Tíminn - 07.05.1978, Blaðsíða 10

10
Sunnudagur 7. maí 1978.

Mannréttindi og mannhelgi
eru loks farin aB vera á dagskrá
stjórnmálamanna þeirra, sem
um örlög mannkynsins semja
og þinga. Það er kannski ekki
vonum fyrr. Fáir búast raunar
við, að hinir svokölluðu ,,æðstu
menn” stórra rikja eða smárra
fái miklu áorkað i þessum efn-
um enda hafa þeir flestir meiri
áhuga á að bæta ástandið hjá
öðrum en i eigin landi. Mig
langar til að kynna hér bók, sem
flestum öðrum betur lýsir and-
legri kúgun, sem viðhaldið er
með ofbeldi yfirvalda. Svipað
ástand rikir enn þann dag i dag i
mörgum rikjum, og mætti þvi
miður fylla heilt dagblað ár út
og ár inn með daglega nýjum
fregnum af ofbeldi, kúgun og
morðum, sem á einn eða annan
hátt eru framin af löglegum
yfirvöldum ríkja viða um heim.
Nadezdja Mandelstam er fyrir
löngu heimsþekkt fyrir minn-
ingar sinar, sem komu út i upp-
hafi þessa áratugar. Ég hefi
undir höndum sænska þýðingu
bókarinnar. .Kallast hún þar
Kraftaverk Stalíns, og höfðar
titillinn til þess að Nadezdja
segir á einum stað, að undir
ógnastjórn Stalins hafi allir
orðið að trúa á kraftaverk og
þau hafi stundum gerzt, en það
eitt sé mannsæmandi lif að
þurfa ekki að trúa á kraftaverk.
Minningar Nadezdja Mandel-
stam eru i senn f rásögn af ást og
starfi, þrotlausri von og von-
lausri baráttu fyrir réttinum til
að fá að lifa eins og manneskja,
og nákvæm lýsing á þvi hvernig
er að liía undir járnhæli hinnar
guðlegu forsjár rikisvalds, sem
hafnar rétti einstaklingsins til
að hafa eigin skoðanir, langanir
og hugmyndir og fá að njóta
þeirra án þess að eiga á hættu
að vera útskúfað úr þjóðfélag-
inu.
Nadezdja Mandelstam fædd-
ist 1899. Móðir hennar var lækn-
ir en um föður hennar er fátt
vitað, nema hvað hann var
menntamaður. Nadezdja ólst
upp i Kiev þar sem hún stundaði
nám i myndlist meðal annars.
Þar kynnist hún ýmsum, sem
áttu eftir að verða þekktirlista-
menn i Sovétrikjunum, og varð
vinkona Ljuba, er siðar giftist
Ilja Ehrenburg. Þar kynntist
hún einnig einum furðulegasta
persónuleika á fyrstu árum So-
vétlýðveldanna, Bljumkin, sem
myrti þýzka sendiherrann Mir-
bach til þess að koma i veg fyrir
friðarsamninga Rússa og Þjóð-
verja. Hann var dæmdur til
dauða en var náðaður af Lenin
og varð áhrifamaður i gagn-
njósnum Sovétmanna. Bljum-
kin var stöðugt með skamm-
byssu í hendinni og hótaði hvað
eftir annað að skjóta Osip
Mandelstam. Mandelstam tók
þvi eins og hverju öðru grini.
Bljumkin bauð Osip hvað eftir
annað að gerast starfsmaður i
stofnun, sem hann var að skipu-
leggja og mundi eiga sér glæsi-
lega framtið. Það var leynilög-
regla Sovétrikjanna, sem siöar
átti eftir að hrella Osip Mandel-
stam á alla lund Bljumkin var
tekinn af lifi árið 1929, sakaður
um að vera i vitorði með Trot-
ski.
Nadezdja íærði ensku,
frönsku og þýzku og starfaði
sem þýðandi, og eftir 1956
fékk hún að vinna sem mála-
kennari. Þegar hún dvaldist i
útlegð i Tasjkentlauk hún prófi i
enskri málfræði.
Osip Mandelstam . fæddist i
Varsjá árið 1891. Faðir hans var
skinnakaupmaður, en móðirin
pianókennari. Hann ólst að
mestu upp i'Pétursborg, en eftir
stúdentspróf var hann við nám i
Paris og Heidelberg. Hann
starfaði við bókmenntatimarit i
Rússlandi og varð snemma vm-
ur skáldanna önnu Achmatevu,
| og manns hennar, Nikolaj
I Gumilovs. Osip Mandelstam
hreifst af byltingunnien sá brátt
að sovézkt þjóðfélag þróaðist i
Nadezdja Mandelstam.
Um minningar
Nadezdja Mandelstam
aðra átt en hann hafði vonað.
Hann var þó virtur sem mikið
skáld og bækur hans vöktu
mikla athygli. Siðasta bók
hans kom út i Sovétrikjunum
árið 1928, ensiðan kom ekkert út
eftir hann iföðurlandi hans fyrr
en 1955, að nokkur ljóð birtust
eftir hann i ti'maritinu Moskva.
