Tíminn - 13.11.1977, Blaðsíða 28

28
gamalli og skal tollur deilast aö
jöfnu milli eftirleitarmanna.”
Lesa má út úr þessu plaggi, aö
sitthvaö hefur komiö tilumræöu á
þessum fundi, en aöallega þó um
fjallrekstra á vori til afréttar.
Samþykkt þessi er undanfari
þess er siöar veröur, þegar sami
sýslumaöur, Páll Melsteö, gefur
út fyrirskipun um aö smala inn
yfir Dalsá haustiö 1845, en leggur
þaö I sjálfsvald Hreppa- og
Skeiöamanna, hvaö þeir smali
langt. Þessari tilskipun var hlýtt,
og mér er ekki kunnugt um aö
smölun hafi falliö niöur eftir þaö
innan Dalsár, þótt ýmsar
breytingar yröu þar á. Uh> úr
þessari smölun mun svo trippa-
rekstur hefjast inn I Noröurleit,
ég hef heimild fyrir þvi eftir
merkan hreppstjóra suöur I Flóa.
Hann var farinnþá aö huga aö úr-
bótum I afréttarmálum og ofsetn-
um högum á sunnanveröum af-
rétti, en hann segir: „Til aö ráöa
bót á þessu mundi vera tiltækast
aö reka talsvert af fullorönu fé
inn I svonefnda Noröurleit Flóa-
manna, og mun þar vera nægilegt
og gott sauöfjárpláss fyrir 4-5
þúsund fjár, ef ekki eru rekin
þangaö trippi”. Þessi skrif hrepp-
stjóans er merkilegt plagg, meöal
annars segir hann: ,,AÖ færa
Skaftholtsréttir suöur undir
• Merkurhraun mun vera eini til-
tækilegi staöurinn, sem stungiö
hefur veriö upp á”. Ekki tel ég
rúm til hér aö birta fleira af hans
hugleiöingum, þótt merkar séu.
Haustiö, sem smalaö er inn yfir
Dalsá 1845, gýs Hekla 2. septem-
bereöa réttfyrir fjallferö, I þeirri
ferö veröur mönnum þaö ljóst, aö
áhrifa gossins gætir mjög litiö
fyririnnanDalsá og sjálfsagt litiö
eöa ekkert fyrir innan Sand, eins
og ég hefi áöur haldiö fram. Mest
er tjóniö af völdum gossins á
framafréttinum eöa inn fyrir
Skúmstungur.
Arlö 1847 er svo fariö inn yfir
Fjóröungssand, og sjálfsagt hefur
þaö veriö eftirbit. Einn af þeim
mönnum, sem fór þá ferö, var
Oddur bóndi I Háholti I Gnúp-
verjahreppi, fjallkóngur sinnar
sveitar um 40 ára skeiö. 1 þeirri
ferö finna þeir nautin hans Jóns
ritstjóra Guömundssonar 1 Odd-
kelsveri.þá veröa tiltvö örnefni,
Nauthagi og Nautalda, en ekki
hef ég heimild fyrir hvaö þeir
fundu af fé.
