Tíminn - 13.09.1977, Side 12

12
Þriðjudagur 13. september 1977.
Vænn þistill i höndum Svanhvitar
gróður og garðar
Augnfró
Litih á stórvaxinn þistil 26/8 1977 (Valur, Friöa, Valgeir og Ingólfur)
BLÓMANN,
„Helguð Freyju maöran min,
melagrundar höfuðprýöi,
engan svikur angan þin,
ágætt krydd i te og vin,
fagurlega litar lin, læknar
kvef og hressir lýði.”
Fagurgular, ilmandi gul-
möörubreiður vekja jafnan
eftirtekt og aðdáun, enda marg-
ir bæir við þá jurt kenndir:
Mööruvellir, Möðrufell, Möðru-
dalur, — allir með mikið og viða
grýtt þurrlendi umhverfis, en
það er kjörland möörunnar.
Margt er möðrunni til lista lagt,
eins og segir i visunni. Möðrute
er slimleysandi og kemur út
svita, var það fyrrum drukkið
gegn kvefi. Útbrot á húð voru
einnig þvegin úr seyðinu. Maðr-
an var helguð Freyju og siðar
Mariu (sængurhálmur Mariu)
og var látin i rúm og vöggur,
bæði vegna ilmsins og einnig
þótti hún nokkur vörn gegn flóm
o.fl. skordýrum. Til litunar
garns er maðran tekin alblómg-
uð, stöngullinn skorinn af rót og
gefur fagra gula liti. — „Tindi
ég blóm á túni gróanda, möðru
mjallhvita og mjaðurt” kvaö
Benedikt Gröndal, og á þar við
krossmööru, sem er álika stór
og gulmaðra, en ber hvita, ilm-
andi blómskúfa. Hvitmaðra er
aftur á móti smávaxin og skrið-
ur við jörð. Merkilegar jurtir
möðrurnar.
Viöa, bæði i þurrlendi og hálf-
röku landi, stirnir á litil, ljósblá,
hvit eöa gulleit augu á fremur
smávaxinni jurt, þegar líður á
sumarið. Þessi „augu” eru
blómin á augnfró, sem er skyld
hinum alkunna lokasjóö (pen-
ingagrasi). Fyrrum var jurtin
notuð til augnlækninga viða um
lönd og er nafnið liklega af þvi
dregið. Var safi hennar notaður
sem augnstyrkjandi lyf, bæði
handa mönnum og húsdýrum.
Augnfróin er „ekki öll þar sem
hún er séð”. I sumum löndum
Evrópu er hún kölluð „grasþjóf-
ur” og engjavargur. Hvers
vegna? Jú, hún er hálfsnikjujurt
likt og lokasjóður og smjörgras.
Augnfró sendir mjóar sogrætur
inn i rætur annarra jurta og
rænir þannig næringu, sem
aukabita handa sér. Einkum
mun hún snikja á grasi, enda
vex oft mikið af augnfró innan
um grastegundir.
Flestirkannastvið melgrasið,
a.m.k. af afspurn. Það er með
stórvöxnustu grösum landsins,
blöðin stinn og blágræn, puntax-
ið langt og gildvaxiö. Melgrasiö
vex i sandi og þolir sandfok
jurta bezt. Sandurinn hleðst upp
við það og myndar stórar þúfur
og hóla, en sjálft vex það bara
áfram upp úr sandinum. Neðan-
jarðar er mikið rótarkerfi og
jarðstönglar sem skriða viða.
Það er þvi rammlega tjóðrað
niður og nær i vatn, þó að það sé
djúpt i jörðu. A blööunum er
bláleitt vaxlag, sem ver gegn of
mikilli útgufun og blöðin geta
lika vafizt saman i miklum
þurrki i sama tilgangi. Vel er
fyrir öllu séð. Melgras er mikið
ræktað til að hefta sandfok og
varna uppblæstri. Er melfræi
safnað á haustin og árlega sáö i
stór svæöi til uppgræðslu.
Mellönd eru viða um land, en
viðáttumest i Vestur-Skafta-
fellssýslu og austan Jökulsár á
Fjöllum. Melgras vex bæöi út
viö sjó og langt inni i landi.
Jafnvel á klettabrikum út við
sjó, t.d. á Stóru-Hámundarstöð-
um á Árskógsströnd. Hafa sjó-
fuglar sennilega boriö melfræ
upp á klettasnasirnar.
Fyrr á öldum var melgrasið
(melurinn) mikilsverð matjurt,
þvi að melkorniö var hagnýtt til
matar i stórum stil, einkum á
sandasvæðunum miklu i Skafta-
fells- og Rangárvallasýslum,
raunar langt fram á s.l. öld i
verulegum mæli. 1 Ferðabók
Eggerts og Bjarna, fyrir rúm-
um tveimur öldum, segir að
menn lifi af melkorni i 6-8
kirkjusóknum, auk þeirra sem
sæki það þangað úr fjarlægum
héruðum. Melkornið var þurrk-
að við hita, seinna malað og not-
að i brauð og grauta. Melgrasið
grær snemma á vorin og bizt þá
talsvert, en verður gróft og
trénað er liöur á sumarið.
Svartir eitraðir sveppir — mel-
drjólar — leggjast oft á mel-
gras, einkum i vætutið, og
mynda svarta harða keppi i
blómaxinu. Þessir drjólar eru
mjög eitraðir og mega alls ekki
lenda i munni eða maga.
Eitrunareinkenni eru svimi,
ógleði, höfuðverkur — og oft
tekur sjón að daprast. Ber strax
að leita læknis, ef eitrunar verð-
ur vart. „Villikornið” þ.e.
melurinn, var eina jurtin er
Gulmaðra 29/8 1977