Tíminn - 05.09.1976, Page 36

36
TÍMINN
Sunnudagur 5. september 1976
RÍKISSPÍTALARNIR
lausarstöður
VÍFILSSTAÐ ASPÍTALINN:
VINNUMAÐUR óskast til ýmissa
starfa á spitalanum frá 15. septem-
ber n.k. Þárf að vera vanur almenn-
um sveitkstörfum og byggingar-
vinnu. Um vaktavinnu gæti verið að
ræða.
Litið húsnæði á staðnum gæti einnig
fylgt.
Nánari upplýsingar veitir umsjón-
armaðurinn, simi 42800.
KÓPAVOGSHÆLIÐ:
STARFSSTULKUR óskast til ræst-
ingarstarfa. Upplýsingar veitir
ræstingarstjórinn, simi 41500.
Reykjavik 3. september 1976.
SKRIFSTOFA
RÍKISSPÍTALANNA
EIRÍKSGÖTU 5.SÍM111765
Bændur
^!!!ÍÍ4
Til sölu hænuungar á öll-
um aldri — einnig dag-
gamlir.
Viö sendum til ykkar um allt land
og nú er bezti timinn til aö endur-
nýja hænurnar.
Skarphéðinn —
Alifuglabú
Blikastööum I Mosfellssveit. Simi
um Brúarl. (91-66410).
Dróttarspil á:
Blazer — GMC Jimmy — Suburban
Einnig dráttarspil á:
Bronco — Scout II —
Dodge W 100 og W
200 — Ramcharger
Jeep — Trailduster
Ford F 100, F 150
og F 250 — Terra —
_ » Traveler — Toyota
SOLU-UMBOÐ: 1
Akureyri: Bilasalan hf., Strandgötu 53.
Kópavogur: Bilayfirbyggingar, Auðbrekku 38.
Selfoss: MM-varahlutir, Eyrarvegi 33.
NÝTT FRÁ
© Tengjum saman . . .
gegndi merkilegu menningar-
hlutverki I lifi Eskfiröinga. Þar
voru haldnar samkomur, kórar
sungu, og þar var lesiö upp. Einn
þeirra, sem lásu þar upp var
Haraldur Björnsson leikari. Hann
segir i ævisögu sinni, aö hvergi
hafi hann lesið upp, þar sem
hljómburður hafi veriö eins góöur
og i frikirkjunni á Eskifirði.
Si'ðustu beinu notin, er menn
höföu af þessu merkilega guös-
húsi munu hafa verið þau, að þar
bjuggu brezkir hermenn á striös-
árunum. En þau urðu örlög nokk-
urra þeirra, sem bjuggu i
krikjunni, að þeir uröu Uti i miklu
rigningarveöri, sem gekk yfir,
þegar þeir voru á leið frá Reyðar-
firði til Eskifjarðar um Svinadal
og Tungudal. Þetta varö nóttina
milli 19. og 20. janúar 1942.
Eitthvað ári seinna eða svo var
kirkjan seld Bretum, sem þá
héldu til á Reyðarfirði. Hún var
rifin, og mér hefur ekki tekizt að
hafa upp á svo miklu sem einu feti
af öllu þvi timbrisem Ihennivar.
En ef einhver kynni að vita um
spýtu, glugga, eða eitthvað annað
sem var i kirkjunni, þá væru
slikir hlutir vel komnir á byggða-
safni fyrir austan.
I Arbók Ferðafélags Islands
1955 segir, að kirkjan hafi
Vopnafjarðarheiðum, og meira
að segja bændur austan úr
Jökulsárhlið og Hróarstungu
sóttu þangað kaupstaöarvöru
sina og lögðu inn afuröir búa
sinna þar. 1 öðru þessara húsa bjó
Kristján Fjallaskáld á siðustu
ævidögum skium og dó þar I litlu
kvistherbergi. En þrátt fyrir stór-
merka fortið þá var ekki rúm fyr-
ir þessi gömlu hús við hliðina á
nýja timanum I Vopnafjaröar-
kauptúni, og nú eru þau komin
suöur I Árbæjarsafn. Ég efast
ekki um að þessi gömlu hús muni
auka á þokka Árbæjarsafnsins,
en mikið þykir mér, ef gamlir
vinir þeirra finna ekki til óþæg-
inda, þegar þeir sjá þau I brekku-
hallanum fyrir ofan Elliöaárnar I
Reykjavik, og að þeim detti þá ef
til vill i hug hin fleygu orö Jóns
prófessors Helgasonar i Kaup-
mannahöfn: ...... hvers vegna
ertu hér,/ hafrekið sprek á annar-
legri strönd?” Og enginn þarf að
segja mér, að ekki sé nóg af
gömlum hlutum i Vopnafiröi,
stórum ogsmáum, sem heföi ver-
ið hægt að geyma i gömlu
verzlunarhúsunum, ef þau hefðu
fengið að vera kyrr á sinum stað.