Fyrir þennan tlma eru Suöur-
sveitamenn farnir aö gera kröfur
um sameiningu afréttarlanda
milli Laxár og Þjórsár, en Gnúp-
verjarmótmæltu jafnansliku. Nú
veröa þessar kröfur Skeiöa- og
Flóamanna enn ákveönari, auö-
vitaö af þvi aö þeir töldu afrétt
Gnúpverja betri. Gróöurvinin
austan miöhálendisins meöfram
Þjórsá haföi oröiö fyrir minni
áföllum I eldgosum en hálendiö
sjálft. Eftir smölunina inn yfir ■
Dalsá 1845 heröa Suöursveita-
menn þessar krafur sinar, og áriö
1849 mótmæla Gnúpverjar, telja
sinn afrétt aö stórum hluta heima
lönd sinnar sveitar, og vitna til
byggöar I Þjórsárdal til forna, en
þá var efsti bær hreppsins talinn
vera í Sandafelli. Til stærri tiö-
inda dregur brátt, og undanfari
þeirra er fundur, sem haldinn er I
Hraungeröi 1849. Þar sem þeir
menn, er þann fund sátu, koma
allir viö sögu afréttarmála á
þessum tlma fyrir Flóa- og
Skeiöahreppa, birti ég hér upphaf
þeirrar fundargeröar, sem á
þeim fundi er skráö: „Ariö 1849,
þann 21. nóv. héldu 7 Flóahreppa-
hreppstjórar og sveitabændur
fund meö sér aö Hraungeröi I
Hraungeröishreppi, voru þar
hreppstjórarnir Árni Magnússon,
Stóra-Armóti, Ófeigur Vigfússon
Fjalli, Þorvaröur Jónsson I
Sviöugöröum, GIsli Helgason
fyrrum hreppstjóri, Eirlkur
Helgason I Kampholti, bændurnir
Eirlkur Bjarnason I Túni og Páll
Jónsson á Brúnastööum. Fundur-
inn haföi I einu hljóöi beöiö prest
Thorarensen I Hraungeröi aö
stjórna fundi þessum, svo hann
gæti fariö fram sem skipulegast,
og hefur hann oröiö viö þeirri ósk
þeirra.” ófeigur I Fjalli hélt einn
ræöuaf fundarmönnum, bar hann
þungar sakir á Gnúpverja. Voru
allir fundarmenn ræöu Ófeigs
sammála, en þar sem hún snertir
ekki beint smölun afréttarins,
skrái ég hér aöeins niöurlag ræöu
hans. ,,En þaö er uppástunga
mln, aö mál þetta veröi á lögleg-
an hátt rannsakaö, og þau vitni
leidd, er vér ætlum aö geti skýrt
þetta mál og til dóms og laga
i Arnarfellsbrekku 1957 — taliö frá vinstri: Hermann Guömundsson, bóndi á Blesastööum, Ingvar
Þorsteinsson, bóndi á Reykjum, Jóhann Kolbeinsson, fjallkóngur I Hamarsheiöi, Guöni B. Högnason,
bóndi f Laxárdal, GIsliHögnason, bóndiá Læk, Jón Þorkelsson IHaga (aötaka i nefiö) og Guömundur
Ámundason, bóndi á Asum. Myndirnar tók: Magnús Björnsson.
fram haldiö, en allir hreppar,
sem hlut eiga aö máli, svari til
jafnaöar þeim kostnaöi, sem af
því kynni aö leiöa”. Undir
fundargerö skrifa allir hrepp-
stjórarnir.
1 desember sama árs skrifa
undir þessa fundargerö hrepp-
stjórar Stokkseyrarhrepps, Sand-
vlkurhrepps og Eyrarbakka-
hrepps meö svofelldu fororöi:
„Samkvæmt ofanrituöu viröist
okkur brýn nauösyn til bera, aö
mörk afréttar okkar veröi öllum
hlutaöeigendum kunn, sömuleiöis
viröist oss óhæfilegur aöferöar-
máti, aö Hreppamenn verji eöa
brúkitil slægna afrétt vom, og er-
um viö fúsir til aö greiöa þeim
manni, sem kippti lagalega I liö-
inn, sanngjörn ómaks- og erfiöis-
laun aö sýnilegum jöfnuöi meö
Skeiöa-og öllum Flóamönnum. A.
Petersen, Th. Kolbeinsson, H.
Einarsson.
