Tíminn - 10.10.1976, Blaðsíða 21

Sunnudagur 10. október 1976
TÍMINN
21
Geir Sigurbsson.
Á ferð með
Jónasi Jónssyni
ÞU spuröir áöan um skilning á
einkahögum nemenda. Eins og ég
hef lýst að nokkru hér aö framan,
þá lét Jónas sér mjög annt um
hag nemenda sinna, jafnvel i
smáatriöum, en ekki var hann
siöri, ef einhvern alvarlegan
vanda bar aö höndum. Þá fyrst
kom I ljós vináttusamband
Jónasar og nemenda hans. Um
þetta get ég sérstaklega borið, þvi
aö ekki brást velvild Jónasar og
skilningur hans á högum minum,
þegar stjúpfaðir minn varö úti og
ég neyddist til þess aö hætta námi
og hverfa heim til þess að annast
bú móöur minnar. Voriö áöur
hafði Jónas reyndar komiö á
æskuheimili mitt og gist þar, og
siöan fylgdi ég honum noröur á
Boröeyri, en hann var þá á yfir-
reið um landið og hélt ræöur hing-
að og þangað. Þær fjölluöu um
„samkeppni og samvinnu”. Það
var sólrikur sumardagur, þegar
ég fylgdi Jónasi úr Dölum og
norður i Hrútaf jörð. — Vor i lofti,
og vor i hugum margra ungra
manna. Við fundum, aö nýir tim-
ar voru að ganga i garð i landi
okkar.
— Þaö hefur ekki staöið á sam-
þykki skólastjórans, þegar þú
hlauzt aö hverfa frá námi?
— Ég sótti aldrei um neitt leyfi,
þvi aö þess þurfti ekki. Jónas
flutti mér sjálfur fregnina um lát
stjúpa mins, og siöan ræddi hann
um þaö viö mig aö fyrra bragöi,
hvaö nú skyldi til bragös taka.
Honum voru allar aöstæöur full-
komlega ljósar, og mér var ómet-
anlegur stuöningur aö skilningi
hans. Um voriö kom ég svo aftur
hingaö til Reykjavikur og var hér
i hálfan mánuö, aöallega viö bók-
færslu. Þá ferö fór ég alveg i sam-
ráöi viö Jónas Jónsson.
Þess má geta, aö voriö 1927,
þegar kosningabarátta stóö sem
hæst, var Jónas Jónsson á fund-
um meö Jóni Þorlákssyni úti á
Snæfellsnesi. Þá geröi hann mér
orö aö Glerárskógum, þar sem ég
átti þá heima, að koma meö sér
og lána sér hesta norður i Hrúta-
fjörö, en hann var aö fara noröur
á Hvammstanga, og kom þangaö
flestum aö óvörum á framboös-
fund, þar sem hann mætti Magn-
úsi Guðmundssyni. Jónas var
þarna á ferðinni dag og nótt, og
tel ég mig hafa kynnzt honum
betur á þessum tveim vornóttum,
heldur en i annan tima fyrr eöa
siðar á ævinni.
Torfi I ólafsdal og
Magnús á Staðarfelli
— Voru ekki búskaparhættir og
verktækni meö gömlu, hefö-
bundnu sniöi, þegar þú geröist
bóndi i Dölum vestur?
— Jú, og lengi siöan. Fyrstu ár-
in, sem ég annaöist bú móður
minnar, máttu heita sæmileg til
búskapar, en svo kom viöskipta-
kreppan fræga, og þá stanzaði
margur bóndinn á framkvæmda-
braut sinni.
— Þiö hafi auövitaö búiö ein-
göngu viö sauöfé?
— Já, kýr voru aðeins til
heimilisnota. Segja mátti, að
móöir min byggi stórbúi, eftir þvi
sem þá gerðist. En heyskapurinn
varákaflega erfiður, engjar voru
litt samfelldar, nær allar i fjall-
íendi, og mjög erfitt um vik á all-
an hátt.
— I Dölum hefur löngum veriö
mikið mannval, allt frá elztu tfm-
um. Hvaöa bændur þar eru þér
minnisstæðastir?
