Fréttablaðið - 18.12.2005, Blaðsíða 30

18. desember 2005 SUNNUDAGUR30
Á þessu ári er aldarfjórðung-ur liðinn frá því að Gunn-ar Thoroddsen, þáverandi
varaformaður Sjálfstæðisflokks-
ins, myndaði ríkisstjórn í óþökk
flokks síns með Alþýðubanda-
laginu og Framsóknarflokknum.
Þetta var í febrúar 1980. Atburð-
irnir sem leiddu til myndunar
ríkisstjórnarinnar hafa verið kall-
aðir „Býsnavetur“, en nafngiftin
er sprottin af heiti samnefndrar
greinar sem Matthías Johann-
essen, þáverandi ritstjóri Morg-
unblaðsins, birti í blaðinu þegar
stjórn Gunnars tók við. Um þessa
atburði er fjallað í nýútkominni
bók Guðna Th. Jóhannessonar
sagnfræðings Völundarhús valds-
ins. Byggir hann skrif sín meðal
annars á áður ónotuðum heimild-
um sem eru dagbækur og minnis-
blöð Kristjáns Eldjárns, þáverandi
forseta Íslands.
Landssamband sjálfstæðis-
kvenna og vefritið Tíkin efndu til
fundar um þetta efni á veitinga-
húsinu Sólon í vikunni sem leið.
Hafði Guðni framsögu en að auki
lögðu orð í belg Þorsteinn Pálsson,
fyrrverandi forsætisráðherra, og
Björn Bjarnason dómsmálaráð-
herra. Í upphafi gerði Guðni grein
fyrir efnistökum sínum í bókinni
og heimildum. Hann taldi ekki
rétt að skoða málið eingöngu út frá
átökum tveggja arma í Sjálfstæðis-
flokknum, eins og ýmsir hafa til-
hneigingu til, heldur yrði einnig
að líta til sérskra aðstæðna sem
ríktu í íslenskum stjórnmálum
veturinn 1979 til 1980. Án þeirra
hefði stjórnarmyndun Gunnars
Thoroddsen ekki heppnast.
Forystumaður
Guðni, sem vinnur að því að rita
ævisögu Gunnars Thoroddsen,
rakti stuttlega feril hans í Sjálf-
stæðisflokknum. Gunnar var
orðinn einn helsti forystumaður
flokksins, meðal annars borgar-
stjóri í Reykjavík, þegar hann
árið 1952 ákvað að styðja forseta-
framboð tengdaföður síns Ásgeirs
Ásgeirssonar í stað þess að fylgja
flokkslínunni og kjósa Bjarna
Jónsson vígslubiskup. Fyrir þetta
uppskar Gunnar reiði flokksfor-
ystunnar, þar á meðal Ólafs Thors
forsætisráðherra og ýmissa ann-
arra málsmetandi manna. Ásgeir
sigraði í forsetakjörinu sem kunn-
ugt er. Frami Gunnars stöðvaðist
þó ekki, því hann varð fjármála-
ráðherra í viðreisnarstjórninni
árið 1959 og gegndi embættinu til
1965 þegar hann hætti afskiptum
af stjórnmálum og gerðist sendi-
herra í Kaupmannahöfn. Gunnar
hafði árið 1961 verið kjörinn vara-
formaður Sjálfstæðisflokksins en
lét af þeim starfa þegar hann fór
til Kaupmannahafnar. Guðni benti
á að hefði Gunnar ekki farið utan
hefði hann verið sjálfkjörinn eftir-
maður flokksformannsins Bjarna
Benediktssonar þegar hann féll
frá sumarið 1970. Formennskan og
forsætisráðherraembættið kom þá
í hlut Jóhanns Hafstein.
Í forsetakosningunum árið
1968 var Gunnar í framboði á móti
Kristjáni Eldjárn, sem sigraði
með yfirburðum. Ekki fór leynt
að Gunnari fannst flokksforystan
vera deig og ótraust í stuðningi
við sig og kenndi um atburðunum
árið 1952. Honum fannst Morgun-
blaðið ekki heldur styðja sig nógu
vel og taldi að áhrifamenn í Sjálf-
stæðisflokknum honum andsnún-
ir réðu mestu um það.
