Tíminn - 01.04.1979, Blaðsíða 12

12
Sunnudagur 1. aprll 1979
Halldór Kristjánsson:
Skírnir
Sklrnir, timarit hins islenska
bdkmenntafélags áriö 1978 kom
út fyrir jólin. Þetta er 152. ár-
gangur og útgefandinn á sér
stórt nafn. Erþa6 ogmála sann-
ast a6 bæöi félagiö og Skirnir
eiga sér mikla sögu og merka.
Þvi eru allar likur til þess aö
Skirni sé tekiö meö nokkurri
eftirvæntingu. í þetta sinn held
ég þó, aö hann hafi ekki vakiö
mikiö umtal.
Rannsóknir og yfirlit
Ólafur Jónsson ritstjóri
Skirnis birtir fremst i þessum
árgangi erindi flutt á aöalfundi
Hins islenska bókmenntafélags
4. desember 1977. Nefnist þaö
bókmenntir og samfélag eftir
1918.
Þetta er yfirlit um þróun
skáldskapar á tslandi og er
fróðlegt á ýmsan hátt.
Næst er á 36 blaösiðum
skýrsla eftir Hrafnhildi Hreins-
dóttur. Hún ber nafniö 2141 les-
andi og er sögö athuganir um
bóklestur, bókakaup og bóka-
eign. Þessi athugun byggist
fyrst og fremst á könnun sem
gerövar i' sambandi viö 3 bækur
sem komu út 1977. í þær var lát-
inn miöi sem lesandi var beöinn
aö svara. Hér hefur Hrafnhildur
unniö úr þeim svörum seni bár-
ust og eru skil og vanheimtur
samviskusamlega gerö upp meö
visindalegri nákvæmni. Jafn-
framt þessu vitnar Hrafnhildur
i kannanir annarra, þær sem
helster um aö gera þessuskyld-
ar. Flokkar hún lesendur eftir
aldri og kyni, menntun, búsetu
o.s.frv. Þetta er ærinn fróðleik-
ur en fremur þykja mér fræöi
þessi þurr aflestrar. Og þaö
viröist mér aö Hrafnhildur viti
sjálf aö allar ályktanir veröur
hér aö gera meö ýmiss konar
fyrirvara.
Svo kemur ritstjórinn aftur
meö „bækur á markaöi”. Þaö er
eins konar yfirlit um útgáfu og
bókagerö.eintakafjöldao.fl. Vist
er þetta fróölegt ograunar mjög
alvarlegt umhugsunarefni, þó
aö sparlega sé fariö i ályktanir.
Segja má aö þessar ritgeröir
allar sem nú eru taldar séu til
þess aö glöggva sjónir lesand-
ans á þvi hvert stefni meö Is-
lenskar bókmenntir og bók-
lestur meö þjóöinni. Og ekki get
ég sagt aö óeölilegt sé aö is-
lenskt bókmenntafélag vilji
ræöa þaö efni viö okkur.
Svartfugl Gunnars
Gunnarssonar.
Næst kemur 30 siöna ritgerö
eftir Dagnýju Kristjánsdóttur
„um þema og hneigö I Svart-
fugli eftirGunnar Gunnarsson”.
Fyrirsögnin er: Synd er ekki
nema fyrir þræla.
Dagný rekur hér ýmislegt
sem Stellan Arvidson, Kristinn
E. Andrésson og Friöa
Siguröardóttir hafa sagt um
Svartfugl en þó er hér um sjálf-
stæöa athugunaöræöa. En ég er
ekki fyllilega sáttur viö ályktun
og niöurstööu höfundar.
Dagný segir: „Guömundur
Schevinger stéttvis maöur, fúll-
trúi hins veraldlega kúgunar-
valds” „Dóminn fellir Sxheving
sýslumaöur I raun og veru þeg-
ar hann sér samstööu fólksins á
Rauöasandi meö Bjarna og
Steinunni”.
Aöur er hún búin aö segja
þetta:
„Hiö siöferöilega afbrot
Bjarna og Steinunnar og eftir-
mál þess eru hins vegar ekkert ■
spaug. Fólkiö I landinu er þraut-
pintog þvi er ekki sist haldi&’*
niöri meö siöferöilegri kúgun og
haröri kenningu af stólnum.