Sem svar viö þessari spurningu
finn ég sérstaka ástæöu til aö geta
tveggja manna, sem koma mikið
viö sögu umgetins héraös á 5 ára-
tugum beggja megin viö seinustu
aldamót. Þeir voru báöir um-
svifamiklir búhöldar en við ólfkar
aöstæöur. Lifiö gaf þeim báöum
tækifæri til að njóta stórhuga
sinna og vlðsýnis og tengjast
menntabraut þjóöar sinnar meira
en dagleg önn hins rétta og slétta
bónda getur venjulegast gert.
Annar þessara manna var Torfi
Bjarnason i Olafsdal. Hann var
fæddur aö Skaröi á Skarösströnd
28. ágúst 1838. Hann dvaldi i átt-
högum sinum i hálfan þriöja ára-
l tug, fór svo I vinnumennsku tíl
frænda sins, Asgeirs Einarssonar
á Þingeyrum og var hjá honum i 4
ár. Þá fór hann til Skotlands,
kynntist búnaðarháttum þar i
landi og kom heim nokkrum ár-
um seinna, fullur áhuga. Hann
reisti bú i ólafsdal áriö 1871 og bjó
þar I 44 ár. Ariö 1880 reisti Torfi
fyrsta búnaöarskólann á Islandi
og hélt honum gangandi i 28 ár.
Er talið, aö alls hafi stundaö nám
viö ólafsdalsskólann 160 nemend-
ur viös vegar aö af landinu.
Námstimi nemenda var 2 ár.
Þegar Torfi kom aö Ólafsdal var
jöröin talin rýröarkot. Sem dæmi
má þar nefna, aö þá var þar ein
dagslátta slétt tún, en þegar Torfi
féll frá áriö 1915, var slétta túnið i
Ólafsdal 50-60 dagsláttur, Vélknú-
in jarövinnslutæki komu ekki til
sögunnar fyrr en mörgum árum
eftir daga Torfa. Þaö má segja,
aö hlutverk Torfa sem skóla-
Timamynd: Róbert.
stjóra, hafi verið tvenns konar: 1
fyrsta lagi tæknilega hliöin, þar
sem brúaö var biliö meö aöstoö
„þarfasta þjónsins” milli frum-
stöðunnar i vinnubrögöum sveita-
lifsins og nútimaaöferöarinnar. 1
ööru lagi hin vekjandi áhrif á
uppvaxandi mannsefni vitt um
sveitir, sem á einskis færi mun
vera að meta aö veröleikum. For-
ysta hans á sviöi samvinnuhug-
sjónarinnar mun einnig um langa
framtið halda folvalausu nafni
Torfa i Ólafsdal.
Hinn maöurinn, sem ég vil
nefna, var einn af nemendum
ólafsdalsskólans, Magnús Friö-
riksson frá Staðarfelli. Hann var
24 árum yngri en Torfi i ólafsdal
og þvi aö sjálfsögöu, sem at-
hafnamaöur, aldarfjóröungi
seinna á feröinni. Æviferill Magn-
úsar verðskuldaður að mörgu
leyti varanlega athygli. Æviferill
Magnúsar veröskuldar aö mörgu
leyti varanlega athygli. Hann
fékk höfuöbólið Staöarfell á Fells-
strönd til eignar og ábúöar áriö
1903. Var hann þá 41 árs aö
aldri og haföi búiö áöur á
tveim stööum á annan tug
ára. Hann var tiltölulega efna-
litill maður, þegar hann kom
að Staöarfelli, og þótti hann
sýna mikiö áræöi aö kaupa svo
verömikla jörö, þó aö vonir um
mikinn afrakstur, byggðar á
reynslu undangenginna ára, væru
hvöt fyrir bjartsýnan og Utsjónar-
saman mann. Magnús bjó á Staö-
arfelli I 18 ár, og vegnaöi honum
þar vel. Hlunnindi eru jafnan
mikil á Staöarfelli og jöröin aö
öllu leyti gott ábýli. Magnús hús-
aöi jörö sina prýöilega og bætti
hana á marga vegu. Staöarfell er
höfuöból sveitar sinnar og stend-
ur I miöri sveit, þar er kirkja
sveitarinnar og samkomustaöur.