Til dæmis er ekki til neitt gamalt
hús á Austurlandi, sem er nógu
stórt til þess aö inni i því megi
geyma gömul hestaverkfæri, sem
hætt er aö nota, og eru nú orðin
safngripir.
Ein er sú tegund bygginga, sem
veriö er að endurbæta, en þaðeru
kirkjur. Ekki virðast menn alltaf
fara þar aö með gát. Fallegar
timburkirkjur eru litnar horn-
auga, og byggð er steinkirkja til
þessaöleysa þáfyrriaf hólmi. Þá
kemur oft I ljós, að gamla kirkjan
var fallegri, og að þar er hljóm-
buröur miklu betri. Þegar menn
standa svo frammi fyrir kirkjun-
um tveim, þá horfast þeir i augu
við þá staðreynd, að ekki tekur
hiö nýja alltaf hinu gamla fram,
og menn efast um ágæti fyrri á-
kvaröana. Miklu ódýrara hefði
verið aö endurbæta gömlu
kirkjuna en að byggja nýja úr
steini, og ekki þurfti stærri kirkju
en þá gömlu, þar sem fólki i sókn-
inni hafði ekki farið fjölgandi.
Eitt slikt dæmi eru kirkjurnar
tvær að Heydölum i Breiðdal.
Ekkinýtur gamla kirkjan sin þar,
við hlið steinkrikjunnar. En gam-
an væri, ef timburkirkjan að Hey-
dölum mætti prýða fornan kirkju-
stað á Austurlandi, til dæmis
Hallormsstað eða Skorrastað i
Norðfirði.
Annars má nefna falleg dæmi
um hvernig gamlar krikjur hafa
verið endurbyggðar til dæmis
kirkjan aö Skeggjastööum, sem
séra Sigmar Torfason hefur þjón-
að og kirkjan á Eiðum, sem um
þessar mundir er nitiu ára. Eru
báðar þessar kirkjur öllum til
sóma, er að unnu.
A Austurlandi eru i flestum
fjörðum falleg hús, og eigendur
þeirra hafa séð um að þau fengju
að halda upprunalegu útliti sinu.
A Djúpavogi eru gömul og svip-
mikil hús, á Fáskrúðsfirði er
læknishúsið, sem Georg Georgs-
son bjo i, en Franska spitalann er
búið að flytja út I Hafnarnes. A
Reyðarfirði er hús Kristins Beck
með útskornu munstri meðfram
þakbrún og gluggum, og falleg
norsk hús eru á Hliðarenda á
Eskifirði, þar sem er hús Thors
Klausens, að ógleymdum sjóhús-
unum norsku. A Seyðisfirði eru
húsin svo mörg, að vart verður
tölu á komið, og sjálfsagt er svo
viðar.
En nú hefur Safnastofnun Aust-
urlands hafiö þróttmikið starf i
safnamálum fjórðungsins, svo að
þar verður húsum ekki framar
fórnað á altari skipulagningar
eða vanmats.
Sýnum fyllstu aðgát
En það er fleira en gömul hús,
sem okkur ber að varðveita
handa komandi kynslóöum. Inni i
gömlum húsum leynast lika oft
merkilegir hlutir, jafnvel miklu
merkilegri en húsin sjálf. Þar má
til dæmis nefna gamlar verzlun-
arbækur, sem eru talandi heim-
ildir um efnahag og líf forfeöra
okkar. Þegar við lesum I þessum
gömlu verzlunarbókum, hvað
hver bóndi lagði inn mikið af ull
og tólg og hvaö hann tók út I stað-
brunnið. En það er ekki rétt, eins
ogég hefsýntfram áhér á undan.