Gunnar snýr aftur
Eftir kosningaósigurinn gegndi
Gunnar um skeið embætti hæsta-
réttardómara en hann hafði á
yngri árum verið lagaprófessor
við Háskóla Íslands. En honum fór
fljótlega að leiðast í dómnum, fékk
þá á ný embætti við lagadeildina en
ákvað svo að hasla sér völl í stjórn-
málum á ný. Vakti það talsverð-
an titring í Sjálfstæðisflokknum
því við blasti að þar mundi hann
sækjast eftir æðstu embættum. Á
landsfundi vorið 1971 bauð hann
sig fram í embætti varaformanns
á móti Geir Hallgrímssyni, vin-
sælum borgarstjóra í Reykjavík.
Munaði ekki miklu á fylgi þeirra;
Geir vann sigur með 375 atkvæð-
um en Gunnar fékk 328 atkvæði.
Þó að Gunnar tæki í hönd Geirs
og óskaði honum til hamingju með
úrslitin var öllum ljóst að mynd-
ast höfðu tvær öflugar fylkingar í
flokknum, sem ættu eftir að takast
á, Geirsarmur og Gunnarsarmur.
Haustið 1973 varð Jóhann Haf-
stein að draga sig í hlé sem flokks-
formaður af heilsufarsástæðum.
Tók Geir þá við formennsku en
Magnús Jónsson frá Mel varð
varaformaður samkvæmt ákvörð-
un flokksráðs. Í alþingiskosning-
unum árið 1974 vann Sjálfstæðis-
flokkurinn einhvern mesta sigur
í sögu sinni og myndaði Geir
Hallgrímsson í framhaldinu rík-
isstjórn með framsóknarmönn-
um. Geir var forsætisráðherra en
Gunnar þáði embætti iðnaðar- og
félagsmálaráðherra í stjórninni.
Haustið 1974, eftir að Magnús
Jónsson varð að draga sig í hlé
vegna veikinda, kaus flokksráðið
Gunnar í embætti varaformanns.
Ráðabrugg 1974
Fram kemur í bók Guðna Th.
Jóhannessonar úr gögnum Kristj-
áns Eldjárns að við stjórnarmynd-
unina 1974 gældi Gunnar Thor-
oddsen um tíma við það að mynda
sjálfur stjórn, en honum fannst
Geir ekki takast nægilega vel upp
í viðræðunum við hina flokkana.
Þetta hefur ekki verið kunnugt
áður og hefur Styrmir Gunnarsson
ritstjóri Morgunblaðsins látið þau
orð falla að um markverðustu tíð-
indin í bók Guðna sé að ræða. Upp-
lýsingarnar sýni stjórnarmyndun
Gunnars í ársbyrjun 1980 í nýju
ljósi. Gunnar hafi þá ekki aðeins
verið að bregðast við ákveðnum
aðstæðum heldur hafi hann mark-
visst stefnt að því lengi að grafa
undan Geir Hallgrímssyni og
verða sjálfur forsætisráðherra.
Ríkisstjórn Geirs Hallgríms-
sonar féll í þingkosningunum
árið 1978 og við tók vinstri stjórn
þriggja flokka undir forsæti
Ólafs Jóhannessonar, formanns
Framsóknarflokksins. Hún varð
skammlíf, fór frá rúmu ári seinna
eftir skrautlegan og misheppnað-
an feril. Var þá efnt til kosninga
um hávetur, í byrjun desember.
Sjálfstæðisflokkurinn hafði mik-
inn byr í kosningabaráttunni og
setti fram heilsteypta efnahags-
stefnu sem mikla athygli vakti
og kosningabaráttan snerist um
að meira að minna leyti. Sner-
ist þessi stefna, sem nefnd var
„Leiftursókn gegn verðbólgu“,
um að koma á jafnvægi í efna-
hagslífinu á ný eftir langt tímabil
óðaverðbólgu og koma á auknu
frjálsræði í atvinnu- og efnahags-
málum. En tími slíkra umbóta var
ekki runninn upp og náði flokk-
urinn ekki afgerandi forystu.