Þung ábyrgö hvilir þannig á
andlegum yfirvöldum sem eiga
aö hafa eftirlit meö siöferöi
sóknarbarnanna. Um leið og
eitthvaö fer úrskeiöis ber þeim
aö kæra máliö fyrir veraldleg-
um yfirvöldum sem dæma eftir
stóradómi.
Þar sem meirihluta heillar
pjóöar er haldiö i sliku skrúf-
stykki er sérhver uppreisnar-
vottur hættulegt fordæmi. Hann
er neisti sem getur orðiö aö
báli”.
Þetta tek ég hér upp þvl aö
mér viröist þetta túlka sögu-
skilning höfundar og vera
undirstaöa ályktana um „þema
og hneigö 1 Svartfugli”.
Gunnar Gunnarsson var mik-
ill sögumaöur. Hann vildi vekja
samúö meö Bjama og Stein-
unni. Til þess beitti hann iþrótt
sinni meösvofrábærum árangri
aö kalla má aö margir hafi oröið
fyrir töfrum.
Litlu eftir aö Svartfugl kom út
i þýöingu Magnúsar Asgeirs-
sonar skrifaöi mér ungur
maöur, sem þá var viö nám en
hefur nú lengi veriö skólastjóri
viö góöan oröstir. Hann sagöi
mér aö hann heföi lesiö Svart-
fugl „kynnst sálarlifi merkis-
persónanna Bjarna og Stein-
unnar og sannfærst um aö þau
breyttu rétt”.
Ég held og hef alltaf haldiö aö
afstaöa Guömundar Schevings
markist af þessum orðum:
„Viö getum ekki leyft okkur
aö láta þaö komast upp i vana,
aö þvi fólki sé slátraö heima,
sem er einhverjum til óþæginda
á einhvern hátt”.
Þaövar þetta sem þauBjarni
og Steinunn geröu. Og þaö er
ekkert yfirstéttarsjónarmiö i
oröum sýslumanns. Og ég veit
ekki um neitt sem bendir til aö
Gunnar Gunnarssonhafi hugsaö
svo.
Hitt er skylt aö vita og muna
aö meösamtiö Gunnars óö uppi
I skáldskap sú skoöun aö ein-
staklingurinnværiháöur samtiö
sinni. Allir væru samábyrgir.
Einstaklingurinn væri naumast
sakhæfur vegna þess aö honum
væri ekki sjálfrátt. Þessu máli
tíl skýringar minni ég á leikrit
Kambans, Marmara og Vér
morðingjar. Gunnar Gunnars-
son er undir áhrifum þessarar
tisku þegar hann skrifar Svart-
fugl.
Sr. Eyjólfur vinnur brúöi sina
meö þeim hættí aö þvi fylgir
samviskubit. 1 ljósi þess sér
hann örlög Bjarna og Steinunn-
ar. Hann þurfti engum aö ryöja
úr vegi á sama hátt og þau. En
honum fannst þó alltaf aö hann
væri sekur.
Nú er þvi ekki aö neita aö mér
hefur fundist þessi samábyrgð-
arkenning ýkt hjá Guömundi
Kamban og ég held aö Gunnari
hafi ekki tekist aö sanna hana i
Svartfugli eins og hann hefur
sennilega viljaö. Þó finna flestir
ritskýrendur aö honum er þaö
talsvert alvörumál.
Mér finnst vafasamt aö segja
aö „upphaf alls þess er gerist i
sögunni er uppreisn Bjarna og
Steinunnar gegn þvi þjóöfélagi
sem þaulifa I”. Iframhaldi þess
segir Dagný aö „hin stranga
kenning” sem þeim var innrætt
sé hluti af þeim sjálfum og
meini þeim aö njóta hamingju.
Því má ekki gleyma aö ,,hin
stranga kenning” var boðuð öll-
um æöri sem lægri. Þaö finnum
viö nú aö lauslæti og frjálsar
ástir leysa ekki allan vanda.
„Eftir stendur kona Bjarna og
hann veigrar sér viö aö drepa
hana lika”, segir Dagný. Ekki
veit ég hvort þaö er aöeins inn
ræting hinnar ströngu kenning-
ar sem veldur þvi aö maöurinn
veigrar sér viö þessu litilræöi.
Einkennileg byrjun á frelsis-
striöi alþýöunnar aö losa sig úr
viöjum þeirrar kenningar. Sag-
an varö llka önnur. En öryggi
okkar byggist enn á þvf aö ekki
sé leyfö heimaslátrun á þeim
sem þykja til óþæginda.