Þegar Einar Bragi skáld
skrifaði sina gagnmerku bók,
Eskju, þá safnaði hann myndum
til bókarinnar. En hvergi fannst
mynd af frikirkjunni. Kirkjan
stóð þannig inni á milli annarra
húsa, að erfitt hefur verið að ná
henni i einu lagi á mynd. Hins
vegar voru myndir, þar sem hún
sést að einhverjum hluta.
Svo var það um páskana 1971,
að vinur minn, Kristján Gissurar-
sonáEiðum var veðurtepptur hjá
mér hér fyrir sunnan. Við sátum
þá lengi yfir þeim hlutum kirkj-
unnar, sem til voru á myndum, og
reiknúðum út stærðarhlutföll
hennar. Siðan gerðum við smá--
likan af kirkjunni.
Gamla skólahúsið
á Eiðum
En dæmið um frikirkjuna á
Eskifirði er ekkert einsdæmi, þvi
miður. Ekki er sfður sorgleg saga
gamla bæjarins á Eiðum, þar
sem einu sinni var starfandi
búnaðarskóli. Veturinn sem ég
var kennari á Eiðum, reyndum
við þrír, Lúðvik Ingvarsson,
Kristján Gissurarson og ég,
að fá heimamenn til þess að
standa meö okkur i þvi aö húsiö
yrði varðveitt. En nokkrum árum
áður höföu nokkrir menn úr
Reykjavik komið austur og fellt
þann dóm, að húsið skyldi rifa, og
heimamenn á Eiðum voru svo
samvizkusamir að þeir hlýddu
þessu.
— Höfðuð þiö þremenningarnir
ætlaðgamla húsinu á Eiðum eitt-
hvert sérstakt hlutverk, annað en
að vera kyrrt á sinum stað, til
minja um liöinn tima?
— Já. Við vildum aö s jálfsögðu
aö húsið yröi kyrrt á sinum staö,
eins og þú segir, það er að segja,
aö það yröi hvorki jafnað við
jörðu né flutt i burtu. En auk þess
lögðum við til, að þar yrði minja-
safn. Minjasafn Austurlands
hafði verið geymt uppi á Skriðu-
klaustri, I litlu herbergi, og nú
fannstokkur tilvaliö aö flytja þaö
að Eiðum. Þar er, eins og
kunnugt er, rekið hótel aö
sumrinu, og okkur þótti sem fleiri
gætu átt kost á þvi að sjá safniö,
ef það væri þar, þvi að þar er
jafnan gestkvæmt. Auk þesshaföi
húsið sjálft það til sins ágætis, að
það var elzta skólahús á Austur-
landi byggt 1868. Þar var stofh-
aður búnaöarskóli skömmu eftir
1880, fyrir svokallaöa „ösku-
peninga”, en það var fé, sem
safnaðhafði verið erlendis, handa
tslendingum eftir öskufallið
mikla 1875. — Okkur þótti sem
sagt, að húsiö ætti þá sögu að
baki að þaö verðskuldaði að fá að
standa, — ekki sizt þar sem þaö
þurfti ekki að vikja fyrir neinum
öðrum byggingum. — En þvi
miður er þetta dæmi ekki ein-
stakt. Slikir hlutir eða álika eru
að gerast enn þann dag I dag.
— Þú ert auðvitað þeirrar
skoðunar, að hús eigi að standa á
þeim stað, þar sem þau voru á
meöan þau gegndu slnu upphaf-
lega hlutverki?
— Já, það álít ég, og held að
þaðsé skoðun allra, sem láta sig
þessi mál einhverju varöa. En
það einkennilega er, aö þegar
farið er að skipuleggja þorp og
kauptún, að þá falla elztu húsin
ekki að hinu nýja skipulagi, þegar
arkitektar og skipulagsfræðingar
hafa unnið sitt verk. Þá er ekki
nema um tvennt að velja, flytja
húsin eða rifa þau. Flutningar
gamalla húsa getur verið svo
kostnaðarsamur, að eigendur
þeirra hafi ekki fjárhagslegt
bolmagn til þess að standa I sliku,
og þá liggur sú hætta auðvitað
opin fyrir, að húsin verði rifin.