Hér er alvara á feröum, þess^
um kröfum fylgja svo Suöur-
sveitamenn eftir áriö 1850.'Þá er
sýslumaöur Þóröur Guömunds-
son, frá 1850-1866, og um hann
segir: „Hann var valinkunnur
sæmdarmaöur og mjög vel látinn
af sýslubúum slnum sakir rétt-
sýni og lipuröar”. Ariö 1851 skora
Gnúpverjar á sýslumann aö kalla
saman alla hreppsstjóra Flóa og
Skeiöahreppa ásamt hreppstjóra
Gnúpverja á fund til aö ræöa
þessi mál, sem hann og geröi. A
þeim fundi næst sá árangur, aö
landamerki eru ákveöin á milli
afrétta Gnúpverja og Skeiöa og
Flóahreppa, en áöur höföu þau
veriö óljós. Nú voru þau ákveöin
þannig: Frá Þjórsá ræöur Fossá
aö upptökum sinum noröaustan-
vert viö Lambafell, þaöan beina
stefnu 1 öræfahnúk, þaöan hæst i
Flóamannaöldu, þaöan I toppinn
á Arnarfelli. Um likt leyti eru
landamerki ákveöin á milli Flóa-
og Skeiöaafréttar og Hruna-
mannaafréttar á þann veg: Laxá
ræöur frá byggö og inn I Laxár-
drög, þaöan bein stefna I nyröra
Rjúpnafell, þaöan bein Una 1
sömu stefnu inn aö Jökli. Þessi
landamerki eru staöfest áriö 1890
ásamt landamerkjum milli af-
réttar Flóa- og Skeiöamanna og
heimalanda Gnúpverja.
NU er aö sjálfsögöu búizt viö, aö
friöur sé kominn á um þessi mál
enbráttdró aftur til tiöinda. Suö-
ursveitamenn töldu sig nú vita
hvaöa afréttarlandi þeir heföu yf-
ir aö ráöa og vildu nýta sitt land.
Þeimþóttiof langtaö reka fé inn I
Noröurleit og hófu aö reka þang-
aö trippi en þó aöeins Skeiöa-
menn. En Gnúpverjar sendu
menn eftir trippunum og ráku
þau aftur suöur á Skeiö. Skeiöa-
menn fóru aftur meö trippi sín, en
voru eltir af Gnúpverjum, sem
náöu þeim I Gljúfurleit, og ráku
Skeiöamenn meö þau aftur til
baka, töldu þá enga heimild hafa
til aö reka hross inn í Norðurleit.
Þá sömdu Skeiöamenn viö GnUp-
verja um aö fá aö reka trippi á
þeirra afrétt gegn því aö borga 1
krónu á trippiö fyrir haga og
rekstrartoll. Samningur sá gilti I
nokkuö mörg ár. Enn berst kvört-
un til sýslumanns 1852 frá oddvita
Gaulverjabæjarhrepps um slæm-
ar heimtur, en ekki virðist þaö
ýta undir aö smalaö sé inn yfir
Fjóröungssand, enda er niöur-
jöfnun fjallskila meö sama hætti
og fyrr.
V. Smölun inn fyrir
Fjórðungssand.
Hér vitna ég aftur I annálinn,
sem fyrr getur. Þá er faöir ann-
álsritara bóndi I Ytrihrepp ein-
mitt á þessum árum, og þar sem
ég hef lausafjártlund hans fyrir
og eftir niöurskuröinn 1857 sé ég
hvaö menn voru fljótir aö koma
fjárbúm slnum upp aftur, en ann-
alsritari segir: „Eftir tvær nýaf-
staðnar landplágur, Heklugosiö
1845 og fjárkláöaniöurskuröinn 12
árum siöar var þó efnahagur
bænda furöanlega góöur nálægt
1860 (og munu fáir hafa skuldaö
mikiö) til aö kaupa nýjan fjár-
stofn noröan úr landi.... Á þeim
árum mun hafa aukizt mikiö
garörækt”. Faöirhans er meö tvo
kálgaröa 1845, og einnig eftir þaö
og nefnir stærö þeirra 1861: „2
kálgaröar 240 ferfaömar”.
Aríö 1868 fara sex menn úr
Gnúpverjahrepp noröur til fjár-
kaupa, koma suöur Sprengisand
meö hátt á 12. hundraö fjár. Af
þvl eiga Ytrihreppsmenn 150
kindur. 1870 flytur Asmundur
Benediktsson sig búferlaflutningi
suöur aö Haga I Gnúpver jahreppi
og f innur beinagrindur af kindum
innan Fjóröungssands.
Ariö 1880 er svo fariö I fyrsta
sinn I eftirleit inn yfir Sand. Til
þeirrar feröar völdust Jón Odds-
son Háholti og Jónas Þorsteinss.