Magnús var kirkjuháldari á Staö-
arfdli og rækti þaö hlutverk vel,
enda var hann kirkjulega sinnaö-
ur maöur. Haustiö 1920 vildi til
mikiö slys á Staöarfelli. Einka-
sonur Staöarfellshjónanna,
fóstursonur og tvö vinnuhjú
drukknuöu viö eina eyjuna, sem
liggur undir jöröinni. Ætlaöi fólk-
iö aö fást þar viö heyskap, en sú
ferö endaði á annan hátt. Næsta
ár skeði þjóökunnur atburöur.
Magnús Friöriksson og kona
hans, Soffia Gestsdóttir, ákváöu
aö afhenda rikinu jörö sina til
eignar meö þvi skilyröi, aö svo-
nefndur Herdisarskóli yröi settur
þar á stofn. Löngu áöur haföi frú
Herdis Benediktsen gefiö sjóö til
stofnunar kvennaskóla viö
Breiöafjörö. Gjöfin var gefin til
minningar um látna dóttur gef-
andans. Frú Herdis var ættuö frá
Staöarfelli. Mikiö var deilt um
hvar Herdisarskólinn skyldi hafö-
ur en umgetin ráöstöfun Staðar-
fellshjónanna greiddi götu þess.
Vorib 1929 kom Jónas Jónsson frá
Hrifiu, sem þá var menntamála-
ráöherra, meö fjölmennu föru-
neyti og vigöi skólann meö hátiö-
legri athöfn. Tvö þjóðskáld, bú-
sett i Dalasýslu, Stefán frá Hvita-
dal og Jóhannes úr Kötlum, ortu
við þetta tækifæri vigsluljóð. Mál-
iö var komið i höfn. Deilur um
skólastaðinn tilheyröu fortiöinni.
Grundvöllur þessarar skólastofn-
unarátti engan sinn lika. Lýsingu
á honum mun hvergi betri aö
finna en i eftirfarandi ljóðlinum i
vigsluljóöi Stefáns frá Hvitadal:
Til Staðarfells er öll hans
ætt
i einum þætti rakin, —
er dauöinn sló, var dýrleg
sætt
af Drottins mætti vakin.
. Staöarfellsskólinn hefur nú
starfað i 48 ár. , .
Stefán frá Hvítadal
— Fyrst viö erum komnir meö
hugann til Stefáns frá Hvitadal,
væri freistandi aö heyra eitthvaö
af kynnum ykkar.
— Já. Kynni okkar hófust
reyndar ekki fyrr en ég var kom-
inn heim, eftir að hafa verið viö
nám i Reykjavik. En á næstu ár-
um kynntumst við mikiö og áttum
ýmislegt saman að sælda, Til
dæmis sýndi hann heimili minu
mikla vinsemd i tvo skipti með
þvi aö yrkja gullfalleg erfiljóð,
þegar dauðinn sótti okkur heim. 1
annaö skiptiö var þaö, þegar
stjúpfaðir minn varð úti, en i hitt
skiptið, þegar frændi minn og
fóstursonur móður minnar dó, fá-
um árum siðar. — Stundum varö
ég Stefáni samferöa um lengri
eöa skemmri veg, og ég minnist
ekki að hafa fyrirhitt skemmti-
legri ferðafélaga. Mér er i minni
ferö, sem viö fórum saman á
tunglskinsbjartri vetrarnótt yfir
Svinadal á leið að Bessatungu,
þar sem Stefán átti heima. Þaö
ferðalag gleymist mér seint, en
hins vegar á ég ekki auövelt meö
aö lýsa endurminningum minum
um þessa nótt meö orðum.
— Var Stefán ekki líka
skemmtilegur maöur heim aö
sækja?
Tvö þjóökunn skáld úr Döium, Stefán frá Hvitadal og Jóhannes úr
Kötlum.
— Jú, þaö var hann. Einu sinni
var ég á ferö meö Lúövig Guö-
mundssyni skólastjóra og konu
hans. Lúövig þekkti Stefán vel, og
tilhans stefndum viö. Viö komum
aö Bessatungu á laugardags-
kveldi, og þá stóö svo á, aö Stefán
var aö hirða tööu á túni sinu. En
þegar okkur haföi boriö aö garði,
hætti Stefán fljótt verki sinu og
kom til okkar. Þar uröu fagnaö-
arfundir. Eitt af þvi, sem Stefán
geröi okkur til skemmtunár þetta
kvöld, var aö lesa fyrir okkur
kvæöi sitt Anno domini 1930: „Is-
land biður aldir iangar”. Það
birtist seinna i Perlum. Þetta
kvöld ljómaði Stefán af gáfum og
andriki. Á honum varö ekki séö,
að hann heföi fyrir skammri
stundu verið að binda hey, —
erfiðisverk, sem honum var i
raun og veru um megn, fötluðum
manni.
