Tíminn - 04.12.1977, Blaðsíða 20

20
Sunnudagur 4. desember 1977.
Bókavöröur inn i Bókasafni Al-
þingis heitir Eirikur Eiriksson.
Sjálfsagt er ýmsum enn i fersku
minni, þegar hann tók þátt i
frægri spurningakeppni i sjón-
varpinu fyrir nokkrum árum, en
um þá hluti veröur ekki rætt hér.
Viö Eirikur erum i huganum
staddir austur á Fljótsdalshéraöi
og ætlum aö byrja á þvi aö tala
litiö eitt um æskustöövar hans
þar.
,,Ég las þær spjaldanna
á milli”
— Viltu ekki byrja á þvi, Eirik-
ur, að segja lesendum okkar
hvaöan af Austurlandi þú ert?
— Jú, það er alveg sjálfsagt. Ég
er frá Dagveröargerði I Hróars
tungu i Norður-Múlasýslu. Ég
fæddist og ólst upp þar, og hef
alltaf átt þar heimili, þangað til
árið 1976, aðég fluttiheimilisfang
mitt hingað suður. En að visu hef
ég ekki veriö allan þann tima
heima i Dagverðargerði.
— Var ekki heldur fátt um
bækur i heimahögum þinum,
þegar þú varst aö alast upp, þótt
siöar ættir þií eftir aö verða mjög
fróöur og víðlesinn?
— Nei, engan veginn. Heima
hjá mér var talsvert til af bókum,
og sömuleiðis á næstu bæjum. A
einum bænum var þó bókakostur-
inn mestur og beztur, og þeirra
bóka naut ég rikulega, þvi' að þær
stóðu mér til boða hvenær sem ég
óskaöi.
— Og þú hefur snemma byrjað
aö grúska I ýmsum fróðleik?
— Já, ég byrjaði snemma á þvi.
Ég hygg að ég hafi verið orðinn
læs svona sjö til átta ára gamall,
og þá fór ég fljótt að glugga í þær
bækur, sem til náðist, og ég þótti
leggja tiltölulega litla rækt við
lærdómsbækur minará meðan ég
átti aðrar tiltækar bækur ólesnar.
— Er þér minnisstætt eitthvaö
sérstakt, sem þú last á barns-
aldri, og heillaði þigööru fremur?
— Já, það hygg ég að sé óhætt
að segja. Ég byrjaði mjög
snemma að lesa tslendingasög-
urnar, og mér þótti mikill reki
koma á fjörur minar, þegar ég
fekk lánaðar Fornaldarsögur
Norðurlanda. Ég las þær spjald-
anna á milli, en það skal fúslegá
viðurkennt, að fyrst i stað skildi
ég ekki allt sem þar stóð, — jafn-
vel minnstan hluta lesmálsins.
En skilningurinn óx smám sam-
an, og Fornaldarsögur Norður-
landa hafa verið mér mjög
minnisstæðar siðan ég var barn.
— Þú nefndir áöan bókakost á
nágrannabæjum. Er þér minnis-
stæðureinhver nágranna þinna —
einn eða fleiri — sem höföu áhrif á
þig og mótuöu þig öðrum fremur?
— Já. Þar vil ég sérstaklega
nefna einn mann. Hann hét Einar
Pétursson og átti lengi heima á
Heykollsstöðum i Hróarstungu.
Það varhann, sem átti bækurnar,
sem ég sagði áðan að hefðu staöið
mér til boða hvenær sem ég ósk-
aði. Einar var mikill bókasafnari
og ákaflega bókfróður. Hann
kvæntist ekki, en var alla ævi
vinnumaður eða i húsmennsku.
Segja mátti, að hann verði öllum
tekjum si'num til bókakaupa,
enda varð safn hans bæði stórt og
vandað. Siöustu ár ævi sinnar var
hann bókavörður viö héraösbóka-
safnið á Egilsstöðum,' og hann
seldi þeirri stofnun nokkurn hluta
bóka sinna, en annars dreifðust
þær viða eftirhansdag. Einar var
sérstæöur maður, fróöur og
skemmtilegur, og ólatur aö svara
spurningum forvitins unglings. —
Og ég spurði i þaula.
