Fréttablaðið - 24.12.2006, Blaðsíða 12

Þ
eir atburðir sem
nýverið hafa gerst í
Norður-Kóreu og Íran
hafa hringt viðvörun-
arbjöllum víða um
heim. Norður-Kóreu-
menn gerðu tilraunir með lang-
dræga eldflaug þann 5. júlí og
sprengdu plútóníumsprengju þann
9. október. Og þó svo hvorug til-
raunin hafi tekist eins og til var
ætlast, var ógnin sem af þeim staf-
aði öllum ljós.
Þann 11. apríl tilkynntu Íranar
að þeir hefðu auðgað lítið magn
úrans og lýstu því jafnframt yfir að
þeir teldu sig þar með tilheyra svo-
kölluðum „kjarnorkuklúbbi“. Magn-
ið sem þeir auðguðu var vissulega
lítið og þeir lýstu jafnframt yfir að
markmiðið væri einungis að fram-
leiða eldsneyti fyrir kjarnorkuver.
Engu að síður er ljóst að sá sem
getur auðgað úraníum í 3,5 prósent,
eins og Íranar halda fram að þeir
hafi gert, hefur getu til að auðga
það enn frekar upp að þeim mörk-
um sem nauðsynlegt er að ná til
framleiðslu kjarnasprengju.
Ef Kína, Frakkland, Rússland, Bret-
land og Bandaríkin mynduðu fyrsta
hóp kjarnorkuríkja og Indland,
Ísrael og Pakistan annan, erum við
þá að verða vitni að myndun þess
þriðja, sem gæti orðið til þess að
kjarnavopn breiddust enn frekar
út?
Ég held að hægt sé að koma í veg
fyrir þetta. Það eina sem til þarf er
að ríkisstjórnir fylgi upphaflegu
hugmynd samningsins um takmörk-
un á útbreiðslu kjarnavopna, sem á
nú undir högg að sækja.
Á sjöunda áratugnum töldu yfir-
völd varnarmála í mörgum ríkjum
að kjarnavopn yrðu viðurkennd
vopn og ómissandi í sérhverju
vopnabúri. Leiðtogar á borð við
John F. Kennedy Bandaríkjaforseta
höfðu áhyggjur af því ótrygga
ástandi sem myndi skapast í heimi
þar sem menn væru með fingurinn
á kjarnorkuhnappnum úti um allan
heim.
Útbreiðsla kjarnavopna hefur
ekki orðið með þeim hætti sem
Kennedy óttaðist mest. Fjölmörg
ríki sem búa yfir tæknikunnáttu til
að þróa kjarnavopn hafa hafnað að
nýta sér hana, hafa staðfest samn-
inginn og bendir ekkert annað til en
að þau muni standa við skuldbind-
ingar sínar.
Nú þegar árið 2007 er að ganga í
garð hafa margir engu að síður
áhyggjur af afleiðingum þess ef
Norður-Kóreumenn halda áfram til-
raunum sínum með kjarnavopn og
ef Íranar feta sömu slóð.
Flest kjarnavopnalaus ríki sem
eru aðilar að samningnum um tak-
mörkun við útbreiðslu kjarnavopna
hafa sömuleiðis verulegar áhyggj-
ur af því að kjarnorkuveldin fimm
taki skuldbindingar sínar um
afvopnunarviðræður ekki nógu
alvarlega. Þau viðurkenna að
kjarnavopnum hefur vissulega
fækkað úr 50 þúsund sprengjum
þegar mest lét á árum kalda stríðs-
ins, niður í 27 þúsund sem stendur,
en þau gagnrýna harðlega að kjarn-
orkuveldin hafa ekki náð meiri
árangri.
Fráfarandi framkvæmdastjóri
Sameinuðu þjóðanna, Kofi Annan,
sagði á árinu sem er að líða að
„alþjóðasamfélagið virðist gjör-
samlega hafa sofið á verðinum“
gagnvart afvopnun.
Á sama tíma og Bandaríkjaþing
hefur fellt tillögur um smíði sér-
stakra kjarnorkusprengja til að
eyða neðanjarðarbyrgjum undir-
býr Bandaríkjastjórn engu að síður
framleiðslu á nýrri tegund af
kjarnasprengjum. Hún eyðir jafn-
framt milljörðum dala í þróun
geimvopna samtímis sem hún hafn-
ar alþjóðlegum kröfum um að
vopnakapphlaupið í geimnum verði
tekið til umræðu á afvopnunarráð-
stefnunni í Genf.