á Asólfsstööum, báöir þessir
menn sagöir fullhugar og fjör-
menn I bezta lagi. „Álit manna
var, aö þessi för væri glæfraför,
aö fara innundir jökla á þessum
tlma árs.” Svo sannarlega var
hérvelaö verki staöiö, þóttgöngu
færiværi gott, haröfenni, og ár og
vötn Isi lögö. Fram 1 Kjálkaver
komu þeir félagar eftir 5 dægur
án þess aö hafa sofnaö, aö talið
er,og meö 37 kindur. Þá mun kof-
inn I Gljúfurleit hafa veriö kom-
inn, fyrsti kofinn á afréttinum
geröuraf mannahöndum. Þangaö
varein dagleiöhjá þeim félögum,
svo þeirhættaá aö blunda eftir aö
hafa nærzt á frosnum mat. En
þrjár dagleiöir eiga þeir enn eftir
suöur aö Ásólfsstööum. Þó ég
heyröi feröasögu þeirra félaga
ungur, man ég ekki hvort þeir
höföu einn hest til aö hengja dót
sittá, en tel svo vera. Enda geröu
menn þaö oft 1 eftirleitum á þeirri
tlö, og lóguöu gjarnan hestinum
áöur en til byggöa kom og eitruöu
hann fyrir refi.
För þeirra nafna inn yfir
Fjórðungssand 1880 veröur þess
valdandi, aö nú þykir sjálfsagt aö
smala fyrir innan Sand. Voru
Flóa- og Skeiöamenn þar sam-
mála og lögöu menn til smölunar I
hlutfalli viö Gnúpverja. Fyrir
1880 eöa tvö fyrstu árin, sem
smalaö er fyrir innan Sand, er
mér ekki ljóst, hver hlutur Suöur-
sveitanna var I þeim smölunum.
Fyrsta fjallskila reglugeröin
viröist hafa veriö samin 1876, en
ekki fengiö staðfestingu, þvl hér
ermiöaö viö reglugeröir frá 1881
og 1886. Sú fyrri staöfest 27. aprll
1881, og úr þeirri litlu bók leyfi ég
Sunnudagur 13. nóvember 1977
mér aö birta svolitiö, mér og öör-
um til gamans, þó hlýtur þaö aö
veröa örstuttur útdrátur:
I. kafli Um notkun afréttar og
rekstur á fjall. 1. grein. Eigendur
afréttanna eru þær sveitir, sem
hafa notaö þá leigulaust (til
sumarbeitar) frá ómuna tiö.
Lömb og sauöi skal Sandvikur-
hreppur reka innarlega I Kamb,
Hraungeröishreppur innst á
Kiljansfitjar, Villingaholtshrepp-
ur i' Kiljanstungur, Gaulverja-
bæjarhreppur I Kinnarver og
Skeiöahreppur I Fossárdal. 4. gr.
Eigi mega Flóa- né Skeiðamenn
reka á afrétt sinn fyrr en aö' liön-
um fardögum.8.gr.Engar geldar
ær, dilkær né veturgamlar má
reka til afréttar úr Flóa né af
Skeiðum. Þetta er aðeins smá út-
dráttur, en greinar þessa kafla
eru 10 alls. 2. kafli. Um fjallskil.
ll.gr.Allir búendur húsmenn og
lausamenn, sem sauöfé eiga eöa
hafa undir höndum 6 kindur eöa
fleiri, aö veturgömlu fé meötöldu,
eru skyldir aö gera fjallskil. 13.