— Auövitaö hefur erfiöisvinna
ekki hentaö manni meö heilsufar
Stefáns frá Hvitadal, en heidur þú
ekki, aö hann hafi þar fyrir utan
alltaf veriö á rangri hiliu sem
stritandi bóndi?
— Þaö er sennilegt, enda var
hann aldrei stærstur á þeim vett-
vangi. Ég veit, aö sumir hafa
haldiö þvi fram, aö Stefán heföi
ekki átt aö setjast þarna aö meö
þungt heimili, þvi ekki er hægt aö
segja að afkomuskilyröi væru þar
neitt sérlega glæsileg, jafnvel
þótt i hlut heföi átt bóndi meö ó-
skerta starfsorku, hvaö þá fyrir
mann meö heilsufar Stefáns. En
eitthvaö hefur þaö veriö, sem laö-
aöi Stefán heim i gamla dalinn
sinn, þar sem hann haföi alizt upp
aö miklu leyti. Hér gafst honum
næöi til þess aö sinna mesta hugö-
arefni sinu, skáldskapnum, þótt
heilsufar hans leyföi honum ekki
nema takmörkuö afköst.
— Hann hefur þá iiklega unaö
dável viö þessar aöstæöur?
— Aldrei varö ég var viö nein
merki þess, aö honum leiddist, en
þó get ég auövitað ekki fullyrt
mikið um það efni. — Eins og
kunnugt er, þá var Stefán frá
Hvitadal kvæntur Sigriöi Jóns-
dóttur frá Ballará á Skarös-
strönd. Þau eignuðust tiu börn, og
má þvi fara nærri um aö heimilið
var þungt. Fyrstu tvö árin bjuggu
þau aö Ballará hjá Jóni tengda-
föður Stefáns, þá fluttu þau aö
Krossi I sömu sveit, siðan voru
þau i Hvitadal viö mjög tak-
markaöan húsakost, en vorið 1923
réöist Stefán i þaö, — auövitað af
vanefnum — aö kaupa Bessa-
tungu i Saurbæ. Þangaö fluttist
hann meö fjölskyldu sina, og þar
áttihann heima til dauöadags, en
hann lézt i marzmánuði 1923, aö-
eins hálffimmtugur að aldri. —
Bessatunga er mjög litil jörö, svo
þar veröur ekki búiö neinum stór-
búskap, sizt eins og búskapar-
hættir voru hérá landi fyrir hálfri
öld eöa svo, en jöröin er annáluö
fyrir fagurt útsýni, einkum er þar
kvöldfagurt aö vor- og sumarlagi.
Stefán var ekki
vanmetinn i
átthögum sinum
— Kunnuö þiö Dalamenn mikiö
af skáldskap Stefáns, eöa sannaö-
ist á honum hiö fornkveöna, aö
enginn spámaöur sé mikiis met-
inn i sinu fööurlandi?
— Ég held, aö þetta, sem þú
nefndir og oft er vitnaö til, veröi
varla sagt um Stefán. Aö visu
liggja ekki nein veruleg stórvirki
eftir Stefán, þaö vita allir, bæöi
sveitungar hans og aörir. Ritsafn
hans, var gefið út nokkrum árum
eftir dauöa hans meö ágætum for-
mála og persónulýsingu
höfundarins eftir Tómas Guö-
mundsson skáld. Þar eru bækur
Stefáns, Söngvar förumannsins,
Óður einyrkjans, Helsingjar, Hei-
lög kirkja og ljóöiö Anno domini
1930.
Jóhannes úr Kötlum var tólf ár-
um yngri en Stefán. Þeir voru
höfuöskáldin i Dölum um sina
daga, og þótt farið sé lengra aftur
i timann. Nokkrum árum eftir
dauða Stefáns var gefin út bókin
Jólavaka.og haföi Jóhannes valið
efnið i hana. Hann tekur þar hiö
gullfallega kvæði Stefáns, Jól:
Framhald á bls 34