Við tóku margra vikna tilraunir
til að mynda nýja ríkisstjórn þar
sem allir flokksformenn fengu
sín tækifæri en engum tókst að
mynda stjórn.
Leyniviðræður
Þegar liðið var nokkuð á jan-
úarmánuð 1980 hófst Kristján
Eldjárn forseti handa um að
undirbúa myndun utanþings-
stjórnar, þar sem ekkert benti
til að þingflokkarnir gætu komið
sér saman um ríkisstjórn. En
þá átti varaformaður Sjálf-
stæðisflokksins óvænt útspil.
Hann hóf leynilegar viðræður
við forystumenn vinstri flokk-
anna og nokkra þingmenn í
Sjálfstæðisflokknum með það í
huga að koma á þingræðisstjórn
undir sinni forystu. Þegar þetta
spurðist út varð mikil sprengja í
íslenskum stjórnmálum og sjálf-
stæðismenn urðu ævareiðir. Birti
Morgunblaðið þungar ádeilu-
greinar á framferði Gunnars
Thoroddsen. En þrátt fyrir allan
hamaganginn og mótspyrnuna
tókst Gunnari hið ómögulega og
myndaði snemma í febrúar rík-
isstjórn með Alþýðubandalaginu
og Framsóknarflokknum. Til liðs
við hann gengu fjórir þingmenn
Sjálfstæðisflokksins, Pálmi
Jónsson og Friðjón Þórðarson,
sem urðu ráðherrar, og Albert
Guðmundsson og Eggert Hauk-
dal. Allir aðrir þingmenn flokks-
ins voru í stjórnarandstöðu.
Efnahagslíf í kaldakoli
Ríkisstjórn Gunnars sat fram á
vor 1983 þegar fram fóru þing-
kosningar. Gunnar var ekki í
framboði enda kominn á áttræð-
isaldur. Stjórn hans hafði notið
talsverðs meðbyrs í upphafi og
fannst mörgum að Gunnar hefði
teflt refskák stjórnmálanna af
mikilli snilld. En stjórnmál snú-
ast ekki aðeins um völd eins og
Þorsteinn Pálsson, arftaki Geirs,
benti á í stuttu erindi á fundin-
um á Sólon. Gunnari lánaðist
ekki að koma fram árangurs-
ríkri stjórnarstefnu heldur skildi
hann við efnahagslíf landsins í
algerri óstjórn og upplausn sem
að drýgstum hluta mátti rekja til
vanmáttar stjórnarinnar og sund-
urþykkju stjórnarflokkanna. Völd
hans voru því dýru verði keypt.
Vorið 1983 myndaði Geir Hall-
grímsson aftur á móti ríkisstjórn
sem náði markverðum tökum á
efnahagsmálum og lagði grunn
að miklum breytingum í efna-
hagslífinu. Staða Geirs var hins
vegar veik í Sjálfstæðisflokknum
eftir átök undanfarinna ára og
leiddi það til þess að Steingrímur
Hermannsson, formaður Fram-
sóknarflokksins, fékk forsætis-
ráðherraembættið í sinn hlut en
Geir varð utanríkisráðherra. ■
Stjórnmál snúast ekki bara um völd
Gunnar Thoroddsen með ráðherrum sínum, Pálma Jónssyni og Friðjóni Þórðarsyni.
Frá fundinum á Sólon þar sem „Býsnaveturinn“ var ræddur: Guðni Th. Jóhannesson, Þor-
steinn Pálsson og Björn Bjarnason.
Aldarfjórðungur er liðinn frá „Býsnavetri“ ís-
lenskra stjórnmála, sögulegri stjórnarmyndun
Gunnars Thoroddsen árið 1980. Gunnar tefldi
refskákina glæsilega en stjórnarstefnan varð ekki
árangursrík. Guðmundur Magnússon rifjar hér
upp þennan sögulega vetur.
Komdu í spennandi heim
afþreyingar og upplýsinga
Smelltu þér á www.ogvodafone.is, farðu í næstu verslun Og Vodafone
eða hringdu í 1414 fyrir nánari upplýsingar.
24.900 kr.
MOTOROLA V3 RAZR
SÍMI