Þegar skáldrit eins og Svart-
fugl greinir á við staöreyndir
Vörubifreiðastjórar
fijifiimi
Sendið okkur
hjólbarða
og látið setja
VUL-CAP
kaldsólningar-
munstrið á
barðann.
t-liLLllLLLr
39-88 & 4-48-80 - Kópavogi
þeirra mála sem þaö byggist á
má veruleikinn engan glepja.
Skáldverk veröur aö lesaeins og
viö vitum ekki annaö. Dagný
gengur framhjá þvf, aö dómar-
inn spyr prestínn, hvort hann
haldi aö þeim Steinunni sé
greiöi geröur meö þvi aö þau
sleppi viö dóm. Þar koma auö-
vitaö til siöferöileg áhrif eöa
„kúgun” hinnar höröu kenning-
ar. Ef dómarinn endilega á að
vera grimmur og miskunnar-
laus kann aö vera þægilegt aö
lokaaugunum fyrir þessu atriöi
en ritskýrandi á aö hafa skoöun
á þvi hvers vegna skáldiö lagöi
dómaranum þessi orö I munn.
Hvaö heldur Dagný um þaö?
Sambýliö á Sjöundá var oröiö
svo aö bændurnir óttuöust hvor
annan og þaö var tilviljun hvor
fyrri yröi til aö granda hinum.
Mér er ómögulegt aö sjá upp-
reisn kúgaörar alþýöu i glæpn-
um á Sjöundá. Gunnar
Gunnarsson var ekki aö fjalla
um stéttarbaráttu þegar hann
skrifaöi þetta skáldverk. Þeir
sem skilja þaö svo gera honum
upp máliö.
Ég hef orðið svona margoröur
um þessar ritskýringar Dagnýj-
ar vegna þess að mér viröist aö
hér sé um aö ræöa tiskufyrir-
bæri, þar sem fleiri eru
samábyrgir.
Hver þýddi ódáins-
akur?
W.H. Senner skrifar um
þýöingu Ódáinsakurs, en þaö
kvæöi hefur jafnan veriö
prentaö meö ljóöum Bjarna
Thorarensen og veriö taliö aö
hann hafi þýtt þaö,en þaö er
eftir Schiller.
Senner segir aö Jón Helgason
einn manna hafi látáö f ljós
nokkurn efa um aö þýöingin sé
eftir Bjarna. Sjálfur telur hann
aö Bjarni sé ekki þýöandi
kvæöisins og telur liklegt aö þaö
sé Jónas Hallgrimsson. Færir
aö þvi þær likur sem hann finn-
ur og þykir sennilegt aö Jónasi
hafi gengiö illa aö þýöa og sýnt
Bjarna tilraun sina.
Ekki trúi ég þvl aö Jónas
Hallgrimsson hafi þýtt þetta
kvæöi. Ég held aö Jónas hafi
aldrei stuölaö eins og þar er gert
i upphafi:
Kveinstunur eigi
stuöla framar
Hann var vanur aö byrja meö
stuðul á fyrsta atkvæöi þó aö
finna megi ýms dæmi sem
svara til þess aö hér heföi hann
stuölað á eigi og þá sagt t.d.
Kveinstafir eigi
angra framar
Senner hefur eftir Jóni Helga-
sjmi: „Lika mun leit i kvæöum
Bjarnaaö vísuoröum stuöluöum
sem þessum: „Eiliföar vor /
andar yfir / æskuhliö / ódá-
ins-engi”.
Séu þetta rök fyrir þvi aö
Bjarni hafi ekki þýtt þá held ég
þau séu engu siður notandi gegn
þvi aö Jónas sé þýöandinn. Þaö
er vlst alveg rétt hjá Senner ,,aö
ekki er unnt aö segja meö vissu
aö Jónas sé þýöandi ódáins-
akurs”.
Gefin örnefni
Sjö örnefni og Landnáma
nefnist ritgerö „um ótengd
mannanöfn sem örnefni og frá-
sagnir af sjö landnemum” eftir
Helga Þorláksson. Þar ræöir
hann um aldur þess siöar aö
gefa klettum og fjöllum nöfn
manna og telur liklegt aö hann
hafi snemma tiökast, jafnvel á
landnámsöld.