Þróun Bandaríkjamanna á eld-
flaugavörnum í geimnum hefur
leitt til þess að Kínverjar og Rúss-
ar eru að þróa vopn sem vinna á
þeim vörnum og breska ríkis-
stjórnin er að undirbúa þróun
kjarnaflauga til að leysa Trident-
flaugar sínar af hólmi fram til
2020. Útgjöld ríkja heims til her-
mála á árinu 2005 eru talin hafa
numið þúsund milljörðum banda-
ríkjadala, eða sem svarar um 72
þúsund milljörðum íslenskra króna
og eru útgjöld Bandaríkjanna einna
um helmingur þeirrar upphæðar.
Nú nærri 40 árum eftir fullgild-
ingu samningsins um takmörkun
við útbreiðslu kjarnavopna og
nærri 15 árum eftir lok kalda
stríðsins, er löngu tímabært að
kjarnorkuveldin taki skuldbinding-
um sínum af meiri alvöru.
Samtímis því sem afvopnun
verður að komast á dagskrá á
næsta ári þarf einnig að finna lausn
á þeirri ógn sem vofir yfir vegna
kjarnorkubrölts Norður-Kóreu og
Írans.
Hvað Norður-Kóreumenn snertir
munu Suður-Kórea og Japan líta
frekari uppsöfnun þeirra á kjarna-
vopnum og þróun kjarnaeldflauga,
sem banvæna ógn. Nýlegar aðgerð-
ir Norður-Kóreumanna hafa þegar
vakið hörð viðbrögð embættis-
manna í Japan, sem bent hafa á að
stjórnarskrá landsins útilokar ekki
þróun kjarnavopna í sjálfsvarnar-
skyni og jafnvel ekki að þau verði
notuð til árása af fyrra bragði.
Ef þróunin verður með þessum
hætti er ljóst að spenna í þessum
heimshluta eykst verulega. Kína,
Japan, Suður-Kórea, Taívan og
Bandaríkin eiga mikilla sameigin-
legra hagsmuna að gæta í að koma í
veg fyrir slíka þróun mála og beina
Norður-Kóreu af núverandi braut.
Er sá möguleiki í stöðunni?
Hvað Írana varðar, hófst undir-
búningur þeirra að auðgun úrans
einhvern tímann undir lok níunda
áratugar síðustu aldar, meðan þeir
áttu í hinu skelfilega stríði við Íraka
undir stjórn Saddams Hussein.
Verkinu hefur greinilega miðað
áfram með hraða snigilsins síðan
þá.
Engu að síður álíta flestir að
haldi þeir áætlun sinni til streitu
leiðir það til aukinnar spennu á
þessu svæði sem logar í illdeilum
fyrir. Það gæti haft keðjuverkandi
áhrif í för með sér – þó ekki til
skamms tíma litið því ekkert af
kjarnavopnalausu ríkjunum á svæð-
inu býr yfir nægilegri tæknikunn-
áttu til þróunar kjarnavopna.
Án efa óska menn þess um allan
heim að Íranar hverfi frá áætlun-
um sínum um auðgun úrans, jafn-
vel þótt slíkt ferli sé ekki bannað
samkvæmt samningnum um tak-
mörkun á útbreiðslu kjarnavopna.
Er hugsanlegt að fá Írana til að
gera þetta?
Eftir innrás Bandaríkjamanna í
Írak, þar sem þeir beittu hervaldi
til að uppræta ímynduð gereyðing-
arvopn, er sem betur fer almenn
andstaða í heiminum við hernaðar-
aðgerðir gegn Norður-Kóreu eða
Íran. Þrátt fyrir að umræða komi
upp af og til vestanhafs um skyndi-
árás á kjarnatilraunastöðvar Norð-
ur-Kóreumanna er afar ólíklegt að
menn sjái slíka lausn sem raunhæf-
an kost.
Höfuðborg Suður-Kóreu, Seúl,
er innan þess sviðs sem eldflaugar
Norður-Kóreumanna draga. Sér-
hver árás á Norður-Kóreu myndi
leiða til þess að örvæntingarfull
ríkisstjórn landsins gæti gripið til
þess óyndisúrræðis að nota hugsan-
leg kjarnavopn, sem enginn veit
hvar eru né hversu mörg þau eru.
Jafnvel hótanir einar um árás eða
tilraunir til að koma stjórnvöldum
Norður-Kóreu frá völdum, myndu
að öllum líkindum gera þau illskeytt-
ari og hugsanlega kærulausari.
Hvað Íran varðar myndu hern-
aðaraðgerðir af þessu tagi og jafn-
vel hótanir um slíkar aðgerðir vera
gagnslausar og jafnvel snúast upp í
öndverðu sína. Þær gætu þannig
orðið vatn á myllu þeirra afla í Íran
sem halda því fram að landið þurfi
einmitt kjarnavopn til að verja
hendur sínar.