1967 kom svo út bók hans, Sam-
tal um Dante. Nadezdja Mand-
elstam fór að búa með Osip árið
1919 og siðan hefur lif hennar
verið helgað honum, minningu
hans og verkum. Hún varðveitti
áratugum saman óbirt ljóð
hans, sem reynt hafði verið að
eyðileggja með öllu. Frá 1938
hafði hún ekki fengið að búa i
Moskvu en 1964 gerðist siðasta
kraftaverkið: Hún fékk leyfi til
að setjast að i höfuðstaðnum og
átta ljóð manns hennar voru
prentuð i' sovézku timariti.
Minningar Nadezdja eru eins
og áður sagði sambland al-
mennrar sögu og þá einkum
menningarsögu Sovétrikjanna á
4. áratug aldarinnar, og saga
um óbliðörlögfólks,sem neitaði
að beygja sig undir valdniðslu.
Það var árið 1934, að fyrsta
höggið reið. Osip Mandelstam
hafðium hrið veriðóþægurljár i
þúfu þeim , sem með völdin fóru
i Sovétrikjunum. Hann hafði
ekki viljað yrkja lof um hinn
mikla, milda föður fólksins,
Jósef Stalin, og gagnrýnt að-
ferðirnar, sem notaðar voru til
að brjóta niður alla mótspyrnu
innanlands. Meðferðin á sjálfs-
eignabændunum, flutningur
þeirra til Siberiu og morð á
þeim i stórum stil, hafði vakið
reiði hans og andúð. Innan rit-
höfundasambandsins voru
menn, sem töldu sig vita hvern-
ig ætti að yrkja, og hvað skyldi
mæra i ljóði, og með þeim átti
Osip enga samleið. Ljóð hans
fengust ekki birt, og hann fékk
ekki verkefni af neinu tagi. En
ljóð hans bárust út, óprentuð,
sum jafnvel óskrifuð. Meðal
þeirra var ljóð um Stalin, sem
stakk i stúf við lofgerðina, sem
sá maður annars var ausinn. 1
mjög lauslegri þýðingu hljóðar
það svo:
Við lifum án þess að finna til
jarðarinnar undir oss. Tiu skref burtu
heyrast raddirnar ekki meir.
Allt sem heyrist er hamrabúinn i Kreml,
morðinginn sá og drápsmaður bænda.
Feitir einsog ormar eru fingur hans og orðin
eins og blý er þau falla af vörum hans.
Kátt hlær yfirvaraskeggið
og stigvélin glansa. Leiðtogarnir
snúast i kringum hann: brúður
með fuglahálsa, varla mannlegir,
blistrandi, jarmandi, plpandi
strax og hann talar og bendir.
Eitt af öðru er boðum hans kastað
eins og skeifum f augu, andlit, mjaðmir.
Og sérhver dauði er yndi
digra Kákasusmannsins.
sem sóttust eftir umgengni og
vináttu til þess eins að flytja
fregnir af hegðun, skoðunum,
störf um og áætlunum samborg-
ara sinna til þeirra, sem völdin
hafa. Þetta furðulega kerfi per-
sónunjósna hefurvarla nokkurs
staðar verið svo fullkomið sem i
Sovétrikunum. Þar þótti mest
um vertaðgetabentá yfirsjónir
náungans, leiða athyglina að
undarlegri og afbrigðilegri
hegðun og skoðunum. Fólk var
stöðugt að skrifa bréf um það,
sem grunsamlegt var,ogeinnaf
þeim, sem mest var dáður í hinu
sovézka samfélagi var drengur-
inn Pavlik, sem tilkynnt hafði
yfirvöldunum um pólitiskar
skoðanir foreldra sinna. Þáu
voru bæði tekin af lifi en dreng-
snáðinn varð fyrirmynd barna.
Nadezdja kveðst hafa hitt I út-
legðinni fjórtán ára munaðar-
lausan dreng. Foreldrar hans
höfðu verið tekin af lifi fyrir
óþjóðholla starfsemi eins og það
Osip Mandeistam
í þessu formi' barst ljóðið til
leyniþjónustunnar, og Osip var
handtekinn,leitað að handritum
hans og þau eyðilögð sem til
náðist. En hann var ekki tekinn
af lifi eins og allir bjuggust við.
Hann var dæmdur i útlegð og
þau hjón bjuggu i þrjú ár i smá-
bæ úti á landi, fengu siðan að
koma aftur til Moskvu 1937, en i
mai 1938 var Osip enn handtek-
inn og nú hvarf hann með öllu. I
fyrra skiptið varð það Stalin
sjálfur sem hringdi til Boris
Pasternaksog tilkynnti honum,
aðlifi Osipsyrði þyrmt. 1 seinna
skiptið heyrðist ekki neitt, og
engin veit með vissu hvenær
Osip Mandelstjam dó. Þó er tal-
ið að hann hafði látizt veturinn
1938.
Nadezdja segir frá kunningj-
unum, og svo öllum þeim, sem
rikisvaldið notaði til að njósna
um fólk, alla þessa undarlegu
menn og konur, unga og gamla,
,,Alla leið til
gr af ar innar,
i