En Einar á Heykollsstöðum var
ekki einn um það að eiga bækur.
Eins og ég sagöi áðan, voru þær
til i talsverðum mæli á mörgum
bæjum, og lika heima hjá mér.
En menn höfðu ekki allir sama
smekkinn fremur en fyrri dag-
inn, það voru ekki sams konar
hvað þá sömu bækur á öllum bæj-
um, heldur var fjölbreytnin veru-
leg, — og nógu mikil til þess að
fróðleiksfús unglingur gat auð-
veldlega náð talsvert mikilli
„breidd” i bóklestur sinn, ef hann
lagöi á það stund.
— Og þaö hcfur ekki staöið á
þvi, að nágrannarnir lánuöu
lestrarþyrstum strák bækur
sinar?
— Nei. Nágrannar minir voru
einstakir sómamenn i þvi efni
sem öðrum. Einu kvaðirnar sem
ég varð að uppfylla voru þær að
fara velmeð bækurnarog að skila
þeim reglulega. Þetta kunna að
sýnast lágmarkskröfur, þótt ekki
séu þær uppfylltar af öllum, sem
fá bækur að láni, en ég var mjög
nákvæmur og reglusamur með þá
hluti, þvi að ég vissi, að annars
spillti ég lánstrausti mínu!
Rétt er að taka fram, að ég var
allsekkieini maðurinn, sem naut
góðs af þessu fyrirkomulagi
Tungumanna. Bókaskipti voru
mjög tið, og menn voru ákaflega
greiðugirhver við annan i þviefni
sem öðrum.
— Var svo ekki lika raunveru-
legt lestrarfélag eins og vföa f
sveitum?
Jú, það var til, en þar var aftur
á móti mikill misbrestur á dreif-
ingu bóka. Höfuðstöðvar lestrar-
félagsins voru i öðrum enda sveit-
arinnar, — og þeim sem fjær var
æskuheimili minu, en sveitin er
mikil á lengdina eins og kunnugir
vita. Þaö var eiginlega tilviljun ef
bækur lestrarfélagsins bárust
alla leið heim til mln og ef um
eftirsóttar bækur var að ræða var
löng bið eftir þeim, — svo löng að
ég var oftast búinn að verða mér
úti um bækurnar eftir öðrum leið-
um þegar loksins kom að mér að
fá þær aö láni hjá lestrarfélaginu.
Niðurstaðan varðþvisú, að ég og
fleiri nágrannar minir notuðu
heldur þá aöferð að skiptast á um
bækur innbyrðis en að fá þær að
láni hjá lestrarfélaginu.
— En allt sannar þetta, aö i
heimahögum þinum hefur bók-
hneigö og lestrarlöngun veriö ai-
menn?
— Já, þaðer alveg rétt. Þaö var
mikið lesið, og margir voru vel
bókfróðir.
Eftir þvi sem árin liðu kynntist
ég fleira fólki og sá meira af ver-
öldinni. Þar eru mér einkum
ofarlega I huga Gisli I Skógar-
gerði og synir hans. Það var mér
ekki svo lítill fengur aö kynnast
þeim feðgum öllum.
Hafði lika gaman af
búskap
— En hvað viltþú segja mér um
búskap þinn? Varst þú eins mikið
gefinn fyrir hann og bækurnar?
— Ég hygg, að ég hafi alltaf
hugsað meira um bækurnar, en
þó vil ég ekki viðurkenna aö ég
hafi verið neinn sérstakur rati til
búskapar. Ég var alls ekkert
frábitinn sveitaverkum og bús-
umsýslu yfirleitt, en hins vegar
sinnti ég þeim störfum af þvi að
ég vissi að þess þurfti. Það var
eins og hver önnur atvinna og
brauðstrit, en bækurnar voru not-
aðar til skemmtunar. Sannleikur-
inn ernefnilega sá,að meginhluta
alls sem ég hef lesið um dagana
las ég eingöngu vegna þess að
mér þótti það skemmtilegt, en
ekkertendilega tii þess að hafa af
þvi hagnýt not siðar meir.
