-
arneqartussat amerlimmata, soorlu
titartaaneq, eqaarsaarneq, erinar-
sorneq, mersorneq, iganeq sana-
nerlu immikkut taaneqarsimallu-
tik.
Alloriarneq suli anneq
1950-kunni 1960-kunnilu atuarti-
taaneq tunuliaqutaalu allanngori-
artuaarput sukkaqisumik atuartit-
sinermilu periaatsit nutaat eqqun-
neqariartorlutik. Inatsisip 1950-
meersup kingunerisaanik qallunaat
ilinniartitsisut amerliartupiloorsi-
maqaat. Inatsimmi 1967-meersumi
tunulequtarineqarpoq qallunaat
oqaasiisa sukkanerpaamik ilinniar-
neqarnissaat. Taaneqarsimasullu
ilaatigut makkuupput:
Qallunaat Nunaanni piumasari-
sat tunulequtaralugit ilinniarnerup
ingerlanneqalernera, tamatumalu
kinguneranik atorfinitsitsisarnerit
aaqqissuunneqarneri.
Inuiaqatigiit iluanni piumasari-
saasut annertusiartuinnarneri, ta-
mannalu pillugu kalaallit oqaasiisa
malinnaaniarnermi inuuttutut isigi-
neqalernerat.
Kalaallinik ilinniarsimasunik
ilinniartitsisussaaleqineq.
Meeqqat atuarfianni atuarsin-
naanerup annertusisinneqarnera
(8.-10. klassinut).
Atuartut angerlasimaffiinik
(elevhjem) kiisalu inissianik nerisa-
qarfiuutigisunik (kollegianik) piler-
sitsiortornerit.
Meeqqanik inuusuttunillu Qallu-
naat Nunaannut atuariartortitsisa-
lernerit, atuarfinnik inissiar.illu
ilaatigut amigaateqarneq pissutiga-
lugu.
Tamatuma nalerpiaani saqqumi-
laaleriartuinnarpoq kalaaliussutsi-
mik pingaartitsilerneq atuartitaa-
nermi minnerunngitsumillu politik-
kikkut oqallinnerni, ersarissiartu-
innarlunilu atuarfiup kalaalerpa-
lunnerusumik ingerlanneqalernis-
saata tunngavilersorneqarnissaa.
Oqallittarnerpassuarni marluiit
pingaartinneqarlutik saqqummi-
unneqartarput:
Meqqat atuartinneqassasut o-
qaatsisik atorlugit.
Atuarfinni tunngaviusumik atu-
artinneqassasut angerlarsimaffit-
sik najorlugu atuartinneqarnissaat,
avatangiisitik toqqammaviginerul-
lugit.
Nunamut tunneq
Atuarfiit aamma nerisaqarfiutigi-
sut sanaartorneqarneri ingerlaavar-
sinnarput 1970-kunni inuusuttullu
Danmarkiumut atuariartortinne-
qartartut ikiliartorlutik. Ukiumut
aallartitaasartut amerlanerpaaga-
mik (1971-72) meeqqat 6-7 klassi-
miittut ilanngullugit 1000 pallilera-
luarpaat.
Atuarfiup siunissaa pillugu isu-
maliutersuut tamanut oqallisissatut
ministeriamit saqqummiunneqar-
poq 1971-imi, kisiannili taanna an-
nertuumik oqallisigineqarsiman-
ngilaq.
Missingersuusiaq Landsrådimut
isummerfigisassanngorlugu saq-
qummiunneqarmat 1976-imi amer-
lanerusunit taperserneqarpoq, ta-
matumalu kinguneraa nunatsinni
atuarfimmi peqqussutip Folketin-
gimi akuersissutigineqarluni atuler-
nera oktoberimi 1979. Taanna
maanna atuuttoq siulianeersunit
arlalitsigut malunnaateqartumik
allaassuteqarpoq:
Kalaallit oqaasiisa atuartitsissu-
titut inissinneqarnerat naqissuser-
neqarpoq.
Atuarfiup anguniagaa siunertaa-
lu nunatsinni pissutsinut inuuniar-
nermullu samminerulerpoq.
Kommunit Oqartussaaqataaler-
put atuartitsirierup pilersaarusior-
neqarnerani aqunneqarneranilu.
Tunngaviusumi piareersarfiusu-
milu atuartut najugarisaminni atu-
artinneqartalerput.
Atuarfik perorsaaviussaaq tama-
tumanilu angajoqqaat akisussaa-
qataanerullutillu suleqatigineqar-
nerussapput.
Sumut killippugut?
Peqqussummi maanna atuuttumi
anguniagassatut tikkuartukkat suli
qaqugorsuarmut atorneqarsin-
naapput, atuisunilli piviusunngor-
tinneqarneri ersarissumik suli ma-
lunniutiginngillat. Politikerinit
aqutsisunillu suliniutit annertoqaat
atuisunillu malinnaaniarneq i-
maannaanani.
Kalaallinik kalaalisullu pisinnaa-
sunik pissutsinillu ilisimaarinnittu-
nik qangatulli ilinniartitsisussaale-
qineqarpoq. Tamannali anigorni-
arlugu suliniutit pilersaarutillu pi-
viusorpalaartut ingerlalluarneqa-
lerput.
Ullutsinni piumasarineqartut
imaannaanngeqaat, naammanngi-
larmi atuarneq allannerlu ilikkar-
neqarpata. Pingaaqaaq suleqati-
giissinnaanermik piumasaqaat. Pi-
ngaaqaaq akisussaassusermik ilin-
niartitsinissaq. Pingaaqaaq pata-
jaatsumik ineriartortitsinissamik
piumasaqaat. Pingaaqaaq inuutis-
sarsiutitigut periarfissanik tamati-
goortunik ilitsersuussinissaq. Pi-
ngaaqaarlu silarsuarmi allanngo-
rartuartumik inooqataalernissa-
mut piareersaanissaq.
Perorsaaneq
Meeqqat atuarfimmi perorsarne-
qassapput siunertat qulaani taagor-
neqartut toqqammavigalugit.
Atuarfeqarfiup ineriartortinne-
qarnerani politikkikkut siunnerfiu-
sut ilaat piviusunngoreerpoq, tas-
salu ilaquttat najugarisarlu qanillu-
git atuarnissaq. Tamannali qaangi-
uppat pituttorsinnavavut najugari-
saminni inuuinnartussanngorlugit?
Tassaqa!
Taannavorlu atuarfiup, ilinniar-
titsinerup perorsaanerullu marlo-
qiusaa.
Eqqarsaataat, isumaat piuma-
saallu pituttorsinnaanngilavut neri-
ussallutali angajoqqaaminnit ilin-
niartitsisunillu inuttut timikkut a-
nersaakkullu nakussassarneqarsi-
masut silarsuarmi allangorartumi
patajaatsumik tunngavissaqalersi-
massallutik.