Tíminn - 29.07.1979, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 29. júli 1979.
ARIÐ 1872 birti Jón Sigurðsson
forseti gagnmerka ritgerð i Nýj-
um félagsritum. Sumum kann að
viröast aö annaö liggi nú nær en
að sökkva sér niður f hundraö ára
gamlar greinar um dægurmál lið-
ins tima. Þessi gamla grein
speglar svo margt af hinu varan-
lega að hún er enn i fullu gildi til
skilningsauka á mönnum og
mannlifi.
Auk þess sem þar er lýst ýms-
um mannlegum einkennum, sem
litt viröast timabundin, finnst
mér að þessi ritgerð sýni ágæt-
lega hvers vegna góðir menn
njóta þess að standa i stjórnmála-
baráttu og þar er skýring á þvi
hvers vegna Jón Sigurðsson entist
til forustu á þeim vettvangi nærri
40 ár. Þegar þessi grein er skrifuö
er Jón orðinn sextugur og það er
29. árgangur Nýrra félagsrita
sem hún birtist i.
Fyrst er talað um litinn skilnlng
danskra stjórnarvalda á islensk-
um högum og sagt:
„Það sýnir hversu mjög oss
riöur á aö fá fullt stjórnfrelsi i
öllum islenzkum málum,
landsstjórn I landinu sjálfu meö
fullri lagalegri ábyrgö fyrir al-
þingi, og alþing með fullu lög-
gjafarvaldi og fjárforræði. Hitt
er annað atriðið, aö þó digur-
léga sé látið, þá verða þau
málalokin á endanum, eins hér
eins og annars staðar, aö ,,sá
hefur sitt mál sem þrástur er”.
Engin stjórn getur til lengdar
neitað oss um þjóöréttindi vor
og landsréttindi, þegar vér
statt og stööugt heimtum þau
allir I einu hljóði, þvi öll stjórn
veröur þó grundvölluð aö álykt-
un á þjóðarviljanum og al-
menningsálitinu, en það verður
þá reyndar aö vera sá vilji og
það álit, sem ekki sé aöeins i
„hugrenningum og girndum”,
heldur i „orði og verki”, byggt
á sannleikanum”.
Hér kemur fram i fáum orðum
það lifsstarf Jóns forseta sem öll-
um skólabörnum er kennt að
þekkja. Segja má, að honum tæk-
ist vel að sameina Islendinga um
kröfur sinar. En Jón baröist fyrir
sjálfstjórn til þess aö þjóðin fengi
að ráöa málum sinum. Hann ent-
ist ekki svo lengi að reynsla feng-
ist af þvi hvernig samkomulagið
yröi eftir að sjálfstjórn væri feng-
in, enda náðist það sem Jón barð-
ist fyrir og nefnir hér ekki fyrr en
með heimastjórninni 1904.
Næst vikur Jón að þvi, sem
hann var óþreytandi að brýna
fyrir þjóö sinni og margt mætti
gera, þrátt fyrir takmarkað
stjórnfrelsi:
„Vér höfum oft itrekað það
áður, að þó það hafi sýnt sig og
muni liklega sýna sig um hrið,
aö vér eigum við ramman reip
aö draga I stjórnarbótarmál-
inu, þá þarf það ekki og ætti
ekki að draga afl eða áhuga úr
oss, þvi hér liggur margt annað
starf fyrir hendi, sem vér get-
um lagt alla alúð við jafnframt
og vér fylgjum fram stjórnar-
málinu af alefli. Þess konar
starf getur oröiö oss margra
nota og til mikilla framfara, og
þannig búið oss greiða götu
til sjálfsforræðis, sem enginn
danskur ráðgjafi getur varnað
oss, eöa bægt oss frá þegar tim-
ar líða og þjóð vorri vex
nokkur fiskur um hrygg,hversu
fast sem hann vildi reyna að
sporna á móti. Eitt það aöal-
starf, sem til þessa heyrir, og
sem reyndar opnar oss veginn
aö öllu öðru, það er samtök til
að nota verzlun landsins sem
bezt I vorar þarfir og kappkosta
að leiöa ágóðann af henni inn I
landiö i stað þess að láta hann
renna út úr þvi til annarra. 1
þessu máli eigum vér allt undir
oss sjálfir, þvi þar getur enginn
kaupmaður, enginn sýslumað-
ur, enginn stiptamtmaöur, eng-
inn konungsráögjafi, ekki einu
sinni konungur sjálfur sagt við
hinn aumasta kotung: „Mér
stendur alveg á sama hver þin
ósk eða vilji er, þú skalt nú
verzla við þennan kaupmann
og engan annan”.
Verzlun landsins er alveg á
valdi landsmanna sjálfra, þeir
þurfa ekkert annaö en að koma
sér saman um hvernig þeir
vilja haga henni sem bezt i sin-
ar eigin þarfir. Verði hún þeim
þá ekki hagfelld er þaö þeirra
eigin handvömm um að kenna,
Jón Sigurðsson forseti
kaup og sölur i öllum aðalatrið-
um, þá var öll alþýða jafnt far-
in eftir sem áöur, og færi svo ó-
heppilega, að lausakaupmaöur
ynni ekki á verzluninni það eða
það árið, þá var hann horfinn
þegar minnst varði. Með þessu
mótigat kaupmaður haldið öllu
i' hinu gamla einokunarhorfi,
þvi það var eins og landsmenn
væru þeim samdómaum að svo
ætti það aö vera, og þó þeir
kvörtuðu sárlega i sinn hóp þá
varð aldrei úrræðið annað en
orðin tóm eða álas við kaup-
menn, en aldrei nein sú fyrir-
tekt er gæti bætt úr göllunum
eða komið verzluninni i nýtt
horf og kveikt nýtt lif i athöfn-
um manna. Þetta var eins og
einokun verzlunarinnar væri
orðin ólæknandi þjóðarsýki,
sem ætlaöi aö fylgja oss lengur
en nokkur ættarfylgja, og
draga úr oss ekki einungis allt
framkvæmdarafl, heldur og
lika allt hugsunarafl, svo að
sjáandi sáu menn ekki og heyr-
andi heyröu þeir ekki”.
Það sem Jón Sigurösson hefur I
huga þegar hann skrifar þetta er
aö almenningur á þess kost að
gera verslunina félagslega. Orðið
kaupfélag var ekki til þegar þetta
var, en menn voru farnir að reyna
fyrir sér með verslunarfélög sem
voru öllum opin. Kaupfélags-
formið var ekki mótaö eins og sið-
ar varð, en hugsjón samvinnu-
stefnunnar vakti fyrir forsetan-
um, þegar hann skrifaöi þessa
grein.
Orð hans um aö menn kvarti og
kveini en leiti ekki gagnlegra úr-
ræða mega enn vera efni hugleið-
inga á liöandi stund.
grætilegri en að sjá þann auö-
mýktar- og ófrelsissvip sem
menn setja upp þegar menn eru
að biðja um „i staupinu” við
búðarborðin og slima þar heil-
um timum saman iðjulausir til
að snikja sér út hálfpela eða
brauðköku. Það væri hin nyt-
samasta siðabót ef verzlunar-
félögin eða einhver kaupmaður
vildi ganga á undan i að koma
þeim ósið af, svo að menn sæju
aldrei skenkingar við búðar-
borð. Vér imyndum oss að þar
myndu fleiri eftir breyta ef einn
tæki sig fram um það, og þar
meö yrði mikilli þjóðarhneisu
af oss létt. Til eru enn þeir stað-
ir á íslandi, og það ef til vill við-
ar en á útkjálkunum, að þegar
tekinn er farmur upp úr kaup-
skipum þá eru goldin daglaun
að nokkru leyti með brauðköku
og miklum fjölda af brenni-
vinsstaupum. Þetta eru kallað-
ar „góðgjörðir”, og þar sem
þær eru vel úti látnar eru inn-
búarnir næstum eins og inn-
stæðukúgildi kaupmannsins
eöa verzlunarinnar. Þeir hafa

Halldór Kristjánsson.
Halldór Kristjánsson:
Mannlíf shugsj ón
Jóns forseta
og þær eiga þeir aö geta leið-
rétt. Þannig hefur verzlun vor
verið siöan 1855, og það er útlit
fyrir að mönnum sé nú farið aö
skiljast þaö, svo að nú sé heldur
von til að menn vilji heyra og
geti skilið nokkur orö um verzl-
unarsamtök”.
Hugsjón
samvinnu-
stefnunnar
vakti fyrir
honum
Jón Sigurösson man það vel
þegar hann skrifar þetta að
verslunarfrelsið 1855 fékkst ekki
oröalaust. Hann átti sjálfur hlut
að máli i þeirri baráttu sem á
undan fór. Hann veit að með
verslunarfrelsinu gáfust mikil
tækifæri. En honum finnst að þau
hafi ekki verið notuð sem skvldi:
„Vér sögðum aö verzlunin
hjá oss sé nú alveg á voru eigin
valdi, þvi hver einn geti nú
verzlað hvar hann vill og þurfi
engan að spyrja um leyfi til
þess. Þetta er nú öldungis rétt i
sjálfu sér, en hér fer eins og
Franklin sagöi, aö „letin tekur
af oss tvöfaldan skatt, óþarfa-
kaupin þrefaldan og heimskan
fjórfaldan”, og þessa skatta
geta hvorki lögin né yfirvöldin
lækkað né tekiö af.
Hvergi hefur þaö sýnt sig
fremur en I verzlunarmálinu að
vér Islendingar erum vanafast-
ir menn, og annað lakara: að
þó vér kvörtum undan ein-
hverju, þá lendir allt við kvört-
unina, en engin viðleitni eða
samtök eru höfö til aö hrinda
þvi af sér sem illt er, eða
endurbæta það sem aflaga fer.
Þó vér séum tortryggnir á ann-
an bóginn erum vér mjög auð-
trúa á hinn, oss hættir við að
fara meira eftir hugmyndum,
Hjálmar Jónsson kaupmaður á
Flateyri var lærður skipasmiður.
Hann var mikill athafnamaöur,
þótti alþýðlegur og studdi marga
til menntunar.
trú og vana, heldur en eftir
rannsóknum, byggöum á rök-
um skynseminnar og reynsl-
unnar. Vér höfum haft verzlun-
arfrelsi i 15 ár, áöur en nokkr-
um fór að detta I hug fyrir al-
vöru að nota það til að ná til sin
nokkru af ágóöa verzlunarinn-
ar og heföu ekki ormar og
maðkar risið upp öndveröir úr
kornbingjum kaupmannanna,
teygt upp höfuöin og litið um
öxl til að frýja oss hugar, þá
myndi hafa veriö allt að mestu
kyrrt um full 20 ár að minnsta
kosti. Þegar lengst komst voru
menn i útvegum um „spekú-
lant” (lausakaupmann), i
þeirri von að þá yrði dálitið
meiri keppni um vörurnar, en
ef þeir kaupmennirnir höfðu
lag á að tala sig saman um
Asgeir Asgeirsson skipstjóri var
umsvifamikill útgeröarmaður,
fiskverkandi og kaupmaður á
tsafirði. Asgeirsverslun var á sln-
um tima eitt stærsta fyrirtæki
landsins. Ásgeir var ötull stuðn-
ingsmaður og samherji Jóns for-
seta.
Samtök og
félagsskapur
ómissandi
Jóni Sigurðssyni sveið ósjálf-
stæði landa sinna gagnvart efna-
stétt þátimans:
„Sumir af helztu bændum fá
fast árgjald af kaupmanni til aö
verzla við hann ævilangt, aðr
ir mega eiga von á nokkr-
um „kringlóttum” i' vasann-
þegjandi til kaupbætis. Þar
fara engar sögur af þvi, og
það er hvorki veröhækkun né
uppbót. Pelagjafirnar og
staupagjafirnar eru fremur
handa alþýðunni og engin
niðurlæging getur veriö sár-
misst alla tilfinningu fyrir
sóma sinum i þessari grein.
Meöan þessh’ annmarkar og
þvi um likir eru á verzlun vorri
þá er það i augum uppi að
hvorki henni né landinu er
framfara von. Þeir sem mest
hafa verzlunaraflið sitja i
Kaupmannahöfn og draga
þangað fjármagn sitt og láta
það eftir sig þar. Um framför
tslands og atvinnuvegu skreyta
þeir ekki, og I stuttu máli ekki
annað en halda öllu i gamla
horfinu”.
Þegar viö skiljum hvað Jóni
Sigurðssyni var i huga þegar
þetta var skrifaö og hvað honum
sveið væri ekki aö undra þótt i
hugann kæmi það sem Stephan G.
segir I Kristskvæði sinu:
Og þjóðskörungur böl það ber
á banadægri er þreyttur sér
að fólk hans loksins sveik sig
sjálft
og sættum tók viö minna en
hálft.
Hvernig hefur verslunarfrelsið
verið notað? Og hvernig er þaö
notað? En látum forsetann hafa
orðið enn um sinn:
„Til þess að komast á rétta
stefnu i verzlun og búskapar-
lagi og allri atvinnu, þá eru
samtök og félagsskapur ómiss-
andi, og af þvi aö verzlunin er i
þessu efni ef ekki aöalatriöi, þá
þó svo mikils vert atriði, að hún
getur haft hin mestu áhrif á allt
hitt, sem að búskap og atvinnu
lýtur, þá viljum vér kalla þessi
samtök verzlunarfélög. Verzl-
unarfélag ér þjóölegt nafn á
þessum tima og er það meö öll-
um rétti, þvi hvert mannsbarn
svo að segja á meiri eða minni
hlutdeild I verzluninni”.
Búa til vöndinn
á sjálfa sig
Eftir þetta minnist Jón Sigurðs-
son á þau samtök sem menn