„Hvers vegna
'ertu hér?”
Yngsta dæmið, sem mér er
t kunnugt um af Austurlandi, eru
" gömlu verzlunarhúsin á Vopna-
firöi. Þessi hús eiga sér merki-
lega sögu. Sú var tiðin, að Vopn-
firðingar, Hólsfjallamenn, heið-
arbúarnir i Jökuldalsheiði og
inn handa sér og fjölskyldu sinni,
þá er okkur innan brjóts eins og
við hefðum slegizt i för meö þeim
i kaupstaðinn — fyrir hundrað ár-
um eða svo. En þvi miður eru
þessmörg dæmi, að stórfróölegar
verzlunarbækur hafi glatazt, eöa
að þeim hafi 'einfaldlega verið
fleygt, af þvi að þær þóttu vera
fyrir. Slik slys verður að fyrir-
byggja með öllum tiltækum ráð-
um. Ef einhverjir, sem lesa þess-
ar lihur, vita af gömlum verzlun-
arbókum eða öðrum heimildum
um liðinn tima, — annað hvort
bækur eða verkfæri þá ætti sá
hinn sami að koma þeim minjum
I örugga vörzlu hið bráðasta, svo
að þær verði ekki sofandahætti og
hugsunarleysi að bráð.
Það er ekki langt siðan merk-
um skjölum var ekið áhauga hér i
Reykjavik, þegar verið var aö
hreinsa til eftir húsbruna, einung-
is vegna þess, að þeim sem þar
voru að verki, datt ekki I hug aö
athuga hvað þetta væri, sem lá
fyrir fótum þeirra. Þetta dæmi
sýnir að aldrei er of varlega farið,
og að seint verður of brýnt fyrir
fólki að sýna fyllstu aðgát i þess-
um efnum.
Tilvalið efni
i kennslubækur
— Við höfum nú spjallað hér
um marga hluti, en eitt langar
mig að spyrja þig um, áður en við
fellum talið, þótt það sé ef til viU
persónulegt: Finnst þér ekki
stundum að þú sért tviskiptur eða
klofinn á milli tvenns konar
menningarskeiða, þar sem þú ert
að öðru leytinu handavinnukenn-
ari unglinga að nútimalegum
hætti, en I hina röndina með lifi og
sál i varðveizlu og söfnun fornra
muna og minja?
— Nei, ekki hef ég fundið til
þess.Viðlifum að visuá gifurlega
miklum breytingatimum. Hlutir,
sem voru I daglegri notkun fyrir
tuttugu árum eða svo, eru orðnir
safngripir núna. Og sumir hlutir,
sem liggja ofurlitið fjær, kannski
fimmtíu til sextiu ár aftur i tim-
anum, eru með öllu horfnir. Þar
má til dæmis nefna kornmyllurn-
ar, sem áður voru á flestum bæj-
um, en eru nú gersamlega úr sög-
unni, svo að nútima tslendingar
vita varla hvernig þær litu út,
hvað þá að þeir hafi séð þær i
notkun.
En nú eru menn farnir að huga
að fortið sinni. Við erum að byrja
að taka okkur til fýrirmyndar
griska guðinn Janus, sem haföi
þann siö að lita bæði fram og aft-
ur.
Við lifum I tviskiptu þjóðfélagi,
annars vegar er hið svokallaða
Reykjavikursvæði, hins vegar
dreifbýli, — sveitir, og þorp eða
bæir, sem enn hafa ekki náð ugg-
vænlegri stærð. Það er heillandi
að tala við börn, þegar þau koma
„úr sveitinni” á haustin og fara
aö segja kennurum sinum og
skólasystkinum frá þvi sem á
dagana hefur drifið um sumarið.
Nú eru skólabókasöfn við marga
skóla, og þar læra nemendur að
afla sér heimilda og vinna úr
þeim. SIBan semja nemendurnir
ritgerðir um það, sem þeir hafa
kannaö og valið sér til að fjalla
um. Margt af þvi, sem islenzkir
skólanemendur vinna, er tilvalið
efni i kennslubækur um það þjóð-
félag sem við lifum i.
—VS