gr. Hreppsnefndir skulu skyldar
aö sjá um, aö vel hæfir menn og
vel útbúnir aö hestum og öörurh
útbúnaöiriöi til fjalls. 3. kafli, um
réttir og úrgang: 18. gr. Hruna-
manna,- Gnúpverja- og Skeiöa-
hreppar skulu annast um, aö eft-
irleitir séu árlega geröar, og má
enginn fara I eftirleit, nema hann
skýri téöum hreppsnefndum frá
þvl. Eftirleitartollur sé I fyrstu
eftirleit 8 fiskar á fullorðna kind,
4 fiskar á lamb, 12 fiskar á full-
orðið hross, 6 fiskar á folald. 1
annarri eftirleit 12 fiskar fyrir
fulloröna kind, 6 fiskar á lamb, 15
fiskar á fulloröiö hross, 8 fiskar á
folald... Flóa- og Skeiöamenn
byggi sæluhús á afréttum sinum
(11 Fossölduveri, 11 Austurleit og
eitt I Geldingaveri fyrir Vestur-
leitina).IX. 28. gr. Almenninginn
innan Fjóröungssands skal héöan
I frá árlega leita af 7 mönnum,
slnum úr hverjum hreppi, aö frá-
teknum Hrunamannahreppi 29.
gr. Vegna fjárfjtada á afrétti
Hrunamannahrepps og mannfæö-
ar þar til leitar skulu Skeiða- og
Flóahreppar árlega leggja þeim
til einn fjallmann hver, I meöal
leitir.
Þessi reglugerö er frumsmið, en
sést þó, aö hér veröa Suöursveita-
menn undir I samningum og sjálf-
sagt af tómri vanþekkingu. Gnúp-
verjar tefla fram bæöi harösnún-
um og kunnugum manni, Ás-
mundi I Haga, viö samningu á
þessari fyrstu reglugerö, og ber
hún þess glöggt merki.
Eftirtekt vekur, aö um þetta
leyti viröist vera variö I eftirsöfn,
en 117. gr. segir: Félagseftirsöfn
byrja daginn eftir Flóaréttir. Þau
viröast vera I mótun, og ekkert
tilgreint, hvaö margir fari þá I
leitir. 1 annan staö viröist ljóst, aö
he'r koma trússahestar fyrst viö
sögu, er fariö er aö smala inn yfir
Sand. En löngu eftir þaö reiddu
menn nesti sitt undir sér, og einn
reiddi tjald og sina tjaldsúlu hver.
Hélzt svo lengi, allt fram yfir
aldamót Istyttri leiöir, sem ég hef
heimildir um bæöi I Kistuver,
undir Klett og I Grimsstaöi I
Vesturleit. Fjallskilareglugeröin
frá 1886 er fastmótaöri, þar sést
enn betur, hvaö Hreppamenn
komast langt í þvlaö fá Skeiöa- og
Flóamenn til aö senda marga
menn til smölunar á afréttina, og
er þaö næstum yfirgengilegt nú I
dag. I 10. gr. segir: Landiö fyrir
innan Fjóröungssand smala 9
menn: 5 úr Flóa, 1 af Skeiöum og
3 úr Gnúpverjahreppi, 11. gr.: 1
Noröurleitina milli Dalsár og
Fjóröungssands senda Flóa- og
Skeiöahreppar slna 3 menn hvor,
en Gnúpverjahreppur 4. 12. gr.:
Flóa- og Skeiöamannaafréttur
skal árlega smalaöur af 80 dug-
legum mönnum aö meötöldum
Noröurleiturum, 3 eru f jallkóngar
I þessum leitum. — Ennfremur
leggja Flóa- og Skeiöamenn til 12
fjallmenn til aöstoðar viö smölun
hjá Hreppamönnum, 10 til Hruna-
mannahrepps og 2 til Gnúpverja-
hrepps. 13. gr.: I eftirsafn senda
Flóa- og Skeiöahr. 3 menn hver,
Gnúpverjahr. 6 og Hrunamanna-
hreppur 12. Gnúpverjar fá til aö-
stoöar 2 af eftirsöfnurum Flóa-
manna. 15. gr. Eftirleitir eru
frjálsar. Eftirleitartollar eru I
fyrstu eftirleit, af fullorönu fé 1/3
verðs, af lömbum 1/2 verös, af
einsvetrar trippum og móöur-
lausum folöldum 1/4 verös, af
eldri hrossum 1/8 verös. Hryssur
meöfolöldumreiknastásamt fol-
aldinu sem eldri hross. Hér skal
tilvitnun hætt, en þess skal getiö,