— Þú hefur þá ekki heldur
slegiö slöku viö búskapinn vegna
bdkanna?
— Það held ég ekki. Ég reyndi
að minnsta kosti aö láta bóklestur
minn ekki koma niður á búskapn-
um, enda kom það eiginlega af
sjálfu sér. Heimilið var fremur
fáliðað, og ég átti i rauninni ekki
annarra kosta völ en að duga eða
drepast. Þó var bú okkar aldrei
stórt. Ég hygg þó, að við, heima
hjá mér, höfum verið búnir að ná
allt að þvi meðalbúi, þegar f jár^
pestirnar komu til okkar, en þá
hrundi féð niður, og það tók sinn
tima að stækka bústofninn á ný.
Um sama leyti harðnaði i ári, og
þegarloksins var búið að ná álika
bústærð og fyrir f járpestirnar og
harðærið, tók heilsa min að bila,
og þá var ekki um annaö að ræða
en aö hætta þessu.
,,Nú var Sigfúsi öllum
lokið”
— Svo við snúum okkur aftur aö
fræðimennskunni: Hvenær fórst
þú aö grúska skipulega i gömlum
sögnum og heimildum?
— Þetta kom smám saman. Ég
hófsnemma að kaupa alltsem út
kom af austfirzkum fræðum. Þar
var um talsverða útgáfustarf-
semi að ræða. ÞjóðsagnasafnSig-
fúsar Sigfússonar kom út smám
saman, ég keypti það jafnóðum
og það kom á markað, og sömu-
leiðis Safn austfirzkra fræða, sem
þeir gáfu út, Halldór Stefáns
son, Þorsteinn M. Jónsson og
Benedikt frá Hofteigi.
Þannig dróst ég að þessum
fræðum smátt og smátt, á tals-
vert löngum tima.Aftur á móti er
tiltölulega stutt siðan ég fór að
kynna mér handrit svo að heitið
geti, og i rauninni get ég ekki
sagt, að ég sé kominn langt áleið-
is á þvi sviði. A Landsbókasafn-
inu hér i Reykjavik eru heilmikil
bréfasöfn að austan, og ég hef
mikirjn hug á að glugga i þau,
þega"r timi gefst til, þvi að þar
hlýtur að vera mikinn fróðleik
að finna.
— Þú nefndir áöan Þjóösögur
Sigfúsar Sigfússonar. Og þá
dettur manni óhjákvæmilega i
hug þjóötrú. Kannt þú ekki ein-
hverja reglulega góöa drauga-
sögu aö austan, — óbirta?
— Ég veit ekki. Nei, ég held að
Sigfús hafi hreinsað upp allar
austfirzkar draugasögur og birt
þær i safni sinu. Að visu er til
þjóösögur Sigfúsar Sigfússonar.
En hvaö um þjóösögur almennt?
Kynntist þú ekki iika snemma
öörum þjóösögum?
Jú ég kynntist lika mjög
snemma öðrum þjóðsagnasöfn-
um, þviað þau voru til þar sem ég
fékk lánaðar flestar bækurnar, og
ég var vist ekki gamall þegar ég
hafði lesið þjóðsögur Jóns Arna
sonar, Olafs Daviðssonar og yfir
leitt það sem búið var að prenta
af þessu tagi. Heildarútgáfan á
Þjóðsögum ólafs Daviðssonar
kom að visu ekki fyrr en 1945, en
ég var áður búinn að lesa allt sem
út hafði komið eftir hann.
En f ýrst og fremst voru það þó
þjóðsögUn Sigfúsar Sigfússonar
sem ég drakk i mig, ekki sizt
vegna þess að ég var kunnugur
sögusviðinu, — þetta hafði allt
mötsögn við það sem ég sagði
áðan um sannfæringarkraftinn
hjá Sigfúsi Sigfússyni. Ég fann
aldrei til neinnar myrkfælni og
trúði m jög takmarkað þvi sem ég
las,—ogþó heillaði lesturinn mig
svo mjög sem raun var á. — Ég
varð ekki neitt hjátrúarfullur og
ég þykist ekki vera það enn þann
dag i dag . — En mér þóttu þjóð-
sögurnar jafnskemmtilegur lest-
ur fyrir þvi og ég lærði margt um
islenzkt málog stilaf að lesa þær.