En ef hernaðaraðgerðir koma ekki
til greina, hvað er þá til ráða? Í því
sambandi gæti verið gagnlegt að
spyrja þeirrar spurningar hvers
vegna sum ríki telja sig þurfa á
kjarnavopnum að halda, og reyna í
framhaldinu að fjarlægja hvatana
sem kveikja þessa þörf.
Árið 2003 birti Evrópusamband-
ið áætlun sína um takmörkun við
útbreiðslu gereyðingarvopna og
þar segir meðal annars: „...besta
lausnin á þeim vanda sem við blasir
vegna útbreiðslu gereyðingarvopna
er sú að ekkert ríki telji sig þurfa á
slíkum vopnum að halda. Ef nauð-
syn krefur þarf að leita pólitískra
lausna á þeim vanda sem býr að
baki því að ríkin reyna að koma sér
upp gereyðingarvopnum. Því örugg-
ari sem ríki eru um sinn hag, þeim
mun meiri líkur eru á að þau hverfi
frá slíkum áformum...“
Hvað deilurnar við Norður-
Kóreu áhrærir er spurningin sú
hvort hægt sé að fá þarlend stjórn-
völd til að fórna því öryggi sem þau
telja að kjarnavopn veiti þeim. Í
staðinn fengju þau öryggissáttmála,
stjórnmálatengsl og tryggingu fyrir
því að endir verði bundinn á ein-
angrun landsins og því veitt þróun-
araðstoð á borð við þá sem stjórn-
völd í Víetnam hafa til að mynda
fengið. Þetta er spurningin sem ég
held að Bandaríkin og aðrir þátttak-
endur í sex landa viðræðunum í
Peking eru að reyna að fá svör við.
Því er skynsamlegast við þær
aðstæður sem uppi eru að ögra
stjórnvöldum í Norður-Kóreu sem
minnst, það gerir fátt annað en að
styrkja þau í þeirri trú að þau þarfn-
ist kjarnavopna.
Með sama hætti verður að koma
Írönum í skilning um að þeim sé
ekki ógnað og að þeir þurfi ekki á
kjarnavopnum að halda til að
tryggja öryggi sitt, né heldur þurfi
þeir að geta auðgað úran. Allt myndi
þetta ganga betur fyrir sig ef
Bandaríkjamenn byðu Írönum
sömu kosti og þeir bjóða Norður-
Kóreumönnum með skuldbindingu
um að beita hvorki vopnavaldi gegn
þeim né að reyna að grafa undan
stjórnvöldum landsins.
Á sama hátt og í deilunni við Norð-
ur-Kóreumenn gæti frumkvæði
Bandaríkjamanna að eðlilegum sam-
skiptum við Írana riðið baggamuninn
í þeirri viðleitni að fá þá til að hverfa
frá áætlunum um auðgun úrans.
Erfitt er að skilja hvers vegna
gert hefur verið að skilyrði fyrir við-
ræðum við Írana að þeir hætti auðg-
un úrans þar sem megintilgangur
viðræðnanna verður einmitt að fá þá
til að hætta því. Hvað Norður-Kór-
eumenn snertir er allt kapp lagt á að
koma á viðræðum þrátt fyrir að þeir
haldi áfram að framleiða plútóníum-
sprengjur af fullum krafti.
En það sem ef til vill er mikil-
vægast að allir aðilar gerir sér
grein fyrir er að möguleikinn og
þörfin á takmörkun við útbreiðslu
kjarnavopna er ekki úr sögunni
þrátt fyrir atburðina í Íran og Norð-
ur-Kóreu. Þvert á móti hafa þeir
sýnt enn betur fram á þörf þess að á
árinu 2007 megum við alls ekki gefa
upp vonina um að þeim markmiðum
sem lagt var upp með 1968 verði
náð.
Að koma kjarnorkuandanum
aftur í flöskuna
Þann 9. október síðastliðinn sprengdu Norður-Kóreumenn kjarnasprengju neðanjarðar. Ásamt því að Íranar þverskallast við að
fara að tilmælum alþjóðasamfélagsins og hætta auðgun úrans, er þessi tilraunasprenging Norður-Kóreumanna mesta ógnunin
við samninginn um takmörkun á útbreiðslu kjarnavopna sem fram hefur komið um áratuga skeið. Hans Blix, sænski stjórnar-
erindrekinn og fyrrum yfirmaður vopnaeftirlits Sameinuðu þjóðanna, sem stjórnaði leit SÞ að gereyðingarvopnum Íraka, færir
rök fyrir því í eftirfarandi grein að takmörkun á útbreiðslu kjarnavopna er ekki úr sögunni og að fram undan eru gullin tækifæri
fyrir þá sem staðráðnir eru í að hindra útbreiðslu þessara vopna.