Þaö er vafasamt oröalag hjá
Helga að segja aö hæöin önund-
ur i önundarfiröi sé fjall En þar
er komiö að þeirri þjóðtrú aö
landnámsmenn veldu sér leg-
staö þar sem þeir sæju yfir
landnám sitt. Svo var þaö meö
landnámsmenn i hverjum
firöinum viö annan vestra. Dýri
á sér haug i' Dýrahvilft innst viö
Dýrafjörö en þaöan sér út endi-
langan fjöröinn. Hvenær þær
sögur hafa myndast er sjálfsagt
erfittaö vita. Þar sem visaö er
tíl hauga þessara höföingja er
ekki um mannaverk aö ræöa.
Þaö sannar þó ekki.aö þeim hafi
alls ekki veriö valinn legstaöur
þar nærri en til þess munu ekki
þykja nokkrar likur. Hins vegar
eru tengsl meö hinni fomu trú
aö menn dæju I fjöll og þessum
legstööum. Landnámsmaöurinn
er enn á varöbergi og vakir yfir
byggö sinni.
En þess vil ég geta til gamans
og raunar fróöleiks lika, aö ég
vissi þess dæmi aö steinar sem
voru á róörarleiöi voru kallaöir
nöfnum manna sem á þeim
höfðu strandaö. Sá fomi nafn-
gjafarsiöur hefur því verið
notaöur fram á okkar dag.
Lýöur Björnsson á þarna
smágrein: Eigi skal höggva. Sú
grein er um andlátsorö Snorra
Sturlusonaroglftur Lýöur á þau
i ljósi siöustu oröa Skúla jarls
Báröarsonar og skilur Snorra
svo aö hann hafi viljaö láta lif
sitt án þess aö andlit sitt væri
skemmt af áverkum.
Skemmtileg endursögn
Frásagnarlist I fornum sögum
er grein eftir Véstein ólason.
Þar segir frá nýlegum ritum er-
lendra visindamanna um forn-
sögur okkar en þaö eru þeir
Lars Lönnroth og Preben
Meulengracht Sörensen.
Vésteinn kemur þó viöar viö i
þessu sambandi og ræöir þá um
Rússann Vladimir Propp og
kenningar hans og kenningar
Milmans Parrys um kviöur
Hómers. Samkvæmt þvi eiga
hin forngrfeku söguljóö aö vera
byggö á skáldskaparmáli sem
menn kunnu svo aö þeir gátu
raöaö þvf saman eftir þörfum og
mælt langar kviður af munni
fram. Sú kenning er studd þeim
rökum aö kvæöamenn I Júgó-
slaviu hafi kunnaö þá list fram á
siöustu tima. Albert Lord heitir
sá sem hélt rannsóknum Parrys
áfram eftir lát hans. Er öll þessi
frásögn skemmtileg og fróöleg.
En um kvæöamenn þessa e”r
niöurstaöa sú aö þeir semji i
raun og veru nýtt kvæöi viö
hvern flutning. Og auðvitað
vilja svo þessir vísindamenn
sumir láta sama gilda um eddu-
kvæöin okkar. 1 þvi sambandi
segir Vésteinn: „Þaöert.d. frá-
leitt aö nú sé hægt aö tala um
ákveöiö eddukvæöi eins og þaö
hafi veriö ort nokkurn veginn i
því formi sem þaö hefur á Kon-
ungsbók um 900 eöa um 1000 og
varöveitst nánast óbreytt I
munnlegri geymd I tvær eöa
þrjár aldir”.
Ég sé ekki aö þetta sé neitt
fráleitt. Viö samanburöinn viö
hetjukvæöin á Balkanskaga
skiptír miklu máli aö vita um
bragarháttinn oghversu dýrt er
kveðið. En I sambandi viö
munnlega geymd skiptir höfuö-
máli hvort menn vildu varö-
veita eöa breyta. Þaö er ekkert
vafamál,aö menn kunnu mikiö
af sögum og þá eflaust ljóöum
líka. Fræöimönnum nútimans
hættir til aö vanmeta kunnáttu
fólksins. Þó eru til menn, aldir
upp viö blöö og bókasöfn,sem
kunna býsna mikiö. Hvaö skal
þá um hina sem heyrðu hiö
sama aftur og aftur?
Hugsum okkur aö höfundur
Völuspár hafi kunnaö kvæöi.
Hvaö er liklegra en hann hafi
feriö oft meö þaö? Hafi svo
veriö eru allar lDcur til aö fleiri
en einn hafi lært. Gæti þá ekki
verið aö þvi hafi fylgt nokkurt
aðhald fyrir menn aö fara rétt