Og svo er lika i öllum þjóðsögum
meira eða minna ivaf af alls kon-
ar þjóðháttafræði.
Draugasaga af Fjarðar-
heiði
— Manst þú eftir einhverri
ákveðinni sögu eða flokki sagna
Eirikur Eiriksson
við Eirík Eiríksí
Dagverðargerði
A sföari árum hefur myndskreyttum útgáfum þjóösagna farið fjölgandi. Hé
ekki útskýrt. Þaö hefur löngum verið háttur þjóðsagna að ýta viö imyndun
mun enn verða þrátt fyrir bjartari húsakynni og breyttan hugsunarhátt þjóð
mikið af óbirtum þjóðsögum, sem
Sigfús safnaði, þvi að hann hélt
söfnun sinni áfram, eftir að hið
mikla ritverk hans var komið i
prentun. Og flestar mögnuðustu
sögurnar náðu að birtast i Þjóð-
sögum Sigfúsar. Hitt, sem eftirer
óprentað, má eiginlega aðeins
heita meinlaus slæðingur.
— Ileldur þú, að Sigfús hafi
sjálfur tniað sögunum, sem hann
safnaöi og skráöi af svo miklum
dugnaði?
— Ég sá Sigfús aldrei, þvi' að
hann var kominn á elliheimili hér
i Reykjavik þegar ég fór að muna
eftir mér, og kom aldrei austur i
heimahagana eftir það. Ég get
þvi ekki dæmt um þetta af eigin
reynslu, en kunnugir menn hafa
sagt mér, að Sigfús muni hafa
trúað öllum sögum sinum sjálfúr,
og irauninni þykir mér það senni-
legt, þvi ég held, að hann hefði
varla getað lagt þessa kynngi i
sögur sinar, ef hann hefði ekki
trúað þvi sem hann var að segja.
Sigfús var mikill kunningi for-
eldra minna, og kom oft heim til
okkar. Mér er sagt að hann hafi
seinast verið á ferðinni f yrir aust-
an, þegar ég var á fyrsta árinu.
Mig langar að segja hér frá at-
burði sem varö i einni heimsókn
Sigfúsar til foreldra minna. Ég
held, að það ættiekki að saka, þar
sem meira en hálf öld er liðin sið-
an þetta gerðist.
Ekki veit ég nákvæmlega
hvaða árþetta var, en hitter vist,
aö systir min, sem er eldri en ég,
var þá barn að aldri, liklega fimm
ára eða svo. Eitthvað mun henni
hafa fundizt karlinn forneskju-
legur, þvi að hún varð hrædd við
hann og fór að gráta. En nú var
Sigfúsi öllum lokið. Hann hélt að
þetta væri ekki einleikið, og að
barnið sæi á sér feigð. Mátti nú
ekki á milli sjá hvort skelkaöra
var/óvitinn eða Sigfús.
— Þaö er þá ekki neinn upp-
spuni aö Sigfús hafi verið hjá-
trúarfullur maður?
— Nei, það er sjálfsagt ekkert
orðum aukið og eins og ég sagði
áðan þá er ég viss um að hann
hefði ekki náð þessum kynngi-
mögnuðu áhrifum með sögum
sinum ef honum hefði ekki verið
full alvara. Menn verða að trúa
eigin oröum, annars dettur allt
niður á jafnsléttu.
Varð ekki einu sinni
myrkfælinn.
— Við höfum nú rætt hér um
gerztfyriraustan,og sumtalveg i
næsta nágrenni minu.
— Gej-ði þessi lestur þig þá ekki
bæði hjátrúarfullan og myrkfæl-
inn?
— Nei. Nú verð ég að gera játn-
ingu sem ef til vill er i dálitilli
sem orkaði sterkt á þig ööru
fremur?
— Ég veit varla. Og.þó. Ég held
að sögurnar af Eyjasels-Móra
hafi orðið mér einna minnis-
stæðastar þvi að það voru alltaf
að koma nýjar og nýjar sögur um
hann. Og ég hygg að